Касцёл Святога Казіміра (Уселюб)

Каталіцкі храм
Касцёл Святога Казіміра
53°43′04″ пн. ш. 25°48′18″ у. д.
Краіна	Беларусь
Аграгарадок	Уселюб
Канфесія	Рымска-каталіцкая царква
Епархія	Гродзенская дыяцэзія
Дэканат	Навагрудскі
Архітэктурны стыль	готыка
Заснавальнік	Род Неміровічаў
Стан	дзейнічае
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Касцёл Святога Казіміра — рымска-каталіцкі храм у аграгарадку Уселюб Навагрудскага раёна Гродзенскай вобласці Беларусі. Знаходзіцца на паўднёва-ўсходняй ускраіне вёскі, каля парку. Быў бадай што першым гатычным мураваным храмам у Вялікім Княстве Літоўскім, збудаваным не вялікім князем ці кімсьці з яго родных, а набліжаным да Вітаўта феадалам.

Храм некалькі разоў на працягу сваёй гісторыі змяняў назву. У 1642 годзе ён быў асвечаны ў імя Святога Казіміра, затым перыядычна змяняў імя, у сувязі з чым у некаторых крыніцах называецца таксама «Касцёлам Узвіжання Святога Крыжа» і «Касцёлам Святога Яна Хрысціцеля». У 1991 годзе храм быў пераасвечаны пасля рэканструкцыі пад імем Святога Казіміра і цяпер афіцыйна называецца менавіта так.

З’яўляецца ў сваёй аўтэнтычнай аснове найбольш раннім узорам готыкі з вядомых на тэрыторыі Беларусі помнікаў мураванага каталіцкага храмабудаўніцтва.

Гісторыя

Упершыню Уселюб згаданы ў 1422 годзе на пячатцы Ян Няміры, канюшага Вітаўта Вялікага. Каталіцкі храм у гатычным стылі быў, верагодна, пабудаваны або самім Янам Нямірам, або яго сынам Андрэем. Першае пісьмовае сведчанне пра існаванне парафіі датуецца 1489 годам, сярод сведкаў аднаго дакумента згаданы ўселюбскі плябан Багуслаў. Гэтую дату часам можна сустрэць у літаратуры як дату заснавання касцёла.

Рэканструкцыя першапачатковага выгляду касцёла

Так ці інакш, каменны касцёл быў пабудаваны тут у першай палове XV ст. і асвечаны пад тытулам св. Яна Хрысціцеля. Першапачатковы выгляд святыня не захавала, але хутчэй за ўсё гэта быў прамавугольны залавы бязвежавы храм з пяціграннай апсідай, арыентаванай на ўсход, з адной сакрыстыяй з паўночнага боку. Сцены былі выкладзены з вонкавай цэглы ў тэхніцы гатычнай муроўкі і ўмацаваны контрфорсамі. Інтэр’ер перакрывалі зорчатыя скляпенні, якія абапіраліся на слуп у цэнтры малітоўнай залы. У тоўшчы сцен паўднёва-заходняга кута была зроблена лесвіца на хоры (і далей на паддашак), якія да канца XVIII ст. былі драўлянымі, а потым мураванымі. У сярэдзіне XVI ст. тагачасны ўладальнік Уселюба полацкі ваявода Станіслаў Давойна зафундаваў бакавыя алтары — Найсвяцейшай Тройцы (1543) і св. Юрыя (1545), утварыўшы пры іх альтарыі.

Пасля смерці ў 1573 годзе Станіслава Давойны мястэчка перайшло ў рукі Мікалая Радзівіла «Рудога». Апошні, быўшы шчырым кальвіністам, ператварыў уселюбскі храм у кальвінскі збор. За час знаходжання ў кальвіністаў храм зведаў перабудову, гатычныя скляпенні былі заменены драўлянымі, а контрфорсы паменшаны, счасалі нервюры скляпенняў апсіды і сакрыстыі. Сцены звонку атынкавалі, дах накрылі пляскатай (пазней была заменена на хвалістую) чарапіцай.

У 1642 годзе храм быў вернуты каталікам і асвечаны ў імя Святога Казіміра. Пасля гэтага архітэктура зведала яшчэ шэраг змен — вузкія спічастыя гатычныя вокны былі пашыраны, алтарная частка была выраўнавана па вышыні з асноўным аб’ёмам будынка.

У 1710-я гады да галоўнага ўвахода дабудавалі крухту, на дзвярах якой быў намаляваны св. Міхал Арханёл. Адноўлены касцёл 1 лістапада 1788 года пад тытулам Святога Казіміра, патрона ВКЛ, асвяціў канонік інфляндскі і смаленскі кс. Тадэвуш Лаппа.

У XVIII ст. касцёл уяўляў сабой ужо атынкаваную звонку і ўнутры святыню з цаглянай падлогай і сутарэннямі пад ёй. Малітоўная зала была перакрыта плоскай драўлянай столлю, прэзбітэрый і сакрыстыя захоўвалі старажытныя скляпенні. Святыня была накрыта гонтай. Над высокім дахам узвышалася вежачка-сігнатурка. Галоўны ўваход бязвежавага фасада быў пазначаны крухтай. Інтэр’ер святыні ўпрыгожвалі тры алтары, створаныя па фундацыі Антонія Навасельскага, кашталяна навагрудскага: галоўны — Укрыжавання, левы — тытульны св. Казіміра (з абразом Маці Божай, які быў адзначаны 22 вотамі), правы — св. Яна Хрысціцеля. Трошкі пазней пры сцяне быў усталяваны чацвёрты алтар, прысвечаны св. Антонію. Пад касцёлам знаходзілася крыпта. Побач з касцёлам, насупраць брамы, стаяла драўляная званіца з трыма званамі: «вялікім, сярэднім і малым». Драўляная плябанія была пабудавана ў 1804 годзе.

Касцёл ізноў рэканструяваўся ў 1790—1810 гадах. Галоўны фасад набыў сучасны неагатычны выгляд. Над прытворам узнеслася стромкая двух’ярусная (васьмярык на чацверыку) шатровая вежа-званіца. Бакавыя схілы фасада завяршаліся востраканцовымі пінаклямі. Верагодна, у той час была дабудавана і паўднёвая сакрыстыя. Хоры над уваходам абапіраліся на дзве «дарычныя» калоны, там быў усталяваны арган на 10 галасоў.

Касцёл, пач. XX ст.

У 1897 годзе да галоўнага фасада храма прыбудавалі трох’ярусную вежу-званіцу, якая, нягледзячы на тое, што амаль на 500 гадоў маладзейшая за асноўную частку, цалкам гарманічна спалучаецца з ёй.

У 1930 годзе касцёл св. Казіміра рэканструявалі на сродкі графа О’Рурка, дах быў пакрыты бляхай. Касцёльны ўчастак быў абнесены бутавай агароджай з трохпралётнай уваходнай брамай перад фронтам касцёла. Злева ад святыні стаяла драўляная васьмігранная барокавая званіца.

У гады панавання савецкай улады старажытны касцёл быў зачынены (парафія была знята з рэгістрацыі ў 1960 годзе) і з часам ператварыўся ў руіны. Узор сапраўднай готыкі не быў нават залічаны да помнікаў гісторыі і культуры Беларусі.

У 1980-я гады былі праведзены архітэктурныя і археалагічныя даследаванні помніка. У 1986 годзе ў будынку адбыўся моцны пажар. З 1988 па 1991 год ішла рэстаўрацыя. Паўторнае асвячэнне храма ў імя Святога Казіміра адбылося 14 верасня 1991 года.

У 2003 годзе былі нанова створаны алтары касцёла, якія прысвячаліся: галоўны — Укрыжаванню, левы бакавы — Маці Божай, правы — св. Казіміру. Перад уваходам у касцёл у 2002 годзе была зроблена каплічка-грот з фігурай Маці Божай Лурдскай, перад якой кленчыць св. Бернадэта. Агароджа з буту падноўлена, уваходная брама ў выглядзе чатырох слупкоў цяпер знаходзіцца па баку вуліцы.

Архітэктура

Уселюб. Касцёл Святога Казіміра. 2015

Сёння пад шматлікімі напластаваннямі цяжка ўбачыць гатычную даўніну ўселюбскага касцёла, але пра яго старажытнасць сведчыць будаўнічая тэхніка. Падмурак пабудовы заглыблены на 2 м адносна тагачаснага ўзроўню зямлі, яго ніжнія і сярэднія рады выкладзены з буйных валуноў насуха, у верхняй частцы звязаны вапнава-пясчанай росчынай і ўстаўкамі з цэглы. Сцены змураваны з гладкай цэглы ў тэхніцы лусковай муроўкі з гатычнай перавязкай. Поласці ўнутры сцен запоўнены дробным бутам і росчынай. Месцамі бессістэмна выкарыстана перапаленая цэгла і цагліны з сеткавым арнаментам на гранях, што адлюстроўвае пошукі новых дэкаратыўных сродкаў.

Касцёл з боку апсіды, 2015

Набліжаны да квадрата ў плане асноўны аб’ём (23,5 х 13 м) накрыты 2-схільным дахам з заломам, што ўступам пераходзіць у пластычнае пакрыццё гранёнай апсіды (надбудавана на мяжы XVI—XVII ст.).

Першапачатковы выгляд касцёла быў значна зменены перабудовамі XVI—XX стст. У прыватнасці былі счасаны бакавыя контрфорсы каталікона і апсіды, абваліліся ў час пажару ў 2-й палавіне XVI ст. гатычныя скляпенні. Цалкам зменены галоўны заходні фасад, пасярэдзіне якога цяпер узвышаецца трох’ярусная неагатычная вежа-званіца (васьмярык на 2 чацверыках). З бакоў да прэзбітэрыя прыбудаваныя дзве сакрысціі (правая мае позняе паходжанне). Контрфорсы захаваліся на галоўным фасадзе. Плоскасць галоўнага фасада завершана спічастым, крапаваным нішамі шчыпцом. У тоўшчы сцяны галоўнага фасада зроблены вітыя лесвіцы на хоры і падцашак. Апсіда адкрываецца ў залу шырокім арачным прасветам.

Першы касцёл пачатку XV ст. меў выразна гатычныя рысы, пра што кажуць г. зв. «гатычная сістэма муроўкі», буйнапамерная цэгла, сам план помніка, а таксама наяўнасць у мінулым нервюрных і зорчатых скляпенняў. Роўніца заходняга франтона паводле інвентарных апісанняў да пабудовы вежы завяршалася трохвугольным франтонам, галоўным элементам якога быў відарыс крыжа выкладзенага з цэглы-жалезняка. Унутры памяшканні асвятляліся праз стральчатыя вокны. З бакоў заходні фасад умацоўвалі два магутныя вуглавыя контрфорсы. Ёсць звесткі пра існаванне з аднаго боку фасаду вежы, якая абвалілася яшчэ ў XVII ст. У суадносінах прасторы і масы сцен, характары пакрыцця, гранёных формах алтарнай часткі касцёла разам з рысамі «цаглянай готыкі» відавочны ўплыў традыцый мясцовага драўлянага дойлідства.

Паводле найстарэйшых інвентароў касцёл меў белечнае перакрыццё без унутраных апор. Але мяркуецца пра наяўнасць у першапачатковым варыянце апорнага слупа ў цэнтры каталікона, на які абапіраліся пяты крыжовых скляпенняў, і падмурак якога быў вынайдзены ў час археалагічных раскопаў. Такім чынам, першапачаткова ўселюбскі касцёл меў нескладаную аднаслупавую структуру, распаўсюджаную ў тагачасным каталіцкім храмабудаўніцтве Паўночнай Еўропы.

Капліца-пахавальня

Капліца-пахавальня О’Руркаў

Асноўны артыкул: Капліца-пахавальня О'Руркаў

Па-за касцёлам у 1837 годзе (дата на фундаменце — 1839) апошні ўладальнік мястэчка Юзаф О’Рурк пабудаваў капліцу-пахавальню. Гэта цагляны і атынкаваны будынак у стылі класіцызм, галоўны фасад пазначаны чатырохкалонным порцікам.

Літаратура

• Баравы Р. Невядомы помнік беларускай готыкі // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі — 2/1987.
• Архітэктура Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 1993. ISBN 5-85700-078-5
• Габрусь Т. В. Мураваныя харалы: Сакрал. архітэктура бел. барока / Рэд. кал. Малашэвіч Я. В. і інш. — Мн.: Ураджай, 2001. ISBN 985-04-0499-X
• Кулагін А. М. Каталіцкія храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. М. Кулагін; маст. І. І. Бокі. — 2-е выд. — Мн.: БелЭн, 2001.— 216 с.: іл. ISBN 985-11-0199-0.
• Габрусь Т. В. Саборы помняць усё. Готыка і рэнесанс у сакральным дойлідстве Беларусі. — Мн.: Беларусь, 2007. ISBN 978-985-01-0714-5

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Касцёл Святога Казіміра (Уселюб)
• Касцёл Святога Казіміра (Уселюб) на сайце Radzima.org
• Касцёл Святога Казіміра (Уселюб) на сайце Глобус Беларусі (руск.)
• slowo.grodnensis.by