Пратэразой

Пратэразой (грэч. πρότερος — першы, найстарэйшы, грэч. ζωή — жыццё) — геалагічная эпоха, якая ахоплівае перыяд ад 2500 да 541,0 ± 1,0 млн гадоў назад. Разглядаецца як асобны геалагічны эон, што прыйшоў на змену архею і стаў самым працяглым у гісторыі Зямлі. Таксама разам з археем уключаецца ў дакембрый. Вызначаецца і як асобная пратэразойская акратэма (акрон) або эра.

Назва

Эазой, эазойскі перыяд (стар.-грэч.: ἕως — світанак, эазой — світанак жыцця) — цяпер састарэлы тэрмін, прапанаваны ў 1865 годзе нямецкім геолагам Бернгардам Кота (1808—1879), прафесарам Фрэйбергскай Горнай Акадэміі, у кнізе «Геалогія нашага часу» ў якасці элемента геахраналагічнай шкалы. Выкарыстоўваўся Dawson, 1868 для абазначэння ўсіх дакембрыйскіх утварэнняў, галоўным чынам пратэразойскіх. Уласна тэрмін пратэразой быў прапанаваны ў 1888 годзе амерыканскім геолагам Э. Эмансам

Перыядызацыя

Пратэразой падзяляецца на 3 эры:

• палеапратэразой;
• мезапратэразой;
• неапратэразой.

З пункту гледжання развіцця жыцця архейская ды пратэразойская эры аб'ядноўваюцца ў эон — крыптазой, калі жывёльны свет быў прадстаўлены бесшкілетнымі формамі. Каля 570 млн гадоў таму назад распачынаецца новы эон — фанеразой, калі ў жывёльным свеце развіваюцца шкілетныя формы.

Найбольш значныя падзеі

• Кіслародная катастрофа ў палеапратэразоі, з'яўленне азонавага слою планеты. Раней існавала здагадка, што праз 600 млн гадоў пасля пачатку пратэразою, каля 2 млрд гадоў назад, утрыманне кіслароду дасягнула так званага «пункта Пастэра» — каля 1 % ад яго ўтрымання ў атмасферы, сучаснай нам. Вучоныя лічаць, што такая канцэнтрацыя кіслароду дастатковая для таго, каб забяспечыць устойлівую жыццядзейнасць аднаклетачных аэробных арганізмаў. Цяпер, аднак, даказана, што не пазней 2,4 млрд гадоў назад утрыманне кіслароду ў атмасферы ўжо дасягнула прыкладна 10 % ад сучаснага — адбылася кіслародная катастрофа [1] Архівавана 9 мая 2013., [2] Архівавана 30 верасня 2011..
• Фармаванне сучаснага аб'ёму сусветнага акіяна.
• Найбольш працяглае ў гісторыі Землі гуронскае зледзяненне (2,4-2,1 млрд гадоў назад); некалькі эпох глабальнага зледзянення ў познім неапратэразоі;
• З адкладаў раннепратэразойскай групы вядомы страматаліты — прадукт жыццядзейнасці сіне-зялёных водарасцяў. Затым адбылося з'яўленне шматклетачных арганізмаў: губкі, грыбы. Канец пратэразою (венд) можна назваць «векам медуз».
• Вынікам жыццядзейнасці пракарыётаў (бактэрый і аднаклеткавых водарасцей, якія жылі, відаць, і на сушы, у плёнках вады паміж мінеральнымі часціцамі ў зонах частковага затаплення каля вадаёмаў) стала ўтварэнне глебы.

Геатэктанічнае развіццё

Да пачатку пратэразою завяршылася кратанізацыя зямной кары. Скучванне яе глыб прывяло да ўтварэння гіганцкага адзінага кантынента Пангея-0 (гл. Пангея). На працягу карэлію развіваліся протагеасінкліналі, якія падзялілі Пангею-0 на вялікую колькасць протаплатформ. У канцы карэлію (1,8—1,7 млрд г. назад) протагеасінкліналі моцна спаялі протаплатформы складкавымі сістэмамі. Утварыўся суперкантынент Пангея-1, які ў познім рыфеі распаўся на суперкантыненты Гандвану і Лаўразію.

Да пачатку позняга пратэразою ў складзе Пангеі сфарміраваўся крышталічны падмурак усіх старажытных платформ. На працягу позняга пратэразою на платформах намнажаліся разнастайныя комплексы парод асадкавага чахла. Мацярык Пангея, які меў ужо магутную грана-гнейсавую аснову, раскалоўся глыбіннымі разломамі на глыбы (пліты). Там, дзе краі гэтых пліт разыходзіліся, зноў пачалі развівацца палеаакіяны (геасінклінальныя паясы). У будове сучаснай зямной кары глыбы грана-гнейсавага складу ўяўляюць сабой падмуркі старажытных платформ, што з'яўляюцца каранямі тагачасных гор. З фарміраваннем паміж кантынентальнымі глыбамі новых палеаакіянаў пачаўся якасна іншы плітны этап у развіцці Зямлі — неагей, які характарызаваўся дыферэнцыраваным геасінклінальна-платформенным тэктанічным рэжымам.

У познім пратэразоі ўзніклі і развіваліся старажытныя акіяны (Вялікія геасінклінальныя паясы): Палеаарктычны акіян (Арктычны геасінклінальны пояс), Палеаазіяцкі акіян (Урала-Мангольскі геасінклінальны пояс), Палеаатлантычны акіян (Атлантычны геасінклінальны пояс), акіян Тэціс (Міжземнаморскі геасінклінальны пояс), па краі Ціхага акіяна развіваецца па сёняшні час аднаіменны геасінклінальны пояс.

Да заканчэння позняга пратэразою з праявай байкальскага тэктагенезу, які меў дзве фазы: раннебайкальскую (позні рыфей) і познебайкальскую (венд — ранні кембрый), на месцы познепратэразойскай акіянічнай зямной кары ўзнікла маладая байкальская складкаватасць. У выніку далейшай эвалюцыі на большасці байкальскіх складкаватых сістэм заклаліся новыя геасінклінальныя паясы. Устойлівыя байкаліды ў будове сучаснай зямной кары разам са старажытнымі платформамі утварылі дакембрыйскія платформы.

У познім пратэразоі, з праявай байкальскага тэктагенезу, закончылі сваё развіццё і больш старажытныя Малыя геасінклінальныя паясы: Унутрыафрыканскі і Бразільскі, у выніку чаго канчаткова кансалідаваўся паўдневы мацярык Гандвана. У будове сучасных мацерыкоў, якія ўзніклі пасля расколу Гандваны, вылучаюць Амерыканскую, Афрыканскую, Iндастанскую, Аўстралійскую і Антарктычную платформы. Старажытнымі называюць іх умоўна, правільна ж іменаваць дакембрыйскімі. Да праявы байкальскага тэктагенезу платформы існавалі ў іншым выглядзе: Паўднёва-Амерыканская; Усходне-Бразільска-Паўночна-Афрыканская; Паўднёва-Афрыканска-Iндастанска-Аўстралійска-Антарктычная. Пасля таго як Гандвана праіснавала ўвесь палеазой у выглядзе цэльнага мацерыка, у мезазоі яна распалася па рыфтавых структурах.

Арганічны свет

Мяркуюць, што арганічны свет ранняга пратэразою быў даволі разнастайны. Абагачэнне атмасферы кіслародам за кошт жыццядзейнасці водарасцяў напачатку пратэразою справадзіла з'яўленне мнагаклетачных арганізмаў яшчэ без дыферэнцыраваных тканак. Найбольш прымітыўнымі з іх былі парыферы, пазней паявіліся кішачнаполасцевыя, што мелі экта- і эндадэрмы, якія ў далейшым далі пачатак розным тканкам.

У познім пратэразоі сіне-зялёныя водарасці былі асноўнымі пародаўтваральнымі арганізмамі вапнякоў. Верагодныя рэшткі жывёл вядомы толькі з адкладаў венду (вярхоў верхняга пратэразою), у якіх яны ўжо прадстаўлены амаль усімі тыпамі беспазваночных, праўда, прымітыўнымі формамі, без шкілетных утварэнняў. Палеанталагічны матэрыял, што знаходзіцца ў навукоўцаў, складаецца з адбіткаў мядуз, каралаў, трубачак чарвякоў, праблематычных прымітыўных іголкаскурых, двухстворкавых ракавін нейкіх ракападобных і розных арганізмаў нявысветленага паходжання з мікрасферычнымі шкілетамі. Пратэразой характарызуецца хуткай эвалюцыяй беспазваночных, да пачатку палеазою жывёльны свет прайшоў вельмі складаны і працяглы шлях развіцця.

Адначасовае паяўленне шкілета ў многіх груп жывёл, якія знаходзіліся на розных узроўнях эвалюцыі, азначае грунтоўную перабудову арганізмаў, што, павінна, было выклікана звонкавымі з'явамі. На іх перабудову, магчыма, уплывала змяненне газавага складу атмасферы ў бок памяншэння колькасці вуглякіслага газу і павелічэння кіслароду. Гэта абумовіла мяжу паміж дакембрыем і фанеразоем. Вучоныя мяркуюць, што дакембрыйскія воды адрозніваліся перанасычэннем хлорам, аміяком ці вуглякіслым газам і няўстойлівым салявым рэжымам. У такім асяроддзі, падпарадкоўваючыся чыста хімічным заканамернасцям, шкілет не мог сфарміравацца. Акісленне тагачасных атмасферных газаў першымі порцыямі кіслароду паўплывала на змяненне характару марского асяроддзя, якое стала хларыда-вапнава-фасфатным. З другога боку, утварэнне азонавага слоя забяспечыла зніжэнне ўзроўню ўльтрафіялетавай радыяцыі. Названыя фактары, верагодна, і садзейнічалі паяўленню шкілетаў у жывёл напачатку фанеразою.

Стратыграфія

Пароды пратэразою разам з архейскімі складаюць фундамент старажытных платформ і выходзяць на паверхню на шчытах (Украінскі, Балтыйскі, Алданскі і інш.) і ў сярэдзінных масівах.

Паводле саставу, ступені метамарфізму і характару складкавасці пароды ніжняга пратэразою падобныя на архейскія, пераважна адпавядаюць амфібалітавай і зяленасланцавай фацыям метамарфізму, у меншай ступені праявіліся гранітызацыя і мігматызацыя; часцей трапляюцца карбанатныя пароды, розныя гнейсы і сланцы. Пароды ніжняга пратэразою прарваны інтрузіямі гранітаў і габроідаў. Для завяршальнага этапу магматызму ў пратэразоі на Балтыйскім шчыце і ў фундаменце Рускай пліты характэрны граніты рапаківі, прымеркаваныя да мяжы карэлію і рыфею.

Пароды верхняга пратэразою больш блізкія да палеазойскіх і прадстаўлены неметамарфізаванымі і слабаметамарфізаванымі тэрыгеннымі (пясчанікі, кварцыты, кангламераты, гліны, аргіліты), карбанатнымі (вапнякі, мармур) і вулканагеннымі адкладамі.

У асадкавых пародах пратэразою пашыраны (пераважна ў верхнім пратэразоі) арганічныя рэшткі — прадукты жыццядзейнасці бактэрый, цыянабактэрый і сіне-зялёных водарасцей (страматаліты, анкаліты, фіталіты). У познім рыфеі прысутнічаюць рэшткі мікрафлоры, у вендзе — мнагаклетачных бесшкілетных жывёлін — чарвей, медузоідаў і інш.

Карысныя выкапні

Ранні пратэразой быў часам жалезаруднага назапашвання (напрыклад, Крыварожскі жалезарудны басейн, Курская магнітная анамалія, Аколаўскае радовішча жалезных руд.

На поўдні Афрыкі ў гэты ж час утвараліся золата-ўрана-пірытавыя кангламераты.

Позні пратэразой вядомы жалезнымі рудамі (напрыклад, Урал), медна-поліметалічнымі рудамі (напрыклад, Аўстралія), а таксама ўранавымі, кобальтавымі, меднымі, алавянымі рудамі.

Літаратура

• Гістарычная геалогія: вучэбны дапаможнік / В. М. Несцяровіч, Г. І. Літвінюк, Дз. А. Пацыкайлік — Мн.: БДПУ, 2003. — 74 с. ISBN 985-435-584-5
• Найдзянкоў І. В. Пратэразой // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13).

Спасылкі

• Пратэразой Архівавана 24 красавіка 2013.
• Пратэразой