Чамы

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
У гэтага паняцця ёсць іншае значэнне Чамы-албанцы.
Чамы
(Urang Campa)
Агульная колькасць 354 тыс. чал. (2013 г.)
Рэгіёны пражывання В’етнам, Камбоджа
Мова чамская
Рэлігія культ продкаў, індуізм, іслам
Блізкія этнічныя групы ачэхцы, уцат, малайцы, джарай, эдэ

Ча́мы або ця́мы (саманазва Urang Campa) — аўстранезійскі народ, карэннае насельніцтва Паўднёва-Усходняй Азіі. Большасць чамаў жыве ў Камбоджы і В'етнаме. Абшчыны чамаў таксама існуюць у Малайзіі, Таіландзе, ЗША, Францыі і іншых краінах. Падзяляюцца на заходнюю (пераважна ў Камбоджы) і ўсходнюю (пераважна ў В'етнаме) буйныя групы. Агульная колькасць - каля 354 тыс. чал. (2013 г.)[1], [2]

Паходжанне і гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Мова чамаў адносіцца да аўстранезійскай групы моў і радніць іх з карэнным насельніцтвам Малайскага паўвострава і паўночнага Калімантана. Некаторыя даследчыкі лічаць продкаў чамаў выхадцамі з тэрыторыі сучаснай Малайзіі, але ёсць і тыя, хто сцвярджае, што чамы паходзяць ад карэнных тубыльцаў Індакітая. Генетычныя даследаванні паказваюць, што чамы сфарміраваліся ў выніку надзвычай складаных этнічных працэсаў, падчас якіх карэнныя насельнікі Індакітая змешваліся з выхадцамі не толькі з Малайскага паўвострава і астравоў сучаснай Інданезіі, але і Паўднёвай Азіі[3][4].

Першапачатковая гісторыя чамаў непасрэдна звязана са старажытнай дзяржавай Чампа, якая была заснавана прыкладна ў II ст., а ў VII - XV ст. займала значныя землі на паўднёвым усходзе Індакітая[5]. У ёй меліся развітае земляробства, гандлёвы і ваенны флот. Кіраўнікі Чампы першапачткова спавядалі індуізм і будызм, але ў канцы XV - XVII ст. прынялі іслам[6][7]. Такім чынам, рэлігія стала найважнейшым чыннікам, акрамя мовы і гістарычнай памяці, якая ў далейшым адрознівала чамаў ад іх суседзяў — в'етаў і кхмераў. Пад ціскам в'етаў чамы мігрыравалі на поўдзень, у дэльту Меконга, дзе працягвалі займацца земляробствам і гандлем, а таксама занялі транзітныя пункты ў суседняй Камбоджы. Да пачатку XIX ст. яны канчаткова страцілі асабістыя дзяржаўныя ўтварэнні.

Чамы і іх культура значна пацярпелі ад палітыкі асіміляцыі ў В’етнаме, а таксама ад генацыду, які адбываўся ў Камбоджы ў 1975 - 1979 гг.

Асаблівасці традыцыйнай культуры[правіць | правіць зыходнік]

Традыцыйны танец

Асноўным заняткам чамаў здаўна з'яўлялася земляробства. У нізінных рэгіёнах яны сеялі пераважна рыс, для паліву якога ўзводзілі надзвычай складаныя ірыгацыйныя збудаванні. У горных раёнах быў распаўсюджаны падсечна-агнявы спосаб. У XVIII - XX ст. пад уплывам рынку пачалі вырошчваць на продаж тытунь, алейныя культуры, кукурузу. Ля ўзбярэжжа буйных рэк і мора асноўнымі заняткамі таксама былі рыбалоўства, паляванне на чарапах, розныя віды рамяства і гандаль. Жывёлагадоўля мела другарадны характар. Трымалі хатнюю птушку і буйвалаў.

Паселішчы чамаў месцяцца пераважна ўздоўж берагоў рэк і дарог, маюць лінейную планіроўку. Жытлы наземныя, ва ўзбярэжных паселішчах — на па́лях. Яны маюць слупавую канструкцыю, аббіваюцца дошкамі, крыюцца саломай або пальмавым галлём. У наш час найбольш распаўсюджаны бляшаныя і чарапічныя дахі. Жыллёвая прастора падзяляецца на некалькі пакояў, частка якіх належыць жанчынам. Кухня і гаспадарчыя пабудовы ладзяцца асобна.

Захаваліся жаночая народныя строі. Іх аснову складае саронг, па-над якім апранаюць іншае адзенне. Мужчыны не галяць валасы, маюць вусы і бараду, валасы ззаду збіраюць у хвост або касу.

Да нядаўняга часу былі распаўсюджаны пашыраныя сем'і. У чамаў-земляробаў зямля перадавалася па спадчыне ад бацькі да сыноў, мужчына лічыўся галоўным, вёўся выключна мужчынскі адлік сваяцтва. На ўзбярэжжы, дзе мужчыны займаліся пераважна рыбалоўствам і гандлем, зямельная маёмасць і адлік сваяцтва былі жаночымі. Гэта адлюстравалася ў даволі складаных формах асабістых імёнаў.

Распаўсюджаны звычаі ўзаемадапамогі, асабліва прадстаўнікам свайго народа. Чамы таксама знакаміты як выдатныя ткачы, мастакі роспісаў на тканінах, вытворцы керамікі, музыканты і танцоры[8].

Рэлігія[правіць | правіць зыходнік]

Большасць веруючых чамаў — мусульмане, якіх таксама клічуць бані[9]. Захаваліся невялікія групы індуістаў, што падтрымліваюць культ Шывы[10].

Існуюць старажытныя звычаі шанавання продкаў, перапахавання мёртвых сваякоў[11].

Мова[правіць | правіць зыходнік]

Мова чамаў адносіцца да чамска-ачэхскай групы аўстранезійскай моўнай сям'і. У сярэднявеччы была распаўсюджана пісьмовасць на аснове старажытнаіндыйскага пісьма брахмі[12]. У наш час таксама практыкуюць выкарыстанне арабскага і лацінскага алфавітаў.

Зноскі

  1. ↑ Cham, Western
  2. ↑ Cham, Eastern
  3. ↑ Tracing the Austronesian Footprint in Mainland Southeast Asia: A Perspective from Mitochondrial DNA
  4. ↑ Patrilineal Perspective on the Austronesian Diffusion in Mainland Southeast Asia
  5. ↑ The Kingdom of Champa
  6. ↑ The History of Champa Malays Архівавана 11 сакавіка 2013.
  7. ↑ History of Islam in Vietnam
  8. ↑ Гл.: Агляд кнігі The Cham of Vietnam: History, Society and Art у часопісе Studies on Asia Архівавана 5 верасня 2015.
  9. ↑ Cham culture in the view of religion
  10. ↑ Hindus in Vietnam(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 студзеня 2014. Праверана 11 жніўня 2013.
  11. ↑ The Champa Kingdom : Cham Culture Архівавана 11 мая 2013.
  12. ↑ Cham alphabet
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Чамы&oldid=4598415"