Выгнанне яўрэяў з Іспаніі

Копія Альгамбрскага дэкрэта з подпісамі.

Выгнанне яўрэяў з Іспаніі — выгнанне яўрэяў з тэрыторыі Іспаніі, Сардзініі і Сіцыліі, ініцыяванае дэкрэтам уладароў Іспаніі Фердынандам II Арагонскім і Ізабелай Каталіцкай, прынятым 31 сакавіка 1492 года ў Альгамбры. Альгамбрскі дэкрэт (па-іспанску: Decreto de la Alhambra), таксама вядомы пад назвай Гранадскі эдыкт або Эдыкт аб выгнанні, прадпісваў усім яўрэям Іспаніі ў трохмесячны тэрмін або перайсці ў хрысціянства, або пакінуць краіну; знаходжанне яўрэяў на тэрыторыі краіны пасля гэтага тэрміна аб’яўлялася незаконным. Яўрэі беглі або ў Партугалію (дзе праз 30 гадоў гісторыя паўтарылася), а адтуль — на поўнач Еўропы, або ў Італію, Асманскую імперыю, краіны Паўночнай Афрыкі. Для яўрэяў выгнанне апынулася нацыянальнай катастрофай.

Фармальна эдыкт тычыўся ўсіх паслядоўнікаў іўдаізму, незалежна ад іх этнічнай прыналежнасці. Сэнс указу складаўся ў тым, каб пакінуць яўрэяў без абароны закона, што рабіла іх безбароннымі перад злачыннасцю, яны былі пазбаўленыя права на законны суд. У такіх умовах відавочна не была магчыма ніякая камерцыйная і фінансавая дзейнасць, якая давала Іспанскім яўрэям асноўны прыбытак. Для вяртання пад абарону закона было дастаткова ахрысціцца, але большая частка вырашыла захаваць веру і эмігрыравала з Іспаніі.

Эдыкт быў юрыдычна скасаваны 16 снежня 1968 года, пасля Другога Ватыканскага сабора. На сёняшні дзён у Іспаніі пражывае каля 50 000 яўрэяў.

Перадумовы

Да XIV ст. габрэі жылі пад мусульманскім халіфатам Аль-Андалус у адносным спакою.

2 студзеня 1492 г. каталіцкія манархі захапілі Гранадскае каралеўства Насрыдаў. Апошні мусульманскі кароль, Мухамад XII з Гранады, адышоў у Альпухары, бо амаль 800-гадовае мусульманскае панаванне было спынена Рэканкістай.

У лісце, накіраваным каталіцкімі манархамі Сабору ў Більбао ў 1490 г., гаварылася, што ў адпаведнасці з кананічным правам і законамі каралеўстваў яўрэям дазваляецца жыць у каралеўствах у якасці падданых і васалаў.

У дванаццатым і трынаццатым стагоддзях хрысціянскі антысемітызм на сярэднявечным Захадзе ўзмацніўся, што выявілася ў жорсткіх антысіміцкіх мерах, узгодненых на чацвёртым Латэранскім саборы, скліканым у 1215 г. папам Інакенціем III. Хрысціянскія каралеўствы на паўвостраве зусім не забывалі аб росце ўсё больш ваяўнічага антысімітызму — у кастыльскім статутным кодэксе Сем Партыд сцвярджалася, што габрэі жылі сярод хрысціян, «так што іх прысутнасць нагадвае ім, што яны паходзяць ад тых, хто ўкрыжаваў Госпада нашага Ісуса», але каралі працягвалі «абараняць» яўрэяў за важную ролю, якую яны адыгрывалі ў сваіх каралеўствах.

У XIV ст. перыяд адноснай талерантнасці ў адносінах да яўрэяў скончыўся, перайшоўшы ў фазу нарастання канфліктаў.

Пагромы 1391 года

Ля Ног Збаўцы, разня яўрэяў у Таледа, алей на палатне Вісэнтэ Кутанда (1887)

Забойства яўрэяў у Барселоне ў 1391 г. (Хазэп Сегрэлес, каля 1910 г.).

Асноўны артыкул: Разня 1391 года

Першая хваля гвалту супраць яўрэяў на Пірэнейскім паўвостраве адбылася ў Каралеўстве Навара ў выніку прыбыцця Крыжовага паходу пастухоў праз Пірэнеі ў 1321 г. Габрэйскія суполкі Памплоны і Эстэльі былі знішчаны. Праз два дзесяцігоддзі наступствы Чорнай смерці 1348 года справакавалі напады на яўрэйскія кварталы у некалькіх месцах, асабліва ў Барселоне і іншых месцах у Княстве Каталонія. У Кастыльскай кароне антысіміцкі гвалт быў цесна звязаны з грамадзянскай вайной падчас праўлення Педра I. У гэтым канфлікце бок, які падтрымлівае Энрыке дэ Трастамара, выкарыстоўваў антысімітызм у якасці прапагандысцкай зброі, і прэтэндэнт на трон абвінаваціў свайго зводнага брата, Педра Кастыльскага, у спрыянні габрэям. Першая бойня яўрэяў у Таледа ў 1355 годзе была ўчынена прыхільнікамі Энрыке дэ Трастамары, калі яны ўвайшлі ў горад. Тое ж здарылася праз адзінаццаць гадоў, калі яны занялі Брыўеску. У Бургасе яўрэі, якія не маглі плаціць вялікую даніну, накладзеную на іх у 1366 г., былі аддадзены ў рабства і прададзены. У 1367 годзе ў Вальядалідзе на яўрэяў напалі пад крыкі «Няхай жыве кароль Энрыке!» Загінулых не было, але сінагогі спалілі.

Вялікая катастрофа для яўрэяў Пірэнейскага паўвострава адбылася ў 1391 годзе, калі былі знішчаны яўрэйскія абшчыны Кастыліі і Кароны Арагона. Напады, пажары, рабаванні і бойня пачаліся ў чэрвені ў Севільі, дзе Феран Марцінес, архідыякан Эсіхі, скарыстаўся вакуумам улады, які ўтварыўся пасля смерці арцыбіскупа Севільі. Узмацніўшы сваю агітацыю супраць яўрэяў, якая пачалася ў 1378 г., ён загадаў разбурыць сінагогі і канфіскаваць малітоўнікі. У студзені 1391 г. уладам горада ўдалося пазбегнуць першай спробы штурму яўрэйскага квартала. Але ў чэрвені сотні яўрэяў былі забіты, іх дамы разрабаваны, а сінагогі ператвораны ў цэрквы. Некаторым габрэям удалося ўцячы; іншыя, напалоханыя, прасілі ахрысціцца.

З Севільі антысіміцкі гвалт распаўсюдзіўся па ўсёй Андалусіі, а потым і да Кастыліі. У жніўні ён дасягнуў Кароны Арагона. Паўсюдна адбываліся забойствы, рабункі, пажары. Габрэі, якім удалося выжыць, або ўцяклі, многія шукаючы прытулку ў каралеўствах Навара, Партугалія і Францыя, а таксама ў Паўночнай Афрыцы, або выбралі хрышчэнне, каб пазбегнуць смерці. Цяжка сказаць пра колькасць пацярпелых. У Барселоне каля 400 яўрэяў былі забітыя; у Валенсіі — 250; і ў Льейдзе — 68.

Пасля разні 1391 г. антысіміцкія мерапрыемствы ўзмацніліся. У Кастыліі ў 1412 г. яўрэі павінны былі адпусціць бароды, а яўрэі павінны былі насіць характэрны чырвоны значок, прышыты да адзення, каб іх можна было пазнаць. У Кароне Арагона валоданне Талмудам было прызнана незаконным, а колькасць сінагог была абмежавана адной на яўрэйскую абшчыну (альджама). Акрамя таго, жабрацкія ордэны ўзмацнілі сваю кампанію празелітызму, каб прымусіць яўрэяў перайсці ў хрысціянства. Дамініканец Вінцэнт Ферэр з Валенсіі адыграў важную ролю ў гэтай кампаніі, якая мела падтрымку манархаў. У Кароне Арагона было пастаноўлена, што габрэі былі абавязаны наведваць тры пропаведзі ў год. У выніку масавых забойстваў 1391 г. і наступных мер да 1415 г. больш за палову яўрэяў карон Кастыліі і Арагона адмовіліся ад закону Майсея і прынялі хрысціянства, у тым ліку многія рабіны і важныя члены суполкі.

Яўрэі ў ХV ст

Мініяцюра іспанскай агады XIV

Пасля масавых забойстваў 1391 года і наступных за імі пропаведзяў да 1415 года амаль 100 000 яўрэяў працягвалі вызнаваць сваю рэлігію ў каронах Кастыліі і Арагона.

У Кароне Арагона іўдаізм практычна знік у важных месцах, такіх як Барселона, Валенсія і Пальма — у 1424 г. барселонскі яўрэй быў скасаваны, бо лічыўся непатрэбным, і засталося толькі яўрэйства ў Сарагосе. У Кастыліі некалі квітнеючыя альхамы, такія як Севілья, Таледа і Бургас, страцілі многіх сваіх членаў; у 1492 годзе, у год выгнання, у Кароне Арагона засталася толькі чвэрць ад ранейшай колькасці яўрэяў. Знакамітая яўрэйская суполка Жыроны, напрыклад, засталася толькі з 24 сем’яў. У Кастыльскай кароне іх было менш за 80 тысяч. У Севільі да паўстання 1391 года было каля 500 яўрэйскіх сем’яў.

Габрэй святкуе гаўдалу, дэталь мініяцюры XIV ст.

Пасля крытычнага перыяду 1391—1415 г. ціск на яўрэяў, каб яны вярнулі свае канфіскаваныя сінагогі і кнігі, зменшыўся, і тады яны змаглі пазбегнуць некаторых абавязкаў, такіх як нашэнне чырвонай стужкі або наведванне пропаведзяў манахаў. Яны таксама змаглі рэканструяваць унутраную арганізацыю альхамас і іх рэлігійную дзейнасць дзякуючы пагадненням, дасягнутым пракуратарамі альхамас, сабранымі ў Вальядалідзе ў 1432 годзе і санкцыянаваным каралём, што азначала, што «Карона Кастыліі зноў афіцыйна прымае што меншасць яе падданых мае іншую рэлігію, чым хрысціянская, і прызнае права гэтай меншасці на легальнае існаванне, з легальным статусам». «Такім чынам яўрэйская абшчына адбудоўваецца са згоды кароны». Абрагам Бенвеніст, які старшынстваваў на пасяджэнні Вальядаліда, быў прызначаны прыдворным рабінам з уладай над усімі яўрэямі каралеўства і адначасова дэлегатам караля над імі.

Падчас праўлення каталіцкіх манархаў, у апошняй чвэрці XV ст., шмат яўрэяў жылі ў вёсках і займаліся земляробствам. Рамёствы і гандаль не былі манапалізаваны — міжнародны гандаль перайшоў у рукі нованавернутых. У той час як габрэі працягвалі гандляваць у якасці ліхвяроў, колькасць хрысціянскіх крэдытораў павялічылася на вялікі працэнт. Габрэі таксама працягвалі збіраць каралеўскую, царкоўную і сеньярыяльную рэнту, але іх значэнне там таксама зменшылася — у Кастыліі яны валодалі толькі чвэрцю даходаў. Аднак у двары Кастыліі — але не ў кароне Арагона — габрэі займалі важныя адміністрацыйныя і фінансавыя пасады. Абрагам Старэйшы з 1488 года быў галоўным скарбнікам Святога Братэрства, ключавога органа ў фінансаванні Гранадскай вайны, а таксама галоўным рабінам Кастыліі.

Такім чынам, габрэйская супольнасць у канцы XV ст. была далёка не багатай і ўплывовай. «Фактычна, іспанскія яўрэі на момант іх выгнання не ўтваралі аднастайную сацыяльную групу. Сярод іх былі класы, як і ў хрысціянскім грамадстве, невялікая меншасць вельмі багатых і забяспечаных людзей разам з масай дробных людзей: земляробы, рамеснікі, уладальнікі крам». Іх аб’ядноўвала тое, што яны вызнавалі адну і тую ж веру, адрозную ад прызнанай, якая рабіла іх асобнай супольнасцю ў межах манархіі і была «ўласнасцю» кароны, якая такім чынам абараняла іх. У лісце ад 7 ліпеня 1477 г., адрасаваным уладам Трухільё, дзе адбыліся інцыдэнты супраць яўрэяў, каралева Кастыліі Ізабэла I, узяўшы альджаму пад сваю абарону і забараніўшы любыя віды прыгнёту і знявагі яе членаў, гаворыцца:

Усе габрэі маіх каралеўстваў знаходзяцца пад маёй абаронай, і мне належыць абараняць іх і трымаць у справядлівасці.

Такім чынам, яўрэі «ўтварылі не дзяржаву ў дзяржаве, а хутчэй мікраграмадства побач з большасцю хрысціянскага грамадства, з уладай, каронным рабінам, якую карона дэлегавала яму над сваімі членамі». Альджамы былі арганізаваны ўнутры з шырокай аўтаноміяй. Яны шляхам жараб’ёўкі вызначалі савет старэйшын, які кіраваў жыццём абшчыны; збор уласных падаткаў на ўтрыманне набажэнстваў, сінагог і рабінскага навучання; жылі па нормах яўрэйскага права; і мелі ўласныя суды, якія разглядалі ўсе справы па грамадзянскіх справах — Картэсы Мадрыгала 1476 г. крымінальныя справы перайшлі ў каралеўскія суды. Але габрэі не карысталіся поўнымі грамадзянскімі правамі: яны мелі спецыфічную падатковую сістэму, куды больш цяжкую, чым хрысціянская, і не мелі магчымасці займаць пасады, якія маглі б даць уладу над хрысціянамі.

Канверса і інквізіцыя

Гл. таксама: Канверса

Карціна «Дзева Каталіцкіх Каралёў», на якой з’яўляюцца ў заўважаных позіцыях за каралём Фердынандам Каталіцкім генеральны інквізітар Томас дэ Торкемада і за каралевай інквізітар Арагона Педра дэ Арбуэс.

У XV ст. асноўнай праблемай перастала быць прыняцце іўдзеямі хрысціянства. Тэрмін «канвертыты» ужываўся да іўдзеяў, якія прынялі хрышчэнне, а таксама да іх нашчадкаў. З-за таго, што шмат каго з іх прымусова пераходзілі ў хрысціянства, яны часта разглядаліся з недаверам тымі, хто лічыў сябе «старымі» хрысціянамі. Пасады, пакінутыя іўдзеямі, у асноўным займалі новыя хрысціяне, якія збіраліся там, дзе раней квітнелі іўдзейскія абшчыны да 1391 года, займаючыся працай, якая раней выконвалася іўдзеямі — гандлем і рамёствамі — з той перавагай, што як хрысціяне яны цяпер мелі доступ да рамесных і прафесійных сфер, раней забароненым для іўдзеяў. Некаторыя нават уступалі ў духавенства, становячыся канонікамі, прыёрамі і нават біскупамі.

Іўдзейска-іспанская талерка XIV ст.

Сацыяльна-эканамічнае становішча канвертытаў выклікала падазрон сярод «старых», крыўду, якая была ўзмоцнена свядомасцю ў тых, у каго была розная ідэнтычнасць, якія горда называюць сябе хрысціянамі і маюць яўрэйскія карані, якія прасочваліся да Хрыста. Народныя паўстанні супраць канвертытаў пачаліся паміж 1449 і 1474 гадамі, перыяд эканамічных цяжкасцей і палітычнага крызісу ў Кастыліі (асабліва падчас грамадзянскай вайны пры валадаранні Энрыке IV). Першае і найбуйнае з гэтых паўстанняў адбылося ў 1449 году ў Таледа, падчас якога быў зацверджаны «Закон аб судовых рашэннях», забараняльны доступ да муніцыпальных пасад «любому вызнаючаму габрэйскае паходжанне» — папярэдняе становішча перад законамі аб чысціні крыві наступнага стагоддзя. Нагодай для паўстанняў была эканамічная, асабліва ў Андалусіі, дзе панаваў голад, абвостранае эпідэміяй чумы, — і ў прынцыпе «асабліва не накіраванае супраць канвертытаў… Гэта былі партыі і дэмагогі, якія скарысталіся раздражненнем народа і накіравалі яго супраць канвертытаў».

Для апраўдання нападаў на канвертытаў яны сцвярджалі, што канвертыты з’яўляюцца ілжывымі хрысціянамі і ўсё яшчэ таемна практыкуюць іўдзейскую рэлігію. Абвінавачанне ў крыпта-іўдаізме рабілася больш праўдападобным, калі ўзнікалі выпадкі вядомых канвертытаў, якія працягвалі выконваць іўдзейскія абрады пасля свайго пераходу ў хрысціянства.

Так узнікла «праблема канвертытаў». Ахрышчоныя не могуць адмовіцца ад сваёй веры паводле кананічнай дактрыны Касцёла, якая лічыць крыпта-іўдаізм ерассю, якая падлягае пакаранню. З-за гэтага пачалі з’яўляцца розныя галасы, у тым ліку тыя, хто ахрысціўся, але не жадае ставіць пад сумнеў шчырасць свайго хрышчэння з-за тых «ілжывых» хрысціян, якіх пачалі называць мараны. Гэта таксама ўмацавала ідэю аб тым, што прысутнасць яўрэяў сярод хрысціян заахвочвае канвертытаў працягваць выконваць Закон Майсея.

Калі Ізабэла I Кастыльская ўзышла на трон у 1474 годзе, яна ўжо была замужам за спадкаемцам Кароны Арагона, будучым Фердынандам II Арагонскім. У той час не існавала пакарання за практыку крыпта-іўдаізму, не з-за цярпімасці да яўрэяў, а па юрыдычных прычынах. Яны вырашылі супрацьстаяць «праблеме канвертытаў», асабліва пасля таго, як у 1475 годзе Прыёр Дамініканаў Севіллі, манах Алонса дэ Ахеда, паведаміў трывожныя даклады аб тым, што ў гэтым горадзе мноства канвертытаў таемна выконваюць сваю рэлігійную практыку ў прыватным жыцці, а некаторыя нават робяць гэта адкрыта. Пасля атрымання гэтых дакладаў манархі звярнуліся да Папы Сікста IV з просьбай аб дазволе прызначыць шэраг інквізітараў у сваім каралеўстве, на што Папа пагадзіўся зрабіць у сваёй буле «Exigit sincerae devotionis» (бел.: «Патрабуецца шчырае набожнасць») ад 1 лістапада 1478 года. «Са стварэннем Трыбунала інквізіцыі, улады будуць размяшчаць дастатковымі інструментамі і метадамі расследавання.»

Выгнанне

Сегрэгацыя яўрэяў (1480)

Ізабэла I Кастыльская і Фердынанд II Арагонскі.

З самага пачатку свайго кіравання Ізабэла і Фердынанд клапаціліся аб абароне яўрэяў, бо яны былі «ўласнасцю» кароны. Напрыклад, 6 верасня 1477 года каралева Ізабэла I напісала ліст адрасаваны яўрэйскай абшчыне Севіллі, даючы запэўніванні аб іх бяспецы:

Я бяру пад сваю абарону яўрэяў альхам увогуле і кожнага паасобку, а таксама іх асобы і іх маёмасць; я абараняю іх ад любых нападак, які б ні быў іх характар...; я забараняю, каб іх атакавалі, забівалі ці прычынялі ім шкоду; я таксама забараняю, каб яны прымалі пасіўныя паводзіны, калі іх атакуюць, забіваюць ці прычыняюць ім шкоду.

Такім чынам, нават каталіцкія манархі лічыліся прыхільнымі да яўрэяў да 1492 г. Вось што казаў, напрыклад, нямецкі падарожнік Мікалай дэ Папялава пасля свайго візіту ў 1484—1485 гг.:

Яе падданыя з Каталоніі і Арагона выступаюць публічна, і я чуў тое ж самае ад многіх у Іспаніі, што каралева з'яўляецца абаронцай яўрэяў і дачкой яўрэйкі.

Аднак манархі не маглі цалкам пазбавіцца ад усіх здзекаў і дыскрымінацыі, ад якія пакутавалі яўрэі, якія ў многіх выпадках заахвочваліся пропаведзямі манахаў манастырскіх ордэнаў. Яны вырашылі ізаляваць яўрэяў, каб спыніць канфлікт. Ужо на Картэсе ў Мадрыгале 1476 года манархі выказалі пратэст з нагоды парушэння палажэнняў Указа 1412 года аб яўрэях — забарона на нашэнне раскошных убораў; абавязак насіць чырвоны лапік на правым плячы; забарона займаць пасады з уладай над хрысціянамі, мець хрысціянскіх слуг, даваць пазыкі пад завышаны працэнт і г.д. Але на Картэсе ў Таледа 1480 года яны вырашылі пайсці значна далей у выкананні гэтых нормаў: прымусіць яўрэяў жыць у асобных кварталах, з якіх яны маглі выходзіць толькі днём, каб займацца сваёй прафесійнай дзейнасцю. Да гэтага яўрэйскія кварталы — дзе жылі яўрэі і дзе ў іх былі свае сінагогі, мяснікі і г.д. — не ўяўлялі сабой асобнага раёну ў гарадах. Там таксама жылі хрысціяне, і габрэі жылі за іх межамі. З 1480 года яўрэйскія кварталы ператварыліся ў гета, акружаныя сценамі, і яўрэяў абмежавалі ў іх, каб пазбегнуць блытаніны і ўрону хрысціянству. На працэс быў устаноўлены тэрмін у два гады, але ён працягваўся больш за дзесяць гадоў і не быў без праблем і злоўжыванняў з боку хрысціян.

Спуск да Брамы Сан-Андрэс у ящрэйским квартале Сеговіі.

Тэкст, зацверджаны картэсамі, які таксама датычыўся мусульманскіх раёнаў, абвяшчаў наступнае:

Мы дасылаем альхамам названых яўрэяў і маўраў: неабходна каб кожны з іх быў размешчаны ў пэщны раён з дапамогай такой працэдуры і парадку, каб на працягу сказанага тэрміну двух гадоў у іх было жыллё, і яны будуць жыць і паміраць у іх, і надалей не будуць мець свайго жылля сярод хрысціян або ў іншых месцах за межамі пазначаных раёнаў і месцаў, якія былі прызначаны для названых яўрэйскіх і маўрытанскіх кварталаў.

Рашэнне каралёў, зацверджанае Картэсамі Таледа, мела папярэднікаў, бо яўрэяў ужо абмяжоўвалі ў некаторых кастыльскіх населеных пунктах, такіх як Касерэс або Сорыя. У апошнім населеным пункце гэта было ажыццёўлена з ухвалы манархаў «для прадухілення шкоды, які суправаджаўся жыццём, пражываннем і прысутнасцю яўрэяў сярод хрысціян». Фрай Эрнанда дэ Талавера, спавядальнік каралевы і супернік выкарыстання сілы для рашэння «праблемы канвертытаў», таксама апраўдваў гэтую ізаляцыю «для пазбягання шматлікіх грахоў, якія вынікаюць са змешвання, вялікай блізкасці і невыканання ўсяго, што, ахопліваючы іх зносіны з хрысціянамі, прадпісана і загадана святымі канонамі і грамадзянскімі законамі».

З рашэннем размяшчаць яўрэяў у гета ішло не толькі аб падзеле іх ад хрысціян і аб абароне іх, але і аб накладанні шэрагу перашкод на іх дзейнасць, так што ў іх не заставалася іншага выбару, акрамя як «адмовіцца ад свайго статусу яўрэя, калі яны хочуць нармальна існаваць. Іх ахрашчэнне не патрабуецца — пакуль што — і не закранаецца іх аўтаномны статус, але ён з імі працягвае дзейнічаць так, што яны ў канчатковым выніку пераконваюць сябе, што адзіным рашэннем з’яўляецца канверса».

Выгнанне яўрэяў з Андалусіі (1483)

Першыя інквізітары, прызначаныя каралямі, прыбылі ў Севілью ў лістападзе 1480 г., «неадкладна сеючы жах». На працягу першых гадоў, толькі ў гэтым горадзе, было вынесена 700 смяротных прысудаў і больш за 5 000 «прымірэнняў» — гэта значыць турэмныя тэрміны, выгнанне або простыя пакаянні — з канфіскацыяй іх маёмасці і пазбаўленнем права займаць публічныя пасады і царкоўныя блаславенні.

Падчас сваіх расследаванняў інквізітары выявілі, што на працягу доўгага часу многія канвертыты сустракаліся са сваімі яўрэйскімі сваякамі, каб адзначаць яўрэйскія святы і нават наведваць сінагогі. Гэта пераканала іх у тым, што яны не змогуць пакласці канец крыпта-іўдаізму, калі канвертыты будуць працягваць падтрымліваць кантакт з яўрэямі, таму яны папрасілі манархаў выгнаць яўрэяў з Андалусіі. Гэты запыт быў зацверджаны, і ў 1483 годзе манархі падалі шэсць месяцаў для таго, каб яўрэі з дыяцэзій Севіллі, Кардовы і Кадыса адправіліся ў Экстрэмадуру. Існуюць сумневы ў тым, ці быў гэты загад строга выкананы, бо падчас канчатковага выгнання ў 1492 годзе некаторыя храністы кажуць аб тым, што 8000 сем’яў Андалусіі адправіліся ў Кадыс, а іншыя — у Картахену і парты Кароны Арагона. З іншага боку, таксама было прапанавана выгнанне яўрэяў з Сарагосы і Тэруэля, але ў канчатковым выніку яно не было ажыццёўлена.

Генезіс указа аб высылцы

Асноўны артыкул: Альгамбрскі эдыкт

31 сакавіка 1492 года, неўзабаве пасля завяршэння вайны за Гранаду, каталіцкія манархі падпісалі ўказ аб выгнанні яўрэяў з Гранады, які быў накіраваны ва ўсе гарады, паселішчы і ўладанні іх каралеўстваў з жорсткімі загадамі не чытаць яго і не рабіць яго публічным да 1 мая. Магчыма, некаторыя выдатныя яўрэі паспрабавалі ануляваць або змякчыць яго, але не дабіліся поспеху. Сярод гэтых яўрэяў вылучаецца Іцхак Абарбанэль, які прапанаваў каралю Фердынанду значную суму грошай. Па вядомай легендзе, калі Галоўны інквізітар Томас дэ Торкемада выявіў гэта, ён з’явіўся перад каралём і кінуў перад ім крыж, кажучы: «Іўда прадаў нашага Госпада за трыццаць срэбных манет; Яго Вялікасць збіраецца прадаць Яго зноў за трыццаць тысяч».

За некалькі месяцаў да гэтага ў Авіле быў праведзены Аўтадафэ, падчас якога трое канверса і двое яўрэяў, асуджаных інквізіцыяй, былі спалены жыўцом за нібыта рытуальнае злачынства супраць хрысціянскага дзіцяці (якое будзе вядома як дзіця з гвардыя) спрыяла стварэнню спрыяльных умоў для высылкі.

Каталіцкія манархі менавіта даручылі інквізітару-генералу Томасу дэ Таркемаду і яго суаўтарам напісанне ўказа, у якім было прадугледжана тры папярэднія ўмовы, якія павінны былі адбіцца ў дакуменце: абгрунтаваць выгнанне, абвінаваціўшы яўрэяў у двух дастаткова сур’ёзных злачынствах — узуры і «ерэтычнай практыцы»; каб яўрэям было дадзена дастаткова часу для выбару паміж хрышчэннем або выгнаннем; і каб тыя, хто застаўся верным Мазаічнаму закону, маглі распараджацца сваёй рухомай і нерухомай маёмасцю, хоць з улікам палажэнняў, устаноўленых законамі: яны не маглі браць ні золата, ні срэбра, ні каней. Таркемада прадставіў праект указа манархам 20 сакавіка 1492 года, і манархі падпісалі і апублікавалі яго ў Гранадзе 31 сакавіка.

Ва ўказе, абвешчаным у Гранадзе 31 сакавіка, які быў заснаваны на праекце ўказу Торквемады, складзеным «з волі і згоды іх высокасцей» і датаваным 20 сакавіка ў Санта-Фе, ёсць дзве версіі: адна за подпісам двума манархамі і сапраўдны для Кароны Кастыліі, і іншы, падпісаны толькі каралём Фердынандам і сапраўдны для Кароны Арагона. Паміж праектам дэкрэта Торквемады і дзвюма канчатковымі версіямі. У адрозненне ад праекта Торквемады і кастыльскага дэкрэта, у версіі, адрасаванай Кароне Арагона:

• Падтрымка Інквізіцыі прызнана — «Пераконваючы нас, шаноўны бацька старшыня Санта Круз [Таркемада], галоўны інквізітар паказанай ерэтычнай бязбожнасці…»;
• Узура згадваецца як адно з двух злачынстваў, якімі абвінавачваюцца яўрэі: «Мы знаходзім, што названыя яўрэі, з дапамогай вялікай і невыноснай узуры, пажыраюць і паглынаюць маёмасць і субстанцыю хрысціян»;
• Пацвярджаецца афіцыйная пазіцыя аб тым, што толькі Карона можа вырашыць лёс яўрэяў, бо яны належаць манархам — «яны нашыя»;
• Утрымлівае больш абразлівыя выразы ў адрас яўрэяў: іх абвінавачваюць у здзеках з законаў хрысціян і ў паганстве; згадваюцца агідныя абставіны і яўрэйская вераломнасць; ісціну іўдаізму называюць «самавольствам»; і нагадваецца, што яўрэі «па сваёй уласнай віне схільныя вечнаму рабству, быць рабамі і палоннымі».

Што да істотных аспектаў, абедзве версіі маюць аднолькавую структуру і выкладаюць тыя ж ідэі. Першая частка апісвае прычыны, па якіх манархі — ці кароль у выпадку арагонскай версіі — вырашылі выселіць іўдзеяў. Другая частка падрабязна апісвае, як будзе здзяйсняцца высяленне.

Умовы высылкі

Выгнанне яўрэяў з Іспаніі (1492) Эміліо Сала Франсес

Другая частка ўказу дэталізавала ўмовы высылкі:

• Высяленне іўдзеяў было канчатковым: «Мы згаджаемся выслаць усіх мужчын і жанчын іўдзеяў з нашых каралеўстваў і [загадваем], каб ніводны з іх ніколі не вяртаўся.»
• Не было ніякіх выключэнняў, ні па ўзросце, ні па месцы жыхарства, ні па месцы нараджэння — гэта тычылася як тых, хто нарадзіўся ў каронах Кастыліі і Арагона, так і тых, хто быў з іншых месцаў.
• Быў устаноўлены перыяд у чатыры месяцы, які быў працягнуты на дзесяць дадатковых дзён да 10 жніўня, каб пакінуць уладанні манархаў. Тыя, хто не зрабіў гэтага на працягу гэтага перыяду або вярнуўся, павінны былі быць пакараныя смяротным пакараннем і канфіскацыяй сваёй маёмасці. Гэтак жа тыя, хто дапамагаў або хаваў іўдзеяў, маглі страціць «усю сваю маёмасць, васалаў, крэпасці і іншыя спадчыны».
• На працягу ўстаноўленага перыяду ў чатыры месяцы іўдзеі маглі прадаваць сваю нерухомасць і атрымліваць выручку ад продажу ў выглядзе вэксаляў — не ў манеце або золаце і срэбры, таму што іх вываз быў забаронены законам — або тавараў, пры ўмове, што гэта не зброя або коні, вываз якіх таксама быў забаронены.

Нягледзячы на тое, што эдыкт не згадваў пра магчымае навяртанне, гэтая альтэрнатыва была неяўнай.

Самыя выдатныя іўдзеі, з невялікімі выключэннямі, такімі як Іцхак Абарбанэль, вырашылі прыняць хрысціянства. Самы значны выпадак быў выпадак Абрагама Сеньёра, галоўнага рабіна Кастыліі і аднаго з бліжэйшых паплечнікаў манархаў. Ён і ўсе яго сваякі былі ахрышчаны 15 чэрвеня 1492 года ў манастыры Гвадалупе, з Ісабель і Фердынандам у якасці хросных бацькоў. Ён узяў імя Фернан Нуньес Каранель, а яго зяць Майр Меламед прыняў імя Фернан Перэс Каранель — у абодвух выпадках тое ж хрысціянскае імя, што і ў караля. Гэты выпадак, як і выпадак Абрагама дэ Кардовы, быў шырока абвясціўся, каб паслужыць прыкладам для астатняй часткі іх абшчыны. Фактычна, на працягу чатырохмесячнага нефармальнага тэрміну, прадастаўленага для канверса, многія іўдзеі былі ахрышчаны, асабліва багатыя і адукаваныя, сярод якіх у большасці выпадкаў былі рабіны.

Летапісец таго часу распавядае пра інтэнсіўную прапагандысцкую кампанію, якая разгарнулася:

Да ўсіх іх альхамаў і абшчын было праведзена шмат пропаведзяў, ва ўсіх сінагогах, на пляцах, у цэрквах і на палях, мудрымі людзьмі Іспаніі; і ім было прапаведавана святое Евангелле і вучэнне Святой Мадоны, і яны слухалі і бачылі на ўласныя вочы, як праз свае пісанні было даказана, што Месія, якога яны чакалі, быў нашым Адкупіцелем і Збаўцам Ісусам Хрыстом, які прыйшоў у зручны час, які іх продкі наўмысна ігнаравалі, і ўсе астатнія, хто прыйшоў пасля іх, не хацелі чуць праўду; перш яны былі падмануты ілжывай кнігай Талмуда, маючы праўду перад сваімі вачыма і чытаючы яе ў сваім законе кожны дзень, яны ігнаравалі і грэбавалі ёю.

Яўрэі, якія вырашылі не навяртацца, «мусілі рыхтавацца да ад’езду ў надзвычайных умовах». Ім прыйшлося прадаць свае тавары, таму што ў іх было вельмі мала часу, і яны павінны былі прыняць часам смешныя сумы, якія ім прапаноўваліся ў выглядзе тавараў, якія можна было вывезці, бо вываз золата і срэбра з каралеўства быў забаронены. Магчымасць браць вэксалі не вельмі дапамагала, бо банкіры, пераважна італьянцы, патрабавалі вялізныя працэнты. Летапісец таго часу сведчыць:

Яны прадалі і выгандлявалі ўсё, што маглі са сваіх маёнткаў... і ва ўсім былі злавесныя прадпрыемствы, і хрысціяне атрымалі свае маёнткі, вельмі шматлікія і вельмі багатыя дамы і спадчыны, за невялікія грошы; і хадзілі з імі жабраваць, і не знайшлі нікога, хто б іх купіў, і аддалі дом за асла і вінаградную лазу за невялікую колькасць тканіны або палатна, таму што не маглі прынесці ні золата, ні срэбра.

Яны таксама сутыкнуліся з сур’ёзнымі цяжкасцямі ў вяртанні грошай, пазычаных хрысціянам, таму што альбо тэрмін вяртання прыходзіўся пасля 10 жніўня, дэдлайну для іх высылкі, альбо многія з даўжнікоў сцвярджалі «махлярства з намаганнямі», ведаючы, што ў яўрэяў не будзе часу на тое, каб суды вынеслі рашэнне на іх карысць. У лісце да манархаў, яўрэі з Ампудыі скардзіліся, што «мэры гэтай вёскі здзяйснялі і здзяйсняюць шмат правін і абраз, спецыяльна не ўзгодненых, да таго ж яны не хочуць плаціць сваю асабістую маёмасць і нерухомасць, якія ў іх ёсць, ні выплачваць даўгі, якія ім павінны, і заклікаць іх зрабіць гэта і затым заплаціць ім, нават калі тэрміны не выкананы».

Акрамя таго, ім даводзілася аплачваць усе выдаткі па вандроўцы — транспарт, утрыманне, грузаперавозку караблёў, пошліны і іншае. Гэта арганізаваў Іцхак Абраванэль, які заключыў кантракты на караблі (даводзілася плаціць вельмі высокія цэны), і ўладальнікі якіх у некаторых выпадках не выконвалі кантракт або забівалі падарожнікаў, каб украсці тое малое, што ў іх было. Абраванэль разлічваў на супрацоўніцтва каралеўскіх чыноўнікаў і канверта Луіса дэ Сантанхеля і генуэзскага банкіра Францыска Пінэла.

Манархі павінны былі аддаць загады аб абароне яўрэяў падчас падарожжа, бо яны падвяргаліся здзекам.

Прычыны выгнання

Выгнанне еўрапейскіх яўрэйскіх суполак паміж 1100 і 1600 гадамі. Асноўныя маршруты, па якіх ішлі іспанскія яўрэі, пазначаны светла-карычневым колерам.

У кастыльскай версіі ўказа Альгамбры робіцца згадка выключна пра рэлігійныя матывы. Арагонская версія спасылаецца на ліхвярства. Яўрэяў абвінавачваюць у ерэтычнай распуснасці, гэта значыць у служэнні прыкладам і падбухторванні канвертытаў вярнуцца да практыкаў іх старажытнай рэлігіі. У пачатку ўказа сказана, што:

Вядома, што ў нашых уладаннях ёсць некаторыя дрэнныя хрысціяне, якія прынялі іўдаізм і адступілі ад святой каталіцкай веры, прычым большасць выпадкаў выклікана адносінамі паміж яўрэямі і хрысціянамі.

Прынятыя на той момант меры манархамі з мэтай спынення зносін паміж яўрэйскай супольнасцю і канвертытаў, асноўнай прычынай «іўдаізацыі» новых хрысціян, паводле манархаў і інквізіцыі, былі наступнымі.

1. Hашэнне Картэса Таледа 1480 года, паводле якога яўрэяў вымушалі жыць у асобных раёнах ад хрысціян, каб прадухіліць магчымасць «падрыву і агіды хрысціянскіх вернікаў ад нашай святой каталіцкай веры».
2. Рашэнне выслаць яўрэяў з Андалусіі, «мяркуючы, што гэтага будзе дастаткова для таго, каб жыхары іншых гарадоў і месцаў нашых каралеўстваў і маёнткаў перасталі здзяйсняць вышэйзгаданае».

Але гэтая мера не ўдалася, «таму што кожны дзень становіцца відавочным і здаецца, што сказаныя яўрэі працягваюць распаўсюджваць свае зласлівыя і разбуральныя намеры там, дзе яны жывуць і маюць зносіны».

Нарэшце, тлумачыцца прычына рашэння аб выгнанні ўсёй яўрэйскай супольнасці, а не толькі тых яе членаў, якія нібыта хацелі «разбэсціць» хрысціян:

Таму што, калі якое-небудзь сур'ёзнае і агіднае злачынства здзяйсняецца каледжам ці ўніверсітэтам [гэта значыць якой-небудзь арганізацыяй і супольнасцю], гэта значыць падстава для таго, каб такі каледж ці ўніверсітэт быў распушчаны і знішчаны, і маладзейшыя павінны быць пакараныя старэйшымі, а таксама адзін адным, і каб тыя, хто сказіў добрасумленнае жыццё гарадоў і пасёлкаў заразай, якая можа нанесці шкоду іншым, былі выгнаны.

Сучасныя гісторыкі аддаюць перавагу размяшчаць высылку ў еўрапейскі кантэкст, і такія даследчыкі, як Луіс Суарэс Фернандэс або Хуліа Вальдэон, падкрэсліваюць, што каталіцкія манархі насамрэч былі апошнімі суверэнамі вялікіх заходнееўрапейскіх дзяржаў, якія дэкрэтавалі высылку. Каралеўства Англія зрабіла гэта ў 1290 годзе, Каралеўства Францыя ў 1394 годзе; у 1421 годзе яўрэяў выселілі з Вены; у 1424 годзе з Лінца; у 1439 годзе з Аўгсбурга; у 1442 годзе з Баварыі; у 1485 годзе з Перуджы; у 1486 годзе з Вічэнцы; у 1488 годзе з Пармы; у 1489 годзе з Мілана; у 1493 годзе з Сіцыліі; у 1494 годзе з Фларэнцыі; у 1498 годзе з Праванса… Мэтай усіх іх было дасягненне адзінства веры ў іх дзяржавах, прынцыпу, які быў вызначаны ў 16 стагоддзі максімальнай «cuius regio, eius religio», гэта значыць што падданыя павінны вызнаваць тую ж рэлігію, што іх князь.

Як указаў Жозэф Перэс, высылка «скончыла з арыгінальнай сітуацыяй у хрысціянскай Еўропе: нацыі, якая згаджаецца на прысутнасць розных рэлігійных абшчын» з тым, што «становіцца нацыяй, такой жа, як усе астатнія ў хрысціянскай Еўропе».

Наступствы

Канец рэлігійнай разнастайнасці ў Іспаніі

Гістарычныя справаздачы аб ліку іўдзеяў, якія пакінулі Іспанію, заснаваныя на здагадках, і некаторыя аспекты былі перабольшаныя ў ранніх апісаннях і гістарычных крыніцах: Хуан дэ Мар’яна кажа пра 800 000 чалавек, а Дон Іцхак Абраванэль аб 300 000. Нягледзячы на тое, што надзейныя статыстычныя дадзеныя аб высылцы адсутнічаюць, сучасныя ацэнкі навукоўцаў з Барселонскага ўніверсітэта паказваюць, што колькасць сефардскіх іўдзеяў у XV ст. складала каля 400 000 чалавек з агульнага насельніцтва Іспаніі, які складае прыкладна 7,5 мільёна чалавек, з якіх каля паловы (прынамсі 200 000) ці крыху больш (300 000) засталіся на Іберыйскім паўвостраве ў якасці канвертытаў; Іншыя, якія спрабавалі ацаніць дэмаграфію іўдзеяў на аснове падатковых дэкларацый і ацэнак насельніцтва абшчын, значна ніжэй, пры гэтым Камен сцвярджае, што з насельніцтва, які складаўся з прыкладна 80 000 іўдзеяў і 200 000 канвертытаў, каля 40 000 эмігравалі. Яшчэ каля 50 000 іўдзеяў прынялі хрышчэнне для таго, каб застацца ў Іспаніі; многія таемна захоўвалі некаторыя са сваіх іўдзейскіх традыцый і сталі мішэнню інквізіцыі. Іўдзеі каралеўства Кастыліі эмігравалі ў асноўным у Партугалію (дзе усю абшчыну прымусова ахрысцілі ў 1497 годзе) і ў Паўночную Афрыку. Іўдзеі каралеўства Арагона беглі ў іншыя хрысціянскія вобласці, уключаючы Італію, а не ў мусульманскія землі, як часта мяркуецца. Нягледзячы на тое, што пераважная большасць канвертытаў проста асіміляваліся з каталіцкай культурай, меншасць працягвала таемна вызнаваць іўдаізм, паступова мігруючы па ўсёй Еўропе, Паўночнай Афрыцы і Асманскай імперыі, у асноўным у вобласці, дзе ўжо былі прысутныя сефардскія абшчыны з прычыны Альгамбрскага дэкрэта.

Сітуацыя тых, хто вярнуўся, была ўрэгуляваная ўказам ад 10 лістапада 1492 г., у якім было ўстаноўлена, што свецкія і царкоўныя ўлады павінны быць сведкамі хрышчэння, і ў выпадку, калі яны былі ахрышчаны да вяртання, прадстаўлены доказы і сведчанні, якія пацвярджаюць гэта. Яны таксама маглі аднавіць усю сваю маёмасць па тым жа кошце, па якім прадалі яго. Вяртанні дакументаваны як мінімум да 1499 года. З іншага боку, Пастанова Каралеўскага савета ад 24 кастрычніка 1493 года ўстанавіла строгія санкцыі для тых, хто абвінавачваў канвертытаў у абразлівых тэрмінах, такіх як «ісп.: tornadizos» — злачынны, зрухлівы.

Што да эканамічнага ўздзеяння высылкі, можна выключыць, што гэта быў цяжкі ўдар, які спыніў бы зараджэнне капіталізму, што было б адной з прычын заняпаду Іспаніі.

Пытанне газеты Амстэрдама, апублікаванай у Нідэрландах 12 верасня 1672 года, сведчыць аб зацікаўленасці яўрэйскай абшчыны ў тым, што адбывалася ў той час у Мадрыдзе, і прадстаўляе навіны на іспанскай мове, 180 гадоў пасля высылкі.

Сефардская дыяспара

Большасць выгнаных яўрэяў уладкаваліся ў Паўночнай Афрыцы, часам праз Партугалію, ці ў суседніх дзяржавах, такіх як Каралеўства Партугалія, Каралеўства Навары ці ў італьянскіх дзяржавах. Яны таксама былі выгнаныя з гэтых двух першых каралеўстваў у 1497 і 1498 гадах адпаведна, ім давялося зноў эміграваць. Большасць з Навары ўладкаваліся ў Баёне. А тыя, хто прыехаў з Партугаліі, аказаліся ў Паўночнай Еўропе (Англія ці Фландрыя). У Паўночнай Афрыцы тыя, хто адправіўся ў каралеўства Фэс, падвергліся ўсякаму роду прыгнёту і рабаванню, нават са боку яўрэяў, якія доўгі час жылі там. Тыя, хто меў больш поспех, гэта тыя, хто ўладкаваўся на тэрыторыях Асманскай імперыі, як у Паўночнай Афрыцы, так і на Блізкім Усходзе, напрыклад, на Балканах і ў Рэспубліцы Рагуза, пасля таго як яны прайшлі праз Італію. Султан загадаў вітаць іх, і яго пераемнік велічны Сулейман у адным выпадку усклікнуў, звяртаючыся да караля Фердынанду: «Ты называеш яго каралём, які збядняе свае землі, каб узбагаціць мае?» Гэты ж султан заўважыў пасолу, пасланаму Карл V, які ўразіўся таму, што «яўрэяў выгналі з Кастыліі, што раўнасільна выкідванню багацця».

Паколькі некаторыя яўрэі ідэнтыфікавалі Іспанію і Іберыйскі паўвостраў з біблейскай Сефарад, яўрэі, выгнаныя каталіцкімі манархамі, прынялі або атрымалі назву Сефарды. Акрамя іх рэлігіі, яны таксама «захавалі многія са сваіх продкаўскіх звычаяў, і ў прыватнасці захавалі выкарыстанне іспанскай мовы, мовы, якая, вядома ж, не супадае з тым, што гаварылася ў Іспаніі XV стагоддзя: як любая жывая мова, яна эвалюцыянавала і падверглася прыкметным зменам з часам, хоць структуры і асноўныя характарыстыкі засталіся такімі ж, як у познесярэднявечнай кастыльскай мовы.[…] Сефарды ніколі не забывалі пра родную зямлю сваіх продкаў, сілкуючы змешаныя пачуцці да яе: з аднаго боку, крыўда за трагічныя падзеі 1492 года, і з другога боку, з цягам часу, настальгія па страчанай радзіме.»

Адносна іўдзейска-іспанскай (таксама вядомай як Ладзіна) як сацыякультурнай і ідэнтычнаснай з’явы, у дваццатым стагоддзі пісалі Гарсія-Пелайо і Грос:

Гавораць, што пра яўрэяў, выгнаных з Іспаніі ў XV ст., што яны захоўваюць мову і іспанскія традыцыі на ўсходзе. Выгнанне яўрэяў [...] адправіла вялікую колькасць сем'яў з Пірэнэйскага паўвострава, у асноўным з Андалусіі і Кастыліі, для заснавання калоній ва ўсходніх міжземнаморскіх краінах, падпарадкаваных туркам, дзе яны ўтварылі абшчыны, якія існуюць да гэтага часу, асабліва ў Егіпце, Алжыры, Марока, Турцыі, Грэцыі, Балгарыі [...]. Гэтыя сем'і, у асноўным якія складаюцца з сефардскіх элементаў шчаснага сацыяльнага статуту, захоўваюць сваю рэлігію, традыцыі, мова і нават сваю ўласную літаратуру на працягу чатырох з паловай стагоддзяў. Іспанская мова, якую яны знеслі з сабой – мова Кастыліі і Андалусіі з канца XV ст., далёкая ад усіх кантактаў з мовай Пірэнэйскага паўвострава – не ўдзельнічала ў эвалюцыі, якая зведала іспанскую мову ў Іспаніі і іспанска-каланіяльнай Амерыцы. Яго фанетыка прадстаўляе некаторыя архаічныя, але не дэгенератыўныя формы; яго слоўнік прапануе незлічоную колькасць запазычаных слоў з іўрыта, грэчаскага, італьянскага, арабскага, турэцкага, у залежнасці ад краін пражывання.

Літаратура

• Georg Bossong: Die Sepharden. Geschichte und Kultur der spanischen Juden. Beck, München 2008, ISBN 978-3-406-56238-9.
• Michael Grüttner: Die Vertreibung der spanischen Juden 1492, in: Geschichte in Wissenschaft und Unterricht, 47, 1996, S. 166—188.
• Steffen Jost: 1492 als spanischer Erinnerungsort. Entwicklung und Wandel des kulturellen Gedächtnisses in Spanien. VDM Verlag Dr. Müller, Saarbrücken 2008, ISBN 978-3-639-10925-2.
• Béatrice Leroy: L’expulsion des juifs d’Espagne. Berg international, Paris 1990, ISBN 2-900269-63-6 (Faits et représentations).