Арэса

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Арэса
Арэса каля г. Любань
Арэса каля г. Любань
Характарыстыка
Даўжыня 128 км
Басейн 3 580 км²
Расход вады 16,7 м³/с
Вадацёк
Выток каля в. Ляўкі
 • Каардынаты 53°11′32″ пн. ш. 28°01′34″ у. д.HGЯO
Вусце Пціч
 • Каардынаты 52°33′01″ пн. ш. 28°45′08″ у. д.HGЯO
Размяшчэнне
Водная сістэма Пціч
Краіна
physical
Арэса
Арэса
— выток, — вусце
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Арэса, Ароса, Раса — рака ў Мінскай і Гомельскай абласцях, правы прыток ракі Пціч (басейн Прыпяці). Даўжыня 128 км. Вадазбор 3620 км². Сярэднегадавы расход вады ў вусці 16,7 м³/с. Агульнае падзенне ракі 32,7 м. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,26 .

Назва[правіць | правіць зыходнік]

Назва Арэса старабалцкага паходжання, адпачатная форма аднаўляецца як *Aresa[1].

Корань ад балцкага *ar-, індаеўрапейскага *ar-, *er- / *or- «рухацца»[2]. З пашыральнікам -s- корань у прускім тапоніме Arys (пазнейшыя анямечаныя формы Arissow, Aressow)[3], у рачной назве Ароса (Ороса) на Верхнім Павоччы[4].

Гідранімічны аналагі — літоўскі гідронім Arina, латышскі Aruona[5], назвы азёраў Арлея, Арлейка (на Задзвінні), рэк Арлея (на Верхнім Падняпроўі), Аражня (< Аряжня < Ar-ing-in-)[6].

Гідранімічны фармант -es- таксама ў такіх балцкіх гідронімах на Верхнім Падняпроўі і Верхнім Падзвінні, як Akesà (> Ачоса), Vilkesà (> Воўчас, Аўчоса), Velesà (> Веляса[ru])[7][8]. Ён шырока прысутны ў літоўскім назва- і словаўтварэнні (žalias «зялёны» — žalesà «зеляніна; зяленіва», rudas «руды» — Rudesa «Рудая (рака)»)[9][10].

І Арэса, і Аражня прытокі Пцічы (Арэса даўжэйшая і ўцякае ў Пціч ніжэй па цячэнні), і іх вытокі недалёка адзін ад аднаго, паабапал Старых Дарог. Гідранімічны комплекс *Ar-(es-) & *Ar-(ing-) на Пцічы, магчыма, адносіўся да мясціны вытокаў гэтых дзвюх рэк, адкуль яны сцякалі б даволі хутка.

Назва Арэса, як і Аражня, значыць прыблізна «Плыткая (рака)».

Балцкага паходжання таксама назва прытока Арэсы рэчкі Асвіца.

Гідраграфія[правіць | правіць зыходнік]

Пачынаецца за 2 км на паўднёвы захад ад вёскі Ляўкі Старадарожскага раёна, цячэ ў Любанскім і Акцябрскім раёнах па Цэнтральнабярэзінскай раўніне, ніжняе цячэнне ў Прыпяцкім Палессі.

Жыўленне ракі мяшанае, пераважна снегавое. Рэльеф вадазбору у паўночнай частцы слабаўзгорысты ў спалучэнні з раўнінным, на поўдні — плоскі.

Веснавое разводдзе пачынаецца ў 2-й дэкадзе сакавіка і доўжыцца 40—80 сутак, затапляе вялікія прасторы, у т.л. асушаных балот. Максімальны расход вады каля в. Андрэеўка (за 12 км ад вусця) адзначаны ў 1931—301 м³/с, найменшы — у 1927 каля в. Андрэеўка (2,14 м³/с). Летне-асенняя межань доўжыцца каля 5 месяцаў. Рака замярзае ў 2-й палове снежня, крыгалом — у 2-й дэкадзе сакавіка.

У верхнім цячэнні, за 7 км на поўнач ад г. Любань, створана Любанскае вадасховішча, якое ўваходзіць у Арэскую меліярацыйную сістэму і аказвае істотны ўплыў на гідралагічны рэжым Арэсы, бо затрымлівае веснавыя воды (65 млн м³).

Даліна на вялікім працягу невыразная, месцамі шырынёй 0,3—1 км. Пойма пераважна двухбаковая, ніжэй вёскі Падарэссе яе шырыня 0,1—1 км.

Рэчышча амаль на ўсім працягу каналізаванае, шырыня яго ад 5—10 м у вярхоўі да 30—35 м у ніжнім цячэнні. У басейне Арэсы возера Вячэра.

Асноўныя прытокі[правіць | правіць зыходнік]

Справа: Асвіца, канава Дабрынка, Таліца, Шыпілавіцкі канал. Злева: Солан, Нешчанка, магістральны канал Чабускі, магістральны Слаўкавіцка-Ямінскі канал, Парк.

У культуры[правіць | правіць зыходнік]

Рака атрымала шырокую вядомасць пасля апублікавання паэмы Я. Купалы «Над ракой Арэсай».

Зноскі

  1. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 199.
  2. H. Krahe. Unsere ältesten Flussnamen. Wiesbaden, 1964. C. 45—47.
  3. A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 47.
  4. В.Н. Топоров. Балтийский элемент в гидронимии Поочья. III // Балто-славянские исследования. 1988—1996. Москва, 1998. С. 281.
  5. A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 47.
  6. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 199.
  7. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 155—156, 168, 181, 194—195.
  8. K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. С. 544—545, 547, 608.
  9. P. Skardžius. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1996. C. 311—314.
  10. S. Ambrazas. Daiktavardžių darybos raida II. Vilnius, 2000. С. 30, 99.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. 5. Белоруссия и Верхнее Поднепровье. Ч. 1–2. – Л., 1971.
  • Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с., 40 л. ил. (руск.)
  • Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1.
  • Государственный водный кадастр: Водные ресурсы, их использование и качество вод (за 2004 год). — Мн.: Министерство природных ресурсов и охраны окружающей среды, 2005. — 135 с.