Норн

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Норн
Краіны сучасная Вялікабрытанія
Рэгіёны Аркнейскія, Шэтландскія астравы, Кейтнэс
Афіцыйны статус
Арганізацыя, якая рэгулюе
Агульная колькасць носьбітаў
  • 0 чал. (1850)
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі

Індаеўрапейская сям'я

Пісьменнасць лацінскае пісьмо і Younger Futhark[d]
Моўныя коды
ISO 639-1
ISO 639-2
ISO 639-3 nrn
Linguasphere 52-AAA-ac
LINGUIST List nrn
IETF nrn
Glottolog oldn1246
Мовы Шатландыі ў XV ст. Арэал мовы норн — аранжавым

Норн — вымерлая мова заходняй падгрупы паўночнагерманскай групы германскай галіны індаеўрапейскай сям’і моў, гістарычна распаўсюджаная на астравах на поўнач ад Шатландыі (Аркнейскія, Шэтландскія астравы), а таксама на паўночна-ўсходняй ускраіне рэгіёна (графства Кейтнэс). Пасля перадачы Аркнейскіх і Шэтландскіх астравоў у 14681469 гадах Нарвегіяй Шатландыі мова пачала занепадаць і выцясняцца шатландскай германскай мовай.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Асваенне Шэтландскіх і Аркнейскіх астравоў вікінгамі пачалося, імаверна, у ІХ ст.[1] Гэтыя перасяленцы, на думку некаторых даследчыкаў, прыбылі ў параўнальна вялікай колькасці з абласцей сучаснай заходняй Нарвегіі[2]. Напрыклад, тапаніміка Шэтландскага архіпелага мае некаторыя паралелі з паўночна-заходняй Нарвегіяй, у той час як лексіка мовы норн мае большыя сувязі з поўднем краіны[3]. У 14681469 гадах Аркнейскі і Шэтландскі архіпелагі трапілі ў заклад шатландскаму каралю Якаву ІІІ, з чым звязваецца асноўны этап пачатку заняпаду норна і пераходу яго носьбітаў на шатландскую германскую мову. Аднак, заняпад гаворак норна на Аркнейскіх астравах імаверна пачаўся ў 1379 годзе, калі графства перайшло ў рукі шатландскага клана Сінклэраў, і шатландская германская мова пачала набіраць моўны прэстыж, выцясняючы норн, у пачатку XV ст.[4] На астравах Шэтландскага архіпелага моўны зрух пачаўся пазней, аднак прыкладна к канцу XV ст. абодва архіпелагі былі двухмоўнымі[5]. Нягледзячы на гэта, працэс заняпаду мовы не быў быстрым, і большасць карэннага насельніцтва Аркнейскіх і Шэтландскіх астравоў, мабыць, гаварыла на норне як на роднай мове да канца XVI ст. і пачатку-сярэдзіны XVII ст. адпаведна[6][7].

Дакладнай даты канчатковага вымірання норна няма. Крыніцы XVIIIХІХ стагоддзяў упамінаюць мову норн (радзей — пад назвамі старажытнаскандынаўская, нарвежская або дацкая) як мову ў стане заняпаду, адзначаючы, што становішча мовы на Шэтландскім архіпелагу мацнейшае чым на Аркнейскіх астравах. Хроніка 1670 года ўпамінае, што мова распаўсюджана толькі ў трох або чатырох прыходах, у асноўным, у хатніх умовах[8], у сваю чаргу, крыніцы 1701 года адзначалі пэўную колькасць аднамоўных носьбітаў норна і большую колькасць носьбітаў на Шэтландскіх, чым на Аркнейскіх астравах[8]. Звесткі 1703 года сцвярджаюць, што насельніцтва Шэтландскіх астравоў гаварыла пераважна па-англійску, але захоўвала старажытную дацкую мову. Між іншым, у 1750 годзе ўраджэнец Аркнейскіх астравоў Джэймз Макензі пісаў, што мова захоўвалася ў асяроддзі людзей пажылога ўзросту, якія карысталіся моваю між сабою[9]. Урэшце, апошнія паведамленні пра носьбітаў мовы норн прыпадаюць на ХІХ ст., аднак больш верагодныя звесткі датуюць смерць мовы канцом XVIII ст.[10] Варта зазначыць, што на 1893 год прыходзяцца паведамленні пра наяўнасць на ізаляваных астравах Шэтландскага архіпелага, Анст і Фула, людзей, якія помнілі некаторыя сказы і ўрыўкі з песень і вершаў на мове норн[10]. Уолтэр Сазэрлэнд, жыхар паселішча Ско (востраў Фула), які памёр у 1850 годзе, лічыцца апошнім носьбітам норна. Аднак нягледзячы на смерць мовы, яе сляды захоўваюцца ў якасці тапонімаў і дыялектызмаў у назвах раслін, жывёл, надвор’я, у рыбалоўнай лексіцы.

У сваю чаргу, смерць мовы норн у Кейтнэсе датуецца значна ранейшым часам, прыкладна XV ст.[6], што дазваляе некаторым даследчыкам вылучаць кейтнэскія гаворкі норна. Пра гэтыя гаворкі сведчанняў засталося значна менш у адрозненне ад гаворак Шэтландскага і Аркнейскага архіпелагаў.

Норн аказаў значны ўплыў на мясцовыя дыялекты шатландскай германскай мовы, асабліва на аркнейскі. У сваю чаргу, на лексіку норна істотна паўплывала шатландская германская мова, калі яе словы пранікалі нават у асноўны лексікон, пра што можна меркаваць, кіруючыся прыкладамі малітвы «Ойча наш», Хільдынавай балады і загадак.

Пісьменнасць[правіць | правіць зыходнік]

Пісьмовых помнікаў норна амаль не захавалася. Усе тэксты, што дайшлі да нашых дзён, уключаюць у сябе пераклад малітвы «Ойча наш» і ўзор народнае творчасці ў выглядзе балады.

Даследаванне[правіць | правіць зыходнік]

Норн не была пісьмоваю моваю, але захавалася ў параўнальна позніх запісах антыквараў. Так, у 1693 годзе святар Джэймс Уолес уключыў аркнейскі варыянт малітвы «Ойча наш» у сваё апісанне Аркнейскага архіпелага, у 1774 годзе Джордж Лоў запісаў рад тэкстаў на шэтландскім дыялекце на востраве Фула, уключаючы шэтландскі варыянт «Ойча наш» і самы доўгі тэкст на мове — баладу Hildinakvadet. Запісы Лоў даволі ненадзейныя, бо ён не быў носьбітам мовы і карыстаўся англійскай арфаграфіяй, аднак ён разумеў адрозненне мовы арыгінала ад англійскай і выкарыстоўваў літару j для пазначэння гука ёт на ўзор скандынаўскіх моў. У 1900 годзе Марыус Хэгстад выдаў каменціраваны варыянт балады ў Осла. Скандынаўскі фолк-выканавец Харальд Фос выканаў «Hildinakvadet» (баладу Хільдына) у музычным суправаджэнні.

Лінгвістычныя даследаванні норна таксама праводзілі фарэрац Якаб Якабсэн і шатландзец Х’ю Марвік.

Класіфікацыя[правіць | правіць зыходнік]

Мова норн належыць да паўночнагерманскае групы германскае галіны індаеўрапейскае моўнае сям’і, утвараючы разам з фарэрскай, ісландскай і нарвежскай мовамі заходнюю падгрупу ў складзе паўночнагерманскае групы. Заходняя падгрупа, у сваю чаргу, супрацьпастаўлена ўсходняй падгрупе, якую ўтвараюць шведская, дацкая і гутнійская мовы. Гэтая класіфікацыя засноўваецца на адрозненнях між мовамі паўночнагерманскае групы на момант іх разыходжання. Але па сучасным стане ўзаемазразумеласці паўночнагерманскія мовы падзяляюцца іначай: на астраўную і мацерыковую падгрупы. У рамках гэтае гіпотэзы норн адносіцца да астраўной падгрупы разам з ісландскай і фарэрскай. Норн гістарычна падзяляў з фарэрскай мовай вялікую колькасць агульных фаналагічных і граматычных рыс, і, магчыма, быў узаемазразумелы з гэтай мовай.

Мову норн не трэба блытаць з шэтландскім дыялектам шатландскай германскай мовы.

Лінгвістычная характарыстыка[правіць | правіць зыходнік]

Фанетыка, фаналогія[правіць | правіць зыходнік]

Фаналогію мовы норн нельга дакладна вызначыць з-за адсутнасці зыходных звестак, але карціна гукавога ладу мовы можа быць прыкладна адноўлена дзякуючы пісьмовым звесткам. З дыялектамі паўднёва-заходняй Нарвегіі мова падзяляла многія асаблівасці, сярод якіх азванчэнне зычных /p, t, k/ у [b, d, ɡ] перад або між галоснымі і пераход /θ/, /ð/ у [t] і [d] адпаведна. Першая ўласцівасць, аднак, поўнасцю прасочвалася толькі ў шэтландскім дыялекце, будучы толькі частковай на Аркнейскім архіпелагу.

Граматыка[правіць | правіць зыходнік]

Граматычна норн быў блізкім да іншых паўночнагерманскіх моў. Існавала два лікі, тры роды і чатыры склоны: назоўны, родны, давальны і вінавальны. Дзеяслоў меў два асноўныя спражэнні ў прошлым і цяперашнім часах. Як і ў іншых паўночнагерманскіх мовах, для абазначэння пэўнасці назоўніка выкарыстоўваўся суфікс замест прэпазіцыйнага артыкля: man(n), але mannen[заўв 1]. Граматычныя сведчанні норна даволі бедныя, аднак яны дазваляюць меркаваць, што будова сказа набліжалася да моў заходняй падгрупы паўночнагерманскай групы.

Сучаснае выкарыстанне[правіць | правіць зыходнік]

Большая частка выпадкаў выкарыстання норна або іншых форм старажытнаскандынаўскага маўлення адносіцца да сімвалічных мэт (напрыклад, дэвіз Шэтландскіх астравоў — Með lögum skal land byggja). Іншыя прыклады выкарыстання норна або старажытнаскандынаўскай мовы можна знайсці ў назвах мясцовых паромаў[11]. Іншым цікавым фактам з’яўляецца захванне слоў норна ў назвах парод і колераў мясцовых авечак.

Некаторыя групы энтузіястаў, засноўваючыся на лінгвістычным аналізе захаваных пісьмовых помнікаў і старажытнаскандынаўскай лінгвістыкі наогул, займаюцца распрацоўкай і папулярызацыяй сучаснай формы норна, вядомай як нюнорн (літаральна «новы норн»)[12].

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. «Чалавек». Больш дакладны пераклад абедзвюх форм гэтага слова на беларускую мову немагчымы з-за адсутнасці ў беларускай граматыцы паняцця артыкля. Бо пэўнасць/няпэўнасць у беларускай мове, як правіла, вызначаюцца з кантэксту.

Зноскі[правіць | правіць зыходнік]

  1. Stenroos, Merja-Riitta et al. Language Contact and Development around the North Sea. — John Benjamins Publishing Company, 2012. — С. 218. — ISBN 978-90-272-4839-8.
  2. Trudgill, Peter. Language in the British Isles. — Cambridge University Press, 1984. — С. 358. — ISBN 978-0-521-28409-7.
  3. Trudgill, Peter. Language in the British Isles. — Cambridge University Press, 1984. — С. 361.
  4. Trudgill, Peter. Language in the British Isles. — Cambridge University Press, 1984. — С. 352. — ISBN 978-0-521-28409-7.
  5. Jones, Charles. The Edinburgh History of the Scots Language. — Edinburgh University Press, 1997. — С. 62. — ISBN 978-0-7486-0754-9.
  6. а б Jones, Charles. The Edinburgh History of the Scots Language. — Edinburgh University Press, 1997. — С. 394. — ISBN 978-0-7486-0754-9.
  7. Trudgill, Peter. Language in the British Isles. — Cambridge University Press, 1984. — С. 354. — ISBN 978-0-521-28409-7.
  8. а б Millar, Robert McColl. Northern and Insular Scots. — Edinburgh University Press, 2007. — С. 126. — ISBN 978-0-7486-2317-4.
  9. Hoops, Johannes. Reallexikon Der Germanischen Altertumskunde: Band 21. — Walter De Gruyter Inc, 2003. — С. 385.
  10. а б Glanville Price. The Languages of Britain. — London: Edward Arnold, 1984. — С. 203-204. — ISBN 978-0-7131-6452-7.
  11. Архіўная копія (англ.)(недаступная спасылка). Афіцыйная старонка Рады Шэтландскіх астравоў. Рада Шэтландскіх астравоў. Архівавана з першакрыніцы 6 жніўня 2007. Праверана 19 мая 2015.
  12. Norn, the ancient language of Orkney and Shetland (англ.)

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Barnes, Michael P. «Orkney and Shetland Norn». In Language in the British Isles, ed. Peter Trudgill, 352-66. Cambridge: Cambridge University Press, 1984.
  • Jakobsen, Jakob. An Etymological Dictionary of the Norn Language in Shetland. 2 vols. London/Copenhagen: David Nutt/Vilhelm Prior, 1928-32.
  • Hægstad, Marius, 1900. Hildinakvadet, med utgreiding um det norske maal paa Shetland i eldre Tid. Videnskabsselskabets skrifter, II. Historisk-filosofiske Klasse, 2. Christiania: Jacob Dybwad, 1902
  • Low, George. A Tour through the Islands of Orkney and Schetland. Kirkwall: William Peace, 1879.
  • Marwick, Hugh. The Orkney Norn. London: Oxford University Press, 1929.
  • Rendboe, Laurits. «The Lord’s Prayer in Orkney and Shetland Norn 1-2». North-Western European Language Evolution 14 (1989): 77-112 and 15 (1990): 49-111.
  • Wallace, James. An Account of the Islands of Orkney. London: Jacob Tonson, 1700.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator