Якаў II (кароль Шатландыі)

Якаў II Шатландскі
шатл. гэл.: Seumas II Alba англ.: James II of Scotland
Кароль Шатландыі 21 лютага 1437 — 3 жніўня 1460
Каранацыя	1437
Рэгент	Арчыбальд, 5-ы граф Дуглас (1437—39)
Папярэднік	Якаў I Шатландскі
Пераемнік	Якаў III Шатландскі
Нараджэнне	16 кастрычніка 1430 Халірудскае абацтва[d], Вобласць Эдынбург, Вялікабрытанія
Смерць	3 жніўня 1460 (29 гадоў) Roxburgh[d], Скотыш-Бордэрс[d], Шатландыя
Месца пахавання	Халірудскае абацтва[d]
Род	Сцюарты
Бацька	Якаў I
Маці	Joan Beaufort[d]
Жонка	Mary of Guelders[d]
Дзеці	Якаў III, Mary Stewart[d], Alexander Stewart[d], David Stewart, Earl of Moray[d], John Stewart, Earl of Mar[d], Margaret Stewart[d], John Stewart[d] і unnamed son Stewart[d]
Веравызнанне	Каталіцтва
Адукацыя	Сент-Эндрускі ўніверсітэт
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Якаў II (шатл. гэл.: Seumas II, англ.: James II, 16 кастрычніка 1430 — 3 жніўня 1460) — кароль Шатландыі (1437—1460) з дынастыі Сцюартаў, сын Якава I.

Маладыя гады

Якаў II быў сынам караля Шатландыі Якава I і Джааны Бафор. 21 лютага 1437 г. Якаў I быў забіты змоўшчыкамі, і шасцігадовы прынц стаў каралём Шатландыі. Парламент краіны ўсклаў апеку над малалетнім каралём на яго маці, каралеву Джаану, а рэгентам Шатландыі прызначыў Арчыбальда Дугласа, 5-га графа Дугласа.

Неадкладна пасля смерці Якава I у краіне пачалася анархія: варагуючыя групоўкі шатландскіх баронаў разгарнулі міжусобныя войны, імкнучыся авалодаць землямі, канфіскаванымі памерлым каралём, ці ўсталяваць кантроль над каралеўскай адміністрацыяй. Рэзка ўзмацніліся пазіцыі буйных магнатаў, перш за ўсё дому Дугласаў і лорда Астравоў. Аднак асаблівасцю перыяду стала нечаканае ўзвышэнне дзвюх дробнамаянтковых дваранскіх сем’яў — Лівінгстанаў і Крыхтанаў, якія імкнуліся да ўлады ў краіне: малалетняга караля захопліваў то адзін, то іншы бок.

Беспарадкі ўзмацніліся пасля смерці графа Дугласа ў 1439 г.: пасада рэгента Шатландыі засталася вакантнай, у краіне адсутнічалі сілы, здольныя спыніць міжусобіцы Лівінгстанаў і Крыхтанаў. Да 1444 г. Лівінгстаны, аб’яднаўшыся з новым графам Дугласам, усталявалі кантроль над каралеўскай адміністрацыяй, ліквідаваўшы ўсіх канкурэнтаў.

У 1448 г. аднавіліся ваенныя дзеянні з Англіяй. У адказ на англійскае ўварванне ў Лотыян шатландскія войскі ў 1449 г. захапілі і разбурылі крэпасць Алнік. 31 снежня 1448 г. быў адноўлены ваенны саюз з Францыяй, шатландская гвардыя на службе ў французскага караля Карла VII актыўна ўдзельнічала ў выгнанні англічан з Нармандыі. У 1449 г. быў заключаны гандлёвы дагавор з Бургундыяй, у адпаведнасці з якім шатландскія купцы атрымалі права свабоднага гандлю ў Нідэрландах, якія належаць у той час бургундскаму дому. Шатландска-бургундскае збліжэнне было замацавана 3 ліпеня 1449 г. шлюбам маладога караля Якава II і Марыі Гелдэрнскай, пляменніцы Філіпа, герцага Бургундыі.

Жаніцьба Якава II азначала яго ўваходжанне ў палітыку. Першым чынам кароль заняўся звяржэннем Лівінгстанаў: у пачатку 1450 г. усе члены гэтай сям’і былі зняты са сваіх пасад у адміністрацыі, іх уладанні канфіскаваны, а Роберт Лівінгстан, скарбнік Шатландыі, пакараны смерцю.

Разгром «Чорных Дугласаў»

Калі малады кароль у 1450 г. узяў уладу ў свае рукі, у дзяржаўнай адміністрацыі панаваў хаос, а казна была практычна пустая пасля дзесяцігоддзя анархіі ў краіне. Паводле ўмоў шлюбнага дагавора кароль павінен быў забяспечыць каралеве Марыі Гелдэрнскай гадавы даход на велізарную суму ў 5 тыс. фунтаў стэрлінгаў. Паступленняў з каралеўскага дамена было відавочна недастаткова. З беднатой караля ашаламляльна кантраставала багацце найбуйнейшага шатландскага магната — Уільяма Дугласа, 8-га графа Дугласа, двор якога па пышнасці пераўзыходзіў каралеўскі. У 1451 г., скарыстаўшыся паломніцтвам Дугласа ў Рым, каралеўскія войскі захапілі ўладанні графа. Аднак вяртанне Уільяма Дугласа вымусіла Якава II адступіць — кароль яшчэ не меў дастатковых сіл для барацьбы з Дугласамі.

У пачатку 1452 г. Якаў запрасіў графа Дугласа на перамовы ў Стэрлінг, выдаўшы папярэдне пісьмовыя гарантыі бяспекі. Падчас вячэры 22 лютага 1452 г., узвар’яваны адмовай Дугласа разарваць саюз з Мак-Дональдамі, кароль ударам нажа забіў графа.

Забойства, здзейсненае насуперак гарантым бяспекі, выклікала абурэнне ў краіне. У Стэрлінг з вялікім атрадам прыхільнікаў прыбыў брат Уільяма Дугласа Джэймс, новы граф Дуглас. Абвінаваціўшы караля ў вераломстве, ён заявіў пра разрыў васальных адносін з каралём і спаліў Стэрлінг. Адначасова пачаліся паўстанні супраць каралеўскай улады саюзнікаў «Чорных Дугласаў» — Джона Мак-Дональда, лорда Астравоў, графаў Кроўфарда і Морэя. Аднак паўстанне развівалася ў рамках традыцыйнай для феадалізму адмовы ў падпарадкаванні сюзерэну: Дуглас не скарыстаўся магчымасцю звяржэння манарха. Якаў II тым часам заручыўся падтрымкай парламента Шатландыі і арганізаваў ваенную экспедыцыю ва ўладанні Дугласаў. У выніку, да канца 1452 г. кароль і граф Дуглас дамовіліся аб прымірэнні.

У 1455 г., скарыстаўшыся тым, што англійскі заступнік Дугласа герцаг Ёркскі быў адхілены ад улады Ланкастэрамі і ў Англіі пачалася вайна Пунсовай і Белай Ружы, кароль Якаў II аднавіў наступ на дом «Чорных Дугласаў». Каралеўскія войскі ўварваліся ва ўладанні графа Дугласа, вымусіўшы яго бегчы ў Англію. У бітве пры Аркінгальме армія, набраная прыхільнікамі Дугласа, была разбіта, граф Марэйскі забіты. Пад ціскам караля парламент Шатландыі ў жніўні 1455 г. зацвердзіў абвінавачванне ў здрадзе Дугласа і яго прыхільнікаў і прыняў рашэнне аб канфіскацыі іх уладанняў.

Разгром «Чорных Дугласаў» стаў трыумфам каралеўскай улады ў Шатландыі і дынастыі Сцюартаў. Шмат у чым гэта перамога стала магчымая дзякуючы асабістым якасцям самога караля Якава II: выдатнага стратэга і палкаводца, які актыўна выкарыстоўваў самыя сучасныя ваенныя сродкі (напрыклад, цяжкую артылерыю), а таксама тонкага палітыка, што здолеў саступкамі і хабарамі нейтралізаваць прыхільнікаў Дугласаў (у тым ліку лорда Астравоў). У Якаве II спалучаліся рысы асобы Роберта Бруса і Людовіка XI.

Унутраная палітыка

Разгром буйной арыстакратыі дазволіў каралю выбудаваць новую апору рэжыму: масавая раздача тытулаў і зямель Якавам II спрыяла стварэнню «новай знаці» з прадстаўнікоў сярэдняга дваранства, якая атрымала графскія тытулы, і была больш цесна звязанага з каралеўскай уладай (Горданы, Кэмпбелы, Сінклэры). Якаў II таксама мог разлічваць на падтрымку парламента, скліканне якога становіцца рэгулярным у канцы кіравання караля. Праз парламент былі праведзены важныя мерапрыемствы, якія спрыяюць умацаванню дзяржаўнай улады ў Шатландыі: ліквідацыя спадчынных пасад, парадкаванне судовай сістэмы, увядзенне прынцыпу неабходнасці парламенцкай санкцыі на адчужэнне значнай часткі зямель каралеўскага дамена, уключаючы найважнейшыя шатландскія замкі (Эдынбург, Стэрлінг, Дамбартан).

Фінансавы стан каралеўскай казны значна палепшылася пасля канфіскацыі ўладанняў «Чорных Дугласаў»: агульная сума даходаў караля ад даменіяльных і канфіскаваных зямель і мытных плацяжоў дасягала амаль 10 тыс. фунтаў стэрлінгаў у год. Гады анархіі і грамадзянскіх войнаў, якія прывялі да спусташэння многіх абласцей краіны, аднак, не дазволілі вярнуцца да практыкі збору падаткаў: краіна па-ранейшаму жыла без усеагульнага падаткаабкладання. У перыяд кіравання Якава II пашырылася практыка даравання зямель на ўмовах «ф'ю-фармінгу», без феадальных абавязацельстваў, а толькі пад умовай выплаты грашовага ўнёску каралю, што сведчыла пра разлажэнне васальна-леннай сістэмы.

У 1451 г. Якаў II заснаваў у Глазга другі шатландскі ўніверсітэт з мэтай развіцця юрыдычнай адукацыі ў краіне.

Знешняя палітыка

Знешняя палітыка Якава II у цэлым заставалася ў рамках традыцыйнай варожасці ў адносінах да Англіі. Кароль спрабаваў, праўда беспаспяхова, стварыць адзіны антыанглійскі саюз Шатландыі, Францыі, Даніі і Кастыліі. Ужо ў 1456 г., скарыстаўшыся пачаткам вайны Пунсовай і Белай ружы ў Англіі, Якаў II распачаў паход у Нартумберленд. Пасля паражэння Ланкастэраў у Нартгемптанскай бітве ў ліпені 1460 г. кароль, які па матчынай лініі ўзыходзіў да Ланкастэраў, ізноў уварваўся з буйной арміяй на англійскую тэрыторыю і аблажыў Роксбара. Аднак выпадковы асколак гарматы смяротна параніў караля, Якаў II сканаў на месцы. Роксбара паў праз тыдзень — адна з апошніх шатландскіх крэпасцей, што заставалася ў руках англічан больш за стагоддзе, нарэшце, была вернутая ў склад каралеўства.

Шлюб і дзеці

Жонка: з 1449 Марыя Гелдэрнская, дачка Арнольда, герцага Гелдэрна

• Марыя (каля 1451—1488), у шлюбе (1467) з Томасам Бойдам, 1-м графам Арана; (1474) з Джэймсам Гамільтанам
• Якаў III (1453—1488), кароль Шатландыі (з 1460 г.)
• Маргарыта, у шлюбе з Уільямам, лордам Крыхтанам
• Аляксандр, герцаг Олбані (1454—1485)
• Дэвід, граф Марэйскі (1455—1457)
• Джон, граф Мара і Гарыяха (1459—1479)

Літаратура

• Donaldson, G. Scottish Kings, 1967
• Nicholson, R. Scotland: the Later Middle Ages, 1974