Літва (зямля)

«Літва», «Літоўская зямля» (у тапанімічным сэнсе) — назва зямлі (тэрыторыі) у Вялікім Княстве Літоўскім з сярэдзіны XIII ст. па канец XVIII ст.

Першапачатковая лакалізацыя

Межы «Літвы» да сярэдзіны XIII ст. паводле Міколы Ермаловіча

Паводле меркаванняў некаторых даследчыкаў, першапачаткова (да сярэдзіны XIII ст.) «Літва» («Літоўская зямля») вядома як тэрыторыя балцкага племені «літва» альбо саюзу балцкіх плямён пад агульнай назвай «літва» і размяшчалася ў верхнім цячэнні ракі Вілія, на сучаснай паўночна-заходняй тэрыторыі Рэспублікі Беларусь і паўднёва-усходняй Рэспублікі Літва: раёны вакол сучасных населеных пунктаў Вільнюс, Тракай, Варэна, Ліда, Ашмяны, Крэва, Смаргонь, Вілейка, Астравец. Паводле меркаванняў іншых даследчыкаў, «Літва» («Літоўская зямля») першапачаткова была шырэй і ахоплівала таксама тэрыторыю плямён нальшчаны, дзяволтва і жамойты, якія былі не самастойнымі балцкімі плямёнамі, а складовымі часткамі балцкага племені «літва» (альбо саюзу балцкіх плямён пад агульнай назвай «літва»). На поўдні і ўсходзе межавала з Руссю — Полацкай зямлёй і Гарадзенскім княствам з чым, магчыма, была звязана ўзвышэнне гэтай тэрыторыі і яе князёў.

Паводле меркавання беларускага публіцыста Міколы Ермаловіча, балцкае племя «літва» яшчэ да сярэдзіны XIII ст. знаходзілася паміж Слонімам і Мінскам (цалкам на тэрыторыі сучаснай Рэспублікі Беларусь), а толькі пасля назва «Літва» («Літоўская зямля») разам з уладай вялікіх князёў літоўскіх распаўсюдзілася на іншыя тэрыторыі ўсходніх балтаў у выключна палітычным сэнсе (у якасці палітоніма). Але канцэпцыя Міколы Ермаловіча пабудавана на тэндэнцыйнай інтэрпрэтацыі крыніц, таму ўспрынятая гісторыкамі як прынцыпова няслушная або вельмі сумніўная.

«Літва» як зямля Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага

З пачаткам тэрытарыяльнага росту Вялікага Княства Літоўскага (з сярэдзіны XIII ст.) і далейшым пашырэннем уладанняў яшчэ першых вялікіх князёў літоўскіх (Міндоўга, Войшалка і іх пераемнікаў) назва «Літва» ахоплівае землі вакол сучаснага горада Вільнюс, Нальшаны, Дзяволтву, Упіту (землі, вядомыя пазней як Аўкштота), а таксама распаўсюджваецца на землі Верхняга Панямоння (землі вакол Навагрудка, Слоніма, Ваўкавыска і Гродна уключна), але не ахоплівае землі Жамойці. Прычыны і наступствы распаўсюджання назвы «Літва» на ўсе тыя землі ў навукоўцаў выклікаюць дыскусіі: напрыклад, ці мела гэта этнічныя наступствы і пераасэнсаванне першапачатковага значэння тэрміна. У той жа час у пісьмовых крыніцах часта з'яўляецца і асобна фігуруе «Жамойць».

У XIV — першай палове XVI ст. назва «Літва» з'яўляецца не толькі скарочаным абазначэннем Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, але і тапонімам, бо сучаснікі абазначалі тапонімам «Літва» тэрыторыю на ўсход ад ракi Нявежыс (вакол гарадоў Алітус, Укмергэ, Анікшчай, Рокішкіс) і на захад па лініі Браслаў — Лагойск — Мінск — Нясвіж — Ганцавічы — Івацэвічы — Пружаны ўключна. Такі тапанімічны сэнс назвы «Літва» адрозніваў гэтую зямлю ад «Русі» (зямель «рускіх» княстваў, уключаных у склад ВКЛ у XIV ст., а не ў XIII ст.) і ад «Жамойці». Напрыклад, у 1440 г. сын Ягайлы вялікі князь літоўскі (1440—1492) Казімір тытулаваўся як «великий князь Казимир, королевич всее Литовское земли и Жомойтское и многих Руских земель», а ў Жалаванай грамаце аб пашырэнні праў і прывілеяў феадалам ВКЛ ад 2 мая 1447 г. пазначыў сябе як «мы, Казимир, с божьей милости выбраный король польскый и великий князь литовский, и рускый, и жемоитскый и иных земель». У ВКЛ вылучаюць і такія землі як «Палессе» і «Падляшша», якія часам сустракаюцца як тапонімы ў пісьмовых дакументах.

Пазней тапанімічнае выкарыстанне назвы яшчэ больш пашыраецца: у XVII—XVIII ст. назва «Літва» у якасці тапоніма ўжо трывала выкарыстоўваецца пры азначэнні ўсёй заходняй і цэнтральнай частак ВКЛ (акрамя Жамойці) і яго насельніцтва (раёны вакол гарадоў Трокі, Вільня, Гародня, Навагрудак, Мінск, Слуцк, Брэст, Пінск, Мазыр, Бабруйск, Барысаў, Браслаў і інш.), адсоўваючы на ўсход (у дачыненні толькі да падзвінскіх і падняпроўскіх паветаў і ваяводстваў) арэал назвы «Русь» у якасці тапоніма, што захавалася да часу падзелаў Рэчы Паспалітай і пазней.

Карты

• Карта балцкіх зямель і княстваў у сярэдзіне XIII ст. (паводле Вячаслава Насевіча) // Персональный сайт белорусского историка Вячеслава Носевича
• «Літоўская зямля» («Уласна Літва») у складзе Вялікага Княства Літоўскага ў XIV ст. (паводле Аляксандра Краўцэвіча) // prastora.by

Гл. таксама

• Літоўская губерня
• Літоўскае генерал-губернатарства
• Паўночна-Заходні край
• Этнічная тэрыторыя беларусаў
• Белая Русь

Літаратура

• Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е.И.В. Канцелярии, 1846. — 375 с.
• Археология СССР. Т. 17. Финно-угры и балты в эпоху средневековья / Л.А. Голубева [и др.]; Отв. ред. тома В.В. Седов; Редкол.: Б.А. Рыбаков (гл. ред.) [и др.]. — М.: Наука, 1987. — 510 с.
• Беларусы : у 10 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.]. — Мінск : Беларус. навука, 1994–2007. — Т. 3 : Гісторыя этналагічнага вывучэння / В. К. Бандарчык [і інш]. — 2001. — 433 с
• Беларусы : у 10 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.]. — Мінск : Беларус. навука, 1994–2007. — Т. 4 : Вытокі і этнічнае развіццё / В. К. Бандарчык [і інш]. — 2001. — 433 с.
• Беларусы : у 10 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 1994–2007. — Т. 6 : Грамадскія традыцыі / В. К. Бандарчык [і інш]. — 2002. — 606 с.
• Белы, А. Белая Русь / А. Белы // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл. : у 2 т. — Мінск , 2006. — Т. 1. — С. 306–308.
• Белы, А. Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы / А. Белы. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2000. — 238 с. — ISBN 985-6599-12-1
• Бандарчык, В.К. Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. / В.К. Бандарчык. — Мінск : Навука і тэхніка, 1964. — 282 с.
• Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]; рэдкал: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — 688 с.
• Гринблат, М.Я. Белорусы. Очерки происхождения и этнической истории / М.Я. Гринблат. — Минск : Наука и техника, 1968. — 288 с.
• Дзярновіч, А. Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі / А. Дзярновіч // Палітычная сфера. — 2012. — №18—19(1—2). — С. 30—53. [1]
• Ермаловіч, М. Па слядах аднаго міфа. — Мн., 1989.
• Краўцэвіч, А. Праблема лакалізацыі сярэднявечнай Літвы // Беларускі Гістарычны Зборнік — Białoruskie Zeszyty Historyczne № 8. 1997.
• Краўцэвіч, А.К. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Rzeszów, 2000. — 238 с.
• Насевіч, В.Л. Літва // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя ў 2 т. — Мн.: БелЭН, 2006. — Т. 2. — С. 202—206.
• Насевіч, В.Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы. — Мн.: Полымя, 1993. — 160 с.: іл.
• Вячаслаў Насевіч: «Першапачатковая Літва знаходзілася на памежжы сучасных Літвы і Беларусі» // В. Насевіч. — Туризм и отдых. — 15 января 2009 г. — № 1 (686).
• Спірыдонаў, М.Ф. Уступ / М.Ф. Спірыдонаў // Гістарычны атлас Беларусі. — Т. 1. Беларусь са старажытных часоў да канца XVIII ст. — Варшава-Мінск, 2008. — С. 3—28.
• Спиридонов, М.Ф. «Литва» и «Русь» в Беларуси в 16 в. // Наш Радавод. Гродна, 1996. — Кн. 7. — С. 206—211.
• Baranauskas, T. Lietuvos valstybės ištakos / T. Baranauskas. — Vilnius: Vaga, 2000. — 317 p. ISBN 5-415-01495-0
• Gudavicius, E. Following the Tracks of a Myth // Lithuanian Historical Studies. 1. — Vilnius, 1996. — S. 38—58.
• Łatyszonek, O. Od rusinów białych do białorusinów. U źrodeł białoruskiej idei narodowej / O. Łatyszonek. — Białystok : Wyd-wo uniwersytetu w Białymstoku, 2006. — 390 s.
• Łowmiański, H. Geografia polityczna Bałtów w dobie plemiennej // Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica. I. — Poznań, 1985;
• Ochmański, J. Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemiennej do XVI wieku. — Poznań, 1981.