Галінды
| Галінды † | |
| |
Рассяленне балтаў у X—XII стст.
| |
| Агульная колькасць | |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання | Галіндыя |
| Мова | галіндская |
| Рэлігія | політэізм |
| Блізкія этнічныя групы | яцвягі, прусы |
Галінды (лац.: Galindae, пруск. Galindis) †— старажытныя балцкія насельнікі сучаснай тэрыторыі Мазовіі (Польшча).
Назва[правіць | правіць зыходнік]
Назва галіндаў найімаверней гідранімічнага паходжання, ад назвы краю *Galinda (Галінда), якая ад не захаванай да сёння рачной назвы тыпу *Galinda.
У рачной назве Галінда корань Gal- звязаны з балцкім гняздом каранёў gal- : gel- : gil- з семантыкай глыбіні, паглыбленасці. Адсюль літоўскае galvis «сажалка на месцы старога рачнога рэчышча», gelmė «глыбіня», gilus «глыбокі»[1]. Назва ракі Галінда значыла «Глыбокая (рака)».
Той жа корань Gal- і ў яцвяжскай назве ракі Голда (у басейне Нарава), з другой асновай -da ад яцвяжскага *udā «вада, рака»[2].
У галіндскай назве корань пашыраны пашыральнікам -nd-, які таксама ў літоўскіх гідронімах тыпу Gilandė, Krūvanda, Tarandė. Ён выкарыстоўваецца ў літоўскім назва- і словаўтварэнні (lask-ioti «боўтацца, матацца» — lask-ind-a «абадранец»)[3].
Назвы многіх рэгіёнаў, утвораныя ад назваў балцкіх плямёнаў, звязаныя менавіта з гідронімамі, якія найчасцей таксама не захаваліся і не ідэнтыфікуюцца. Назвы Натангія (іншая з прускіх земляў), Нальша, Яцвязь, Судовія (зямля роднасных яцвягам судоваў)[4], Селія[5], Латыголь[6], імаверна і Літва, а таксама назва дагістарычных неўраў, звязваюцца з гідронімамі з асновамі Nat-ang-, Nal-š-, Jat-(а)v-, Sūd-(а)v-, Sel-, Lat-, Liet-(u)v-[7], Nau-r-[8]. Мяркуецца, што на адпаведных рэчках маглі знаходзіцца сакральна-рэлігійныя цэнтры пэўнага рэгіёна (племені).
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Упершыню назву галіндаў (грэч. Γαλίνδαι) узгадваў Пталемей (II ст. н. э.) сярод народаў Усходняй Еўропы. У сярэднявеччы храністы называлі Галіндыю часткай зямель прусаў (зараз тэрыторыя Мазовіі ў Польшчы). Археолагамі выяўлены рэшткі паселішчаў і некропаляў 1 — пач. 2 тыс. н. э., якія сведчаць, што мясцовыя жыхары займалася пераважна земляробствам і паляваннем. У V—VI стст. склаўся даволі развіты культурны цэнтр галіндаў у раёне сучаснага горада Ольштын. Яго насельнікі апрацоўвалі жалеза, бронзу, срэбра, выраблялі складаныя ювелірныя ўпрыгожванні. Ужо ў той час існавала сацыяльная няроўнасць. Галінды гандлявалі з суседнімі землямі. Іх рамесныя вырабы знаходзяць амаль па ўсёй тэрыторыі Прыбалтыкі, Паўночнай і Паўночна-Усходняй Польшчы.
Відавочна, у VII—VIII стст. галінды былі аслаблены сутыкненнямі з суседзямі-балтамі і прыйшоўшымі ў гэтыя краі славянамі, а ў XII ст. або самым пачатку XIII ст. перасяліліся ў землі прусаў і яцвягаў. Пад час заваявання Прусіі тэўтонамі Галіндыя ўжо амаль не мела насельніцтва. Пазней на месца галіндаў прыйшлі каланісты з іншых месц, у тым ліку з Германіі.
Праблема вызначэння[правіць | правіць зыходнік]
У сучаснай гістарыяграфіі няма адзінага меркавання, ці з’яўляліся галінды асобным народам ад прусаў або яго часткай. Хаця храністы называлі Галіндыю часткай Прусіі, у склад апошняй яны памылкова залічвалі таксама землі яцвягаў. Той факт, што назва галіндаў праіснавала вельмі доўгі гістарычны час, сведчыць пра тое, што яны хутчэй складалі самастойную этнічную еднасць.
Голядзь[правіць | правіць зыходнік]
Некаторыя паказваюць на блізкасць галіндаў да балцкага племені голядзь, якое існавала да канца XII ст. на тэрыторыі сучаснай Расіі. Часам галіндаў нават называюць заходнімі галіндамі, а голядзь — усходнімі галіндамі. Падабенства назваў сапраўды можа паказваць на адзінства паходжання і больш шырокую тэрыторыю рассялення да ўварвання славян, але ў пач. 2 тыс. н. э. іх культуры ўжо былі досіць рознымі, каб сведчыць пра поўную еднасць.
Мова[правіць | правіць зыходнік]
Мова галіндаў была непісьменнай і да нашага часу не дайшла. На тэрыторыі Польшчы захаваўся толькі шэраг тапонімаў (Galinde, Galland, Halindy), якія, як мяркуюць, маюць галіндскае паходжанне.
Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]
- ↑ V. Mažiulis. Prūsų kalbos etimologijos žodynas. Vilnius, 2013. C. 207—208, 239.
- ↑ K. Būga. Jotvingių žemės upių vardų galūnė -da. // Tauta ir žodis. — 1923. — Т. 1. — С. 100.
- ↑ P. Skardžius. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1996. C. 101—102.
- ↑ V. Mažiulis. Prūsų kalbos etimologijos žodynas. Vilnius, 2013. C. 207—208, 296—289, 649, 890.
- ↑ Топоров В. Н. Еще раз о неврах и селах в общебалтийском этноязыковом контексте (народ, земля, язык, имя). Из истории и.-евр. *neur-: *-nour- и *sel- (неумирающая память об одном балтийском племени) // Балто-славянские исследования. XVII. Москва, 2006. С. 479—482.
- ↑ K. Karulis. Latviešu etimoloģijas vārdnīca. Rīga, 2001. C. 504—507.
- ↑ Vanagas A. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius: Mokslas, 1981. — С. 105, 137, 182, 185, 221—232, 295, 319.
- ↑ Топоров В. Н. Еще раз о неврах и селах в общебалтийском этноязыковом контексте (народ, земля, язык, имя). Из истории и.-евр. *neur-: *-nour- и *sel- (неумирающая память об одном балтийском племени) // Балто-славянские исследования. XVII. Москва, 2006. С. 453—462.