Тапінамбур

Тапінамбур
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Астракветныя Сямейства:  Астравыя Падсямейства:  Астравыя Трыба:  Heliantheae Род:  Сланечнік Від:  Тапінамбур
Міжнародная навуковая назва
Helianthus tuberosus L., Sp. Pl. 2: 905 (1753)
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   36691 NCBI   4233 EOL   468029 GRIN   t:?27946 IPNI   329252-2 TPL   gcc-4823

Тапіна́мбур, земляна́я гру́ша, слане́чнік клубняно́сны; даўней: бульва (ад фр.: topinambour; Helianthus tuberosus) — від кветкавых клубняносных раслін роду Сланечнік (Helianthus) сямейства Астравыя (Asteraceae).

Апісанне

Шматгадовая травяністая расліна. Сцябло прамое вышынёй да 2 метраў і больш (да 3 м), з вялікай колькасцю лісця. Лісце зубчаствае. Суквецце — кошык. Клубні — цыліндрычнай, круглай або грушападобнай формы, белыя, жоўтыя, фіялетавыя або ружовыя. Утрымліваюць 1—3 % бялку, вітаміны C, B1, карацін, фосфар, жалеза, каля 16—18 % вугляводаў (у асноўным інулін), менш за 0,5 % тлушчу. Мякаць пяшчотная, сакавітыя, з прыемным саладкаватым смакам.

Распаўсюджанне

Суквецце тапінамбуру

Радзіма — Атлантычнае ўзбярэжжа Паўночнай Амерыкі, спажывалася ў ежу мясцовымі індзейцамі, на пачатку XVII стагоддзя прывезеная ў Еўропу французамі. У Рэчы Паспалітай «бульва» распаўсюдзілася ў першай палове XVIII стагоддзя — яе варылі, абіралі, падавалі з белым або муштародовым соусам. У канцы XVIII стагоддзя тапінамбур быў выцеснены падобнай па спосабу вырошчвання і смаку бульбай, якая ў беларускай і літоўскай мовах пераняла ягоную назву (у літоўскай мове «бульба» — bùlvė).

Біялагічныя асаблівасці

Цвіце ў жніўні — кастрычніку. Марозаўстойлівая і засухаўстойлівая культура. Тапінамбур — вельмі трывалая да ўмоў вырошчвання культура, лёгка пераносіць маразы (пры гэтым клубні набываюць яшчэ больш салодкі смак). Таму пэўную частку клубняў пакідаюць зімаваць.

Выкарыстанне

У Беларусі вырошчваецца галоўным чынам на корм жывёле, часам дзічэе, ужываецца ў кулінарыі. Ураджайнасць зялёнай масы да 500, клубняў да 250 цэнтнераў з гектара.

Клубні тапінамбуру

Спажываць тапінамбур належыць неўзабаве пасля выкопвання: варыць, запякаць, з сырых робяць салаты, гатуюць заменнік кавы, квас.

У народнай медыцыне салатай лечаць дыябет, малакроўе. Настой з тапінамбуру ўжываюць пры хваробах сэрца, адвары — як мачагонны і слабіцельны сродак. Сцябло таксама можна выкарыстаць — увосень яго нарыхтоўваюць на зіму, каб у адвары парыць рукі і ногі пры адкладанні соляў, поліартрыце і шпорах на нагах. Свежы сок ужываюць для зніжэння кіслотнасці, асабліва пры пякотцы, пры галаўным болі. Мае процізапаленчае дзеянне, паніжае боль і рэзі ў кішэчніку пры коліках і запорах. Сталовая лыжка соку з тапінамбуру знімае млоснасць. Яго рэкамендуюць пры лячэнні язвавай хваробы страўніка, дванаццаціперснай кішкі, асабліва ўвосень. Сіроп і фруктозу з тапінамбуру выкарыстоўваюць на прыгатаванне макароны, якую выдаюць як спецпаёк тым, хто працуе ў зоне павышанай радыяцыі.

Кармавая каштоўнасць зялёнай масы ў два разы большая, чым бульбоўніку. Клубні ідуць на корм жывёле, зялёная маса — на сілас. Клубні любяць трусы і нутрыі.

Агратэхніка

Тапінамбур — холадаўстойлівая расліна. Расце на любых глебах. Размнажаецца клубнямі. Высаджваюць яго ранняй вясной ці ўвосень да самых замаразкаў, можна нават па снезе на глыбіню не больш як 10 см. Увосень садзяць цэлымі клубнямі, а вясной іх можна разрэзаць папалам, каб на кожнай палавіне былі роставыя вочкі. Тапінамбур не любіць загушчэння. Пасадка і догляд такія, як бульбы. Захоўваюць яго ў склепе ў пяску. Клубні можна выкапаць і вясной (зімой яны не змерзнуць).

Літаратура

• Прохараў В. М. Тапінамбу́р, земляная груша, сланечнік клубняносны // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 430—431. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Бандарэнка А. П. Тапінамбур // Беларуская ССР: Кароткая энцыклапедыя. У 5-і т. Т.2 / Рэд. кал.: П. У. Броўка і інш. — Мн.: Гал. рэд. БелСЭ, 1979. — Т. 2. — 752 с. — 15 000 экз.
• Белы А. Тапінамбур // Праект «Наша ежа»
• Топина́мбур, земляная груша // Т. 26. Тихоходки — Ульяново. — М. : Советская энциклопедия, 1977. — С. 78—79. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)
• Тапінамбу́р, земляная груша // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 5. Стаўраструм — Яшчур / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1986. — С. 80. — 583 с., іл. — 10 000 экз.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Тапінамбур
• Подсолнечник клубненосный: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)