Хахуля
Хахуля | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Пудзіла хахулі, Музей прыродазнаўства | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Навуковая класіфікацыя | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
прамежныя рангі
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Міжнародная навуковая назва | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Desmana moschata (Linnaeus, 1758) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Арэал | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ахоўны статус | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Хаху́ля (Desmana moschata) — млекакормячае сямейства кратовых (Talpidae) атрада Землярыйкападобныя (Soricomorpha). Адзін з двух відаў трыбы Desmaninі, часам вылучаемай як сямейства; другім відам з’яўляецца Galemys pyrenaicus.
Распаўсюджанне[правіць | правіць зыходнік]
Хахуля — рэліктавы від, эндэмічны на тэрыторыі былога СССР. У дагістарычныя часы сустракалася ў Еўропе аж да Брытанскіх астравоў. Яе сучасны натуральны арэал мае разарваны характар і ў асноўным абмежаваны басейнамі Дняпра, Волгі, Дона і Урала. Водзіцца яна таксама ў Казахстане і на Украіне.
- У басейне Дняпра (на Еўрапейскай часткі Расіі) хахуля сустракаецца па рэках Іпуць, Вязьма, Асцёр, Сейм, Свапа ў Смаленскай, Бранскай і Курскай абласцях.
- У басейне Дона — па рэках Варонеж, Біцюг, Хапёр і іх прытоках (Варонежская, Тамбоўская, Ліпецкая, Саратаўская, Пензенская, Валгаградская вобласці).
- У вярхоўях Волгі сустракаецца па рэках Котарасль (Яраслаўская вобласць) і Унжа (Кастрамская вобласць) . Адзначана у ніжнім цячэнні Клязьмы (Уладзімірская, Іванаўская вобласці), па ніжнім цячэнні Мокшы і ў Цне (Разанская, Тамбоўская вобласці). Звычайная ў ніжнім цячэнні Акі (Уладзімірская, Разанская і Ніжагародская вобласці). Аднак гэтай папуляцыі пагражае ўздым Чабаскарскага вадасховішча[1]. У сярэдняй частцы Волгі сустракаецца па рацэ Суры (Пензенская, Ульянаўская вобласці) і па рацэ Алатыр у Мардовіі. Ніжэй па Волзе хахуля рэдкая.
- Выпушчаныя ў 1961 г. у Чалябінскай вобласці хахуля рассяліліся ўніз па рацэ Уй у Курганскую вобласць і перайшлі ў пойму Табола.
- Кажэўнікаўскі раён Томскай вобласці ў спецыялізаваным заказніку.
Анатомія[правіць | правіць зыходнік]
Хахуля адносна буйны звер: цела даўжынёй 18-22 см, хвост — такі ж, маса да 520 г.
Хвост пакрыты рагавымі лускавінкамі, а ўздоўж верху яго яшчэ і жорсткімі валасамі, якія ўтвараюць кіль. У самога аснавання хвост як бы перацягнуты (мае найменшы дыяметр). За перахопам (у першай траціне даўжыні хваста) знаходзіцца грушападобнае патаўшчэнне. У ім знаходзяцца спецыфічныя (мускусныя, пахкія) залозы, масляністы мускус якіх выціскаецца праз шматлікія адтуліны, размешчаныя на ніжнім баку патаўшчэння. За патаўшчэннем хвост моцна сціснуты з бакоў.
Насавыя адтуліны таксама замыкаюцца пры дапамозе адмысловага клапана ў насавой паражніне. Вібрысы вельмі доўгія; на целе растуць адчувальныя валасінкі. Морда выцягнута ў хабаток.
Канечнасці даволі кароткія, 5-палыя, заднія ступні буйней і шырэй пярэдніх. Пальцы да кіпцюроў аб’яднаны плавальнай перапонкай. Кіпцюры добра развітыя, доўгія, слаба выгнутыя. Па краях усіх лап ідзе аблямоўка з жорсткіх шчаціністых валасоў, якая павялічвае плавальную паверхню лап.
Мех у хахуляў густы, аксаміцісты, вельмі трывалы, валасінкі футра ўладкаваныя не як у іншых жывёлу, бо да верху яны пашыраюцца, а да кораня звужаюцца. Афарбоўка спіны шаравата- або цёмна-карычневая, брушка — серабрыста-шэрае або серабрыста-белае. Мех настолькі добра ўтрымлівае паветра, што ў ім пасяляецца паразіт — Silphopsyllus desmanae, непрыстасаваны да дыхання ў вадзе.
Зубоў у хахулі — 44. Зубная формула[2] .
Хахулі практычна сляпыя, але валодаюць развітым нюхам і дотыкам.
Правая палова сэрца тоўсцей і масіўней, чым у сухапутных звяроў. Вада шчыльней паветра і мацней сціскае грудную клетку. Каб пераадолець гэта ўздзеянне, мышцы правага жалудачка ўзмоцнены дадатковымі цягліцавымі валокнамі[3].
Спосаб жыцця[правіць | правіць зыходнік]
Найбольш спрыяльныя для пражывання хахуль замкнёныя пойменныя вадаёмы (тыпу старыц) з плошчай воднага люстэрка 0,1-0,5 га, і глыбінёй 1,3-5,0 м, з участкамі невысокіх, але сухіх абрывістых берагоў з воднай расліннасцю і блізкасцю пойменнага лесу.
Большую частку года звяркі жывуць у норах з адным выхадам кожная. Выхад адкрываецца пад вадой. Асноўная частка ходу, размешчанага над узроўнем вады, ідзе амаль гарызантальна на 2,5-3,0 м і забяспечаная 2-3 пашырэннямі (фотакамерай ці кольцамі). У перыяд паводкі камеры затапляюцца, звяркі іх пакідаюць і хаваюцца тады на паўзатопленых дрэвах, у кучах наносаў або ў неглыбокіх часовых норах, выкапаных у незатопленых участках карэннага берага. На дне вадаёма паміж уваходамі ў дзве сумежныя норы пракладзеная траншэя, якая прарэзвае ўсю тоўшчу глею да пясчанай асновы.
Улетку хахулі жывуць паасобку, парамі ці сем’ямі, а зімой у адной нары могуць жыць да 12-13 звяркоў рознага полу і ўзросту. Кожны звярок мае часова наведвальныя норы, размешчаныя на адлегласці 25-30 м адна ад іншай. Такую адлегласць хахуля праплывае ўздоўж злучальнай траншэі за нармальны тэрмін яе знаходжанні пад вадой — за 1 хвіліну (хоць можа затрымлівацца ў тоўшчы вады да 3-4 хвілін).
Калі звярок перасоўваецца па дновай траншэі, ён паступова выдыхае набранае ў лёгкія паветра ў выглядзе чарады невялікіх бурбалак. Пад ціскам вады бурбалкі выходзяць таксама з тоўшчы футравага покрыва. Узімку бурбалкі паветра запасяцца над траншэяй пад ніжняй паверхняй лёду і паступова ўмярзаюць ў яго ў выглядзе пустэч рознай велічыні. Лёд над траншэяй становіцца порыстым і нетрывалым. За кошт бурбалак паветра пад лёдам над дновай траншэяй хахулі ствараюцца ўмовы лепшай аэрацыі, якая прываблівае сюды малюскаў, п’явак і малявак.
Прывабнае дзеянне на іх аказвае, мабыць, і пах мускусу, нейкія дозы якога ствараюць над траншэяй пахкі след. Хахуля не пульсуе па дне вадаёма ў пошуках ежы, а перасоўваецца па сістэме траншэй, да якіх яе ахвяры самі актыўна сцягваюцца. Пры небяспечных для жыцця хахуляў ранніх паводках лёд ламаецца перш за ўсё па лініі з высокай сітаватасцю (над траншэямі); праз расколіны, якія ўтварыліся, звяркі сыходзяць ад затаплення і вернай згубы.
Пры частых зімовых уздымах вады норы хахуль затапляюцца. Лёд, нават калі ён кіпры, не заўсёды стварае шырокую расколіну, дастатковую для выхаду звярка на паверхню. У затопленай нары хахуля гіне праз 5-6 хвілін. У моцна засушлівыя гады пойменныя вадаёмы мялеюць або цалкам перасыхаюць. Адшукаць іншы вадаём — задача для хахуль не з лёгкіх. Звярок практычна сляпы (контураў не адрознівае), касалапы (доўгія пальцы задніх ног у яго моцна выгнутыя). На зямной паверхні хахуля не можа хутка перасоўвацца і становіцца ахвярай драпежнікаў.
Корміцца малюскамі, лічынкамі насякомых, п’яўкамі, рыбай, расліннасцю.
Размнажэнне[правіць | правіць зыходнік]
Палавая сталасць надыходзіць ва ўзросце 10-11 месяцаў. У перыяд вясновай паводкі выцесненыя з нор хахулі злучаюцца парамі. У ціхія дні гэтага перыяду яны выдаюць своеасаблівыя гукі: самцы гучна цвыркаюць, самкі выдаюць далікатныя, меладычныя гукі. Гон суправаджаецца бойкамі паміж самцамі.
Пасля 45-50 дзён цяжарнасці нараджаецца ад 1 да 5 дзіцянятаў, сляпых, голых і бездапаможных. Маса нованароджанага 2-3,3 г (амаль удвая менш нованароджанага пацучаняці). Гнездавая камера знаходзіцца на невялікай глыбіні, тэмпература паветра ў ёй у зімовыя месяцы нізкая. Самка ладзіць гняздо з мокрых раслін, сабраных на дне вадаёма. Вяртаючыся ў нару пасля кармлення, самка стрэсвае з сябе ваду. Мех не намакае, але на яго паверхні могуць заставацца плёнка і кроплі вады, тэмпература якой блізкая да нуля. У такім становішчы аказваюцца малюсенькія, голыя, сляпыя, бездапаможныя дзіцяняты хахулі.
Пікі нараджальнасці прыпадаюць на канец мая — чэрвень і лістапад — снежань. Прыплодаў ў годзе 2. Калі самку патрывожыць, яна перавозіць нашчадства ў іншую нару, пасадзіўшы яго на спіну. Самец знаходзіцца пры вывадку . У месячным узросце дзіцяняты пачынаюць карміцца дарослай ежай; ў 4-5 месяцаў становяцца самастойнымі.
Статус папуляцыі і ахова[правіць | правіць зыходнік]
Хахуля — рэдкі эндэмічны від, занесены ў Чырвоны спіс МСАП, Чырвоную кнігу Расіі з катэгорыяй 2: рэдкі рэліктавы від, які скарачаецца ў колькасці. Да такой жаласнага становішча хахулю ў Расіі прывялі такія фактары, як высечка пойменных лясоў, забруджванне вадаёмаў, дзе жывуць жывёлы, асушэнне пойменных угоддзяў, што пагаршае ўмовы для здабычы корму і абароны, будаўніцтва плацін і дамбаў, а таксама забудова на берагах вадаёмаў, стварэнне вадасховішчаў, выпас жывёлы паблізу вадаёмаў.
У цяперашні час хахулю атрымліваецца захаваць дзякуючы метадам і нетрадыцыйным арганізацыйным формам. А менавіта стварэнню спецыялізаваных паляўнічых гаспадарак, галоўны прынцып дзейнасці якіх — рацыянальнае выкарыстанне і ахова гэтых жывёл.
На Беларусі траплялася да сярэдзіны ХХ ст., спробы рэакліматызацыі былі няўдалыя.
Абмежавальныя фактары[правіць | правіць зыходнік]
Арэал хахулі невялікі, паколькі спрыяльных для яе вадаёмаў мала. Да натуральных фактараў, якія адмоўна ўплываюць на яе колькасць, адносяцца працяглыя зімовыя паводкі і высокае разводдзе. Пры зімовых уздымах вады норы хахуль затапляюцца, і яны тонуць. Засушлівым летам пойменныя вадаёмы мялеюць і перасыхаюць, і хахулям даводзіцца шукаць новае месца жыхарства. На зямлі хахуля з-за слабога зроку і марудлівасці практычна безабаронная, хоць драпежнікі рэдка ядуць іх з-за моцнага мускуснага паху. На іх часам нападаюць гарнастаі, тхары, выдры, лісіцы, вандроўныя сабакі і коткі; з птушак — балотны лунь, чорны каршун, скапа, беркут, вялікі арлец, пугачы, шэрая кугакаўка, нават шэрая варона і сарока. Пад вадой на іх палююць шчупакі і буйныя самы. Шкодзяць хахулі таксама дзікі, раздзіраючыя зямлю, і жывёлы, якія пасуцца на лугах. Але найбольшы ціск на іх аказваюць інтрадуцыраваныя віды — амерыканская норка і андатра; апошняя актыўна выцясняе хахулю, займаючы яе норы.
Аднак асноўнае скарачэнне арэала і колькасці хахулі адбываецца з-за антрапагенных фактараў: рыбалоўства сеткамі, гаспадарчага пераўтварэння поймаў (асушэнне, забор вады для арашэння, высечка лясоў), выпас жывёлы, забруджванне вадаёмаў.
Гаспадарчае значэнне і меры аховы[правіць | правіць зыходнік]
У мінулым хахуля з’яўлялася каштоўным прамысловым відам. Да трэцяй чвэрці XVII стагоддзя яе здабывалі выключна з-за мускуснага паху. На Русі высушанымі хахулевымі хвастамі перакладалі бялізну; пазней сакрэт яе мускусных залоз стаў прымяняцца ў парфумерыі як замацавальнік паху духоў. Толькі пазней хахулю сталі здабываць дзеля футра, прычым яно шанаваўся вышэй бабровага.
Забарона на здабычу хахулі быў абвешчаны савецкім урадам у 1920 годзе і дзейнічала больш за 20 гадоў. За гэты час колькасць хахуль прыкметна павялічылася, і здабыча зноў была дазволена. Аднак у 1957 годзе яе зноў забаранілі, за выключэннем адлову звяркоў для рассялення.
У Расіі неаднаразова рабіліся захады па ахове і аднаўленню папуляцыі хахуль. З 1929 па 1999 г. было расселена больш за 10 000 асобін, у тым ліку ў Новасібірскай (р. Тортас) і Томскай (р. Тагаеў) абласцях, дзе раней хахуля не вадзілася. Былі створаны 4 запаведнікі і 80 заказнікаў федэральнага і мясцовага значэння, дзе засяроджана больш за 30 % ад агульнай колькасці жывёл. З восені 2000 г. Цэнтр аховы дзікай прыроды пры фінансавай падтрымцы Фонду нацыянальных паркаў ажыццяўляе праект «Захаваем рускую хахулю», прысвечаны ацэнцы сучаснага стану папуляцыі хахуль і распрацоўцы мер яе захавання.
Колькасць[правіць | правіць зыходнік]
Улік колькасці хахулі на вялікіх тэрыторыях вельмі складаны, а ў апошнія гады практычна спынены, таму судзіць пра яе колькасць складана.
Да 1970 г. СССР насяляла больш за 70 000 хахуль: з іх 69 000 асобін прыпадала на РСФСР, 1500 асобін — на Казахстан; на Украіне і ў Беларусі яны вылічаліся адзінкамі. У пачатку 1990-х гг. колькасць на тэрыторыі Расіі ўпала да 40 000 асобін, і яшчэ 2000 асобін пражывала ў Казахстане. Цяпер колькасць віду ў Расіі, па экспертнай ацэнцы, складае каля 35 000 асобін, засяроджаных у асноўным у басейнах Волгі (20 000 звяркоў) і Дона (10 000 звяркоў). Каля 2000 хахуль насяляе басейн Дняпра. У басейне Урала яны нешматлікія. У басейне Обі звярок з’явіўся дзякуючы штучнаму рассяленню і ў цяперашні час найбольш шматлікі ў Курганскай вобласці (2000 асобін) і вельмі рэдкі ў Томскай і Новасібірскай абласцях, дзе яго колькасць ўпала з-за высокіх паводак і слабой аховы.
Зноскі
- ↑ Красная книга Нижегородской области (руск.)
- ↑ Гуреев А. А. Насекомоядные. Ежи, кроты и землеройки(Erinaceidae, Talpidae, Soricidae). — Л.: Наука, 1979. — 503.
- ↑ Акимушкин И. И. Выхухоль — водяной крот // Мир животных Млекопитающие, или звери. — 3-е изд. — М.: Мысль, 1994. — С. 65. — ISBN 5-244-00740-8.
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Хахуля // БелЭн у 18 т. Т. 16. — Мн., 2003.
- Бородин Л. П. Русская выхухоль. — Саранск: Мордовское кн. изд-во, 1963. — 305 с.
Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]
- Выхухоль // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.