Першая Чэхаславацкая Рэспубліка

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Незалежная дзяржава
Першая Чэхаславацкая Рэспубліка
чэшск.: Československo
славацк.: Česko-Slovensko
Герб Сцяг
Герб Сцяг
Дэвіз: «чэшск.: Pravda vítězí
(«Праўда пераважае»)»
Гімн: «Kde domov můj», «Nad Tatrou sa blýska»
< 
< 
< 
 >
 >
 >
 >
1918 — 1938

Сталіца Прага
Мова(ы) Чэшская і славацкая*
Афіцыйная мова чэшская і славацкая
Грашовая адзінка Чэхаславацкая крона
Плошча 140 800 (1938 год)
Насельніцтва 14 800 000 (1938 год)
Форма кіравання Унітарная рэспубліка
Шчыльнасць насельніцтва 105. 7 чал./км²
Кіраўнікі дзяржавы
Прэзідэнт
 • 1918—1935 Томаш Масарык
 • 1935—1938 Эдвард Бенеш
Прэм'ер-міністр
 • 1918—1919 Карал Крамарж
 • 1919-14.08.1920 Уласціміл Тусар
 •  Ян Чэрны
 • 26.09.1921-7.10.1922 Эдвард Бенеш
 • 1922-1929 Антанін Швегла
 • 1929- Францішак Удржал
 • 1938 Ян Сыравы
міністр фінансаў
 • 1918-1919 Алаіс Рашын
 • 1922-1923 Алаіс Рашын
Гісторыя
 • 28 кастрычніка 1918 Незалежнасць ад Аўстра-Венгрыі
 • 30 верасня 1938 Мюнхенскае пагадненне
* Нямецкая, венгерская, польская, румынская, руская, русінская, ідыш, украінская мовы мелі «рэгіянальны» статус
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Першая Чэхаславацкая Рэспубліка (чэшск.: první Československá republika, славацк.: prvá Československá republika або проста Prvá republika) — першая чэхаславацкая дзяржава, якая існавала з 1918 па 1938 год. Дзяржаву звычайна называюць Чэхаславакіяй (Československo). Яна складалася з Багеміі, Маравіі, Чэшскай Сілезіі, Славакіі і Падкарпацкай Русі.

У верасні 1938 года Германія далучыла да сябе Судэцкую вобласць (Мюнхенскае пагадненне пры ўдзеле Францыі, Вялікабрытаніі, Італіі, без удзелу прадстаўнікоў Чэхаславацкай Рэспублікі).

Гэта фактычна паклала канец Першай Чэхаславацкай Рэспубліцы, якую змяніла недаўгавечная Другая Чэхаславацкая рэспубліка. Польшча акупавала Цешынскую вобласць, а паўднёвую частку Славакіі і Падкарпацкай Русі аддзялілі на карысць Венгрыі (Першы Венскі арбітраж).

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Незалежнасць Чэхаславакіі была абвешчана 28 кастрычніка 1918 года Нацыянальным Чэхаславацкім саветам у Празе. Некаторыя этнічныя групы і тэрыторыі з рознымі гістарычнымі, палітычнымі і эканамічнымі традыцыямі павінны былі змяшацца ў новай структуры дзяржавы.

Цалкам межы краіны і дзяржаўны лад былі канчаткова ўсталяваны Чэхаславацкай канстытуцыяй 1920 года. Томаш Гарыг Масарык быў прызнаны саюзнікамі Першай сусветнай вайны ў якасці лідара Папярэдняга Чэхаславацкага ўрада, а ў 1920 ён быў выбраны першым прэзідэнтам краіны. Ён быў пераабраны ў 1925 і 1929, выступаў у якасці Прэзідэнта да 14 снежня 1935 года, калі ён сышоў у адстаўку па стане здароўя. Яго змяніў Эдвард Бенеш.

Пасля аншлюсу нацысцкай Германіі і Аўстрыі ў сакавіку 1938 года, наступнай мэтай нацысцкага лідара Адольфа Гітлера была анексія Чэхаславакіі. Падставай для гэтага рашэння былі страты, якія панесла этнічнае нямецкае насельніцтва, што пражывала ў паўночных і заходніх памежных рэгіёнах, вядомых пад агульнавядомай назвай Судэцкая вобласць. Іх уключэнне ў нацысцкую Германію пакіне астатнюю Чэхаславакію без сіл, каб выстаяць перад наступнай акупацыі.[1]

Палітыка[правіць | правіць зыходнік]

У значнай ступені, Чэхаславацкая дэмакратыя была ўсталявана разам з першым прэзідэнтам краіны Томашам Масарыкам. Усеагульная павага дала Масарыку магчымасць пераадолець здавалася б, невырашальныя палітычныя праблемы. Нават дагэтуль, Масарык разглядаецца як сімвал чэхаславацкай дэмакратыі.

Канстытуцыя 1920 года ў агульных рысах зацвердзіла часовую канстытуцыю 1918 года. Чэхаславацкая дзяржава была задумана як парламенцкая дэмакратыя, якая кіравалася ў першую чаргу Нацыянальным сходам, які складаўся з Сената і палаты дэпутатаў, члены якога павінны былі выбірацца на аснове ўсеагульнага выбарчага права. Нацыянальны сход быў адказным за заканадаўчую ўладу і таксама атрымаў кантроль над выканаўчай і судовай. Кожныя сем гадоў ён выбіраў прэзідэнта і зацвярджаў кабінет, які прызначаўся ім. Выканаўчая ўлада павінна была быць падзелена паміж прэзідэнтам і кабінетам; улада апошняга, адказнага перад Нацыянальным сходам, павінна была пераважаць. У рэальнасці ўсё трохі адрознівалася ад ідэалу, аднак толькі падчас амаль абсалютысцкага прэзідэнцтва Масарыка і яго пераемніка Бенеша. Канстытуцыя 1920 года прадугледжвала высокую ступень кантролю цэнтральнага ўрада над мясцовымі органамі ўлады. З 1928 па 1940 год, Чэхаславакія была падзелена на чатыры «зямлі» (чэшс.: «země», славац.: «krajiny»); Багемія, Маравія-Сілезія, Славакія і Падкарпацкая Русь. Хоць у 1927 асамблеі былі прадстаўлены Багемія, Славакія і Русь, іх юрысдыкцыя абмяжоўвалася рэгулёўкай законаў і пастаноў цэнтральнага ўрада да мясцовых патрэбнасцей. Цэнтральны ўрад прызначаў адну траціну членаў гэтых асамблей. Канстытуцыя вызначыла «чэхаславацкую нацыю», як стваральніка і асноўны складнік чэхаславацкай дзяржавы і прызнавала чэшскую і славацкую мовы ў якасці афіцыйных моў. Канцэпцыя чэхаславацкай нацыі была неабходна для таго, каб апраўдаць стварэнне Чэхаславакіі свету, паколькі ў адваротным выпадку статыстычная большасць чэхаў у параўнанні з немцамі была б даволі невялікай, і ў дзяржаве немцаў было б больш, чым Славакаў. Нацыянальныя меншасці былі ўпэўнены ў абароне; у раёнах, дзе яны складалі больш за 20 % насельніцтва, прадстаўнікам груп меншасцей была дадзена поўная свабода на выкарыстанне сваёй мовы ў паўсядзённым жыцці, у школах і ў пытаннях, звязаных з уладамі.

Томаш Гарыг Масарык, першы прэзідэнт і бацька-заснавальнік Чэхаславацкай Рэспублікі

Дзейнасць новага чэхаславацкага ўрада адрознівалася стабільнасцю шмат у чым дзякуючы добра арганізаваным палітычным партыям, якія ператварыліся ў рэальныя цэнтры ўлады. За выключэннем перыяду з сакавіка 1926 па лістапад 1929, калі не было кааліцыі, кааліцыя з пяці чэхаславацкіх партый склала касцяк урада: Рэспубліканская партыя земляробчага і маласялянскага насельніцтва, Чэхаславацкая сацыял-дэмакратычная рабочая партыя, Чэхаславацкая нацыянал-сацыялістычная партыя, Чэхаславацкая народная партыя, Нацыянал-дэмакратычная партыя. Лідары гэтых партый сталі вядомыя як «Pětka» (Пятерка). «Pětka» узначальвалася Антанінам Швеглам, які займаў пасаду прэм’ер-міністра на працягу большай часткі 1920-х гадоў і распрацаваў шаблон кааліцыйнай палітыкі, якая захавалася да 1938 года. Палітыка кааліцыі была выяўлена ў лозунгу «Мы дамовіліся, што дамовімся». Нямецкія партыі таксама прысутнічалі ва ўрадзе ў пачатку 1926 года. Венгерскія партыі, пад уплывам ірэдэнтысцкай прапаганды з Венгрыі, ніколі не ўваходзілі ў чэхаславацкія ўрады, але не былі адкрыта варожымі:

Знешняя палітыка[правіць | правіць зыходнік]

Эдвард Бенеш, міністр замежных спраў і пераемнік Масарыка на пасадзе прэзідэнта Чэхаславакіі

Эдвард Бенеш, чэхаславацкі міністр замежных спраў з 1918 па 1935 год, стварыў сістэму саюзаў, якая вызначала міжнародную пазіцыю рэспублікі да 1938 года. Дэмакратычны дзяржаўны дзеяч заходняй арыентацыі, Бенеш у значнай ступені залежаў ад Лігі Нацый, як гаранта паваеннага статусу-кво і бяспекі новаўтвораных дзяржаў. Ён вёў перамовы Малой Антанты (саюз з Югаславіяй і Румыніяй у 1921 для барацьбы з венгерскім рэваншызмам і рэстаўрацыяй Габсбургаў). Далей ён паспрабаваў весці перамовы з Вялікабрытаніяй і Францыяй, просячы іх абяцаць дапамогу ў выпадку агрэсіі супраць маленькай, дэмакратычнай Чэхаславацкай Рэспублікі. Вялікабрытанія заставалася непахіснай у сваёй ізаляцыйнай палітыцы, і ў 1924 Бенеш заключыў асобны саюз з Францыяй. Празаходняя палітыка Бенеша атрымала сур’ёзны ўдар яшчэ ў 1925 годзе. Лакарнскія дагаворы, якія праклалі шлях Германіі для прыёму ў Лігу Нацый, якая гарантавала Германіі заходнія межы. Французскім войскам, такім чынам, імабілізаваным на Рэйне, было цяжка дапамагаць Чэхаславакіі. Акрамя таго, дагаворам прадугледжана, што ўсходняя мяжа Германіі будзе прадметам перамоў. Калі Адольф Гітлер прыйшоў да ўлады ў 1933 годзе, страх перад германскай агрэсіяй стаў шырока распаўсюджаным ва ўсходняй частцы Цэнтральнай Еўропы. Бенеш дамагаўся ўдзелу Савецкага Саюза ў саюзе, каб уключыць Францыю. У 1935 годзе Савецкі Саюз падпісаў дагаворы з Францыяй і Чэхаславакіяй. Разам са сваімі калегамі, савецкім наркамам Максімам Літвінавым і французскім міністрам Луі Барту, Бенеш стаў творцам трохбаковай сістэмы калектыўнай бяспекі.

У сутнасці, дагаворы прадугледжвалі, што Савецкі Саюз прыйдзе на дапамогу Чэхаславакіі, толькі калі французская дапамога прыйдзе першай. У 1935, калі Бенеш стаў прэзідэнтам пасля Масарыка, і прэм’ер-міністр Мілан Ходза ўзяў на сябе Міністэрства замежных спраў. Высілкі Ходзы па ўмацаванні альянсаў у Цэнтральнай Еўропе аказаліся запаздалымі. У лютым 1936 года міністэрства замежных спраў перайшло пад кіраўніцтва Каміла Крофта, прыхільніка лініі Бенеша.

Эканоміка[правіць | правіць зыходнік]

Новая нацыя мела насельніцтва звыш 13,5 млн. Яна атрымала ў спадчыну ад 70 да 80 % усёй прамысловасці Аўстра-Венгерскай імперыі, у тым ліку фарфоравую і шкляную прамысловасці і цукровыя заводы; больш за 40 % вінакураных і піваварных заводаў; Skoda Holding у Пльзені, якая вырабляла ўзбраенне, лакаматывы, аўтамабілі, машыны і хімічную прамысловасць паўночнай Чэхіі. Сямнаццаць працэнтаў ад кошту ўсёй венгерскай прамысловасці, якая склалася ў Славакіі ў канцы 19-га стагоддзя таксама перайшла да рэспублікі. Чэхаславакія была адной з дзесяці найбольш прамыслова развітых дзяржаў у свеце.

Чэшскія землі былі значна больш прамыслова развітыя, чым у Славакіі. У Чэхіі, Маравіі і Сілезіі 39 % насельніцтва было занята прамысловасцю і 31 % сельскай гаспадаркай і лесаводствам. Большасць лёгкай і цяжкай прамысловасці знаходзілася ў Судэцкай вобласці, належала немцам і знаходзілася пад кантролем нямецкіх банкаў. Чэхі кантралявалі толькі ад 20 да 30 % усёй прамысловасці. У Славакіі 17,1 % насельніцтва было занята прамысловасцю і 60,4 % працавалі ў сельскай гаспадарцы і лесаводстве. Толькі 5 % усёй прамысловасці было ў славацкіх руках. Падкарпацкая Русь была галоўным чынам без прамысловасці.

Чэхаславакія 1920—1938

У сельскагаспадарчым сектары праграма рэформаў, прадстаўленая неўзабаве пасля стварэння рэспублікі, была заклікана выправіць несправядлівае размеркаванне зямлі. Адна траціна ўсіх сельскагаспадарчых угоддзяў і лясоў належала арыстакратыі — галоўным чынам немцам (або анямечаным чэхам, як, напрыклад, Кінскім, Чэрніным ці Каўніцам), венграм і Рымска-каталіцкай царкве. Палова ўладанняў мела плошчу ў 20000 м². «Закон аб землеўладанні» ад красавіка 1919 года заклікаў да экспрапрыяцыі ўсёй нерухомасці, якая перавышала 1,5 км² ворнай зямлі і 2,5 км² зямлі агулам (5 км² павінна было быць абсалютным максімумам). Пераразмеркаванне дзейнічала на паступовай аснове, уладальнікі працягвалі валодаць зямлёй у пераходны перыяд, таксама ім была прапанавана кампенсацыя.

Этнічныя групы[правіць | правіць зыходнік]

Нацыянальныя спрэчкі ўзніклі з-за таго, што больш шматлікія чэхі дамінавалі ў цэнтральным урадзе і іншых нацыянальных установах, усё размешчаныя ў чэшскай сталіцы Празе. Славацкі сярэдні клас быў вельмі малы ў 1919 годзе, паколькі венгры, немцы і яўрэі раней запоўнілі большасць адміністрацыйных, прафесійных і камерцыйных пазіцый.

Акрамя таго, большасць галін прамысловасці Чэхаславакіі былі таксама размешчаны ў Багеміі і Маравіі, у той час як большая частка эканомікі Славакіі складала сельская гаспадарка. У Карпацкай Украіне, сітуацыя была яшчэ горшай, там ўвогуле амаль не было прамысловасці.

Дзякуючы цэнтралізаванай палітычнай структуры Чэхаславакіі ўзнікла некалькі партый і рухаў, які былі сфарміраваны з мэтай пашырэння палітычнай аўтаноміі, як Судэта-нямецкая партыя на чале з Конрадам Генлейнам і Глінкава славацкай народнай партыяй на чале з Андраем Глінкам.

Нямецкая меншасць, якая пражывала ў Судэцкай вобласці, патрабавала аўтаномію ад чэшскага ўрада, сцвярджаючы, што той іх прыгнятае і падвяргае рэпрэсіям. У парламенцкіх выбарах 1935 года наваствораная Судэцкая нямецкая партыя пад кіраўніцтвам Конрада Генлейна, якая фінансавалася на нацысцкія грошы, атрымала пераканаўчую перамогу, забяспечыўшы больш за 2/3 галасоў ад Судэцкіх немцаў, што пагоршыла адносіны паміж немцамі і чэхамі.

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. Spencer Tucker, Priscilla Mary Roberts (2005). World War II: A Political, Social, and Military History. ABC-CLIO. ISBN 1576079996.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Kárník, Zdeněk: Malé dějiny československé (1867—1939), Dokořán (2008), Praha, ISBN 978-80-7363-146-8 (чэшск.)
  • Olivová, Věra: Dějiny první republiky, Karolinum (2000), Praha, ISBN 80-7184-791-7 (чэшск.)
  • Peroutka, Ferdinand: Budování státu I.-IV., Academia (2003), Praha, ISBN 80-200-1121-8 (чэшск.)
  • Preclík, Vratislav. Masaryk a legie (Masaryk and legions), váz. kniha, 219 str., first issue vydalo nakladatelství Paris Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karviná) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím (in association Masaryk democratic movement, Prague), 2019, ISBN 978-80-87173-47-3. (чэшск.)
  • Gen. František Moravec: Špión jemuž nevěřili ISBN 80-200-1006-8 (чэшск.)
  • Axworthy, Mark W.A. Axis Slovakia — Hitler’s Slavic Wedge, 1938—1945, Bayside, N.Y. : Axis Europa Books, 2002, ISBN 1-891227-41-6

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]