Перайсці да зместу

Язэп Аляксеевіч Мамонька

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Язэп Аляксеевіч Мамонька
Нараджэнне 28 студзеня 1889(1889-01-28)
Смерць 10 верасня 1937(1937-09-10) (48 гадоў)
Месца пахавання
Партыя
Член у
Бітвы
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Язэ́п Аляксе́евіч Мамо́нька (28 студзеня 1889, в. Залессе, цяпер Мінская вобласць, Беларусь10 верасня 1937, ст. Мядзвеж’я Гара, Сандармох, цяпер Карэлія, Расія) — беларускі палітычны дзеяч, публіцыст. Адзін з заснавальнікаў Цэнтральнай беларускай вайсковай рады, дэлегат Першага Усебеларускага з’езда, сябра Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў, дзеяч Беларускай Народнай Рэспублікі.

Нарадзіўся ў вёсцы Залессе Слуцкага павета Мінскай губерні 28 студзеня 1889 года. У 1907—1917 гадах сябра партыі эсэраў. Двойчы арыштоўваўся, правёў у турме 2 гады і 10 месяцаў[1].

У часе Першай сусветнай вайны мабілізаваны ў царскае войска, малодшы унтэр-афіцэр 24 асобнай тэлеграфнай роты 12-й арміі[2][1]. Стварыў у Рызе ў траўні 1917 года першае беларускае вайсковае аб’яднанне[2].

Дзейнасць у Цэнтральнай беларускай вайсковай радзе

[правіць | правіць зыходнік]
2-я сесія Цэнтральнай рады беларускіх арганізацый (15 (28) кастрычніка 1917, Мінск). Язэп Мамонька сядзіць першы злева

Дэлегат ад 12-й арміі ІІІ з’езда Беларуская сацыялістычнай грамады (кастрычнік 1917), на якім абраны ў ЦК. 18—24 кастрычніка ўдзельнічаў у З’ездзе беларусаў-вайскоўцаў Заходняга фронту ў Мінску. 24 кастрычніка з’езд утварыў Цэнтральную беларускую вайсковую раду (ЦБВР), тады ж быў абраны яе Часовы выканаўчы камітэт[3]. Старшынёй стаў прапаршчык Сымон Рак-Міхайлоўскі, намеснікамі старшыні — паручнік Кастусь Езавітаў і малодшы унтэр-афіцэр Язэп Мамонька[3]. Цэнтральная беларуская вайсковая рада была аўтаномнай часткай Вялікай беларускай рады (ВБР), якая ўтварылася ў той самы час і складалася напалову з цывільных і вайсковых дзеячоў. Выканаўчы камітэт ЦБВР увайшоў у склад выканаўчага камітэта ВБР, старшынёй якога быў вайсковы дзеяч капітан Вячаслаў Адамовіч. 4—5 снежня адбылася другая пленарная сесія ЦБВР, на якой пасаду намесніка замест Язэпа Мамонькі заняў Тамаш Грыб[4].

Адзін з арганізатараў і дэлегатаў Першага Усебеларускага з’езда (18 (5) — 31 (18) снежня 1917), ненадоўга арыштоўваўся бальшавікамі па разгоне з’езда. 1 лютага 1918 года разам з іншымі дзеячамі ЦБВР арыштаваны бальшавікамі, пасаджаны на гаўптвахту[5]. Арышт дзеячаў ЦБВР выклікаў канфлікт паміж беларускімі вайскоўцамі і бальшавікамі, у Віцебску адбыліся ўзброеныя сутыкненні паміж вайскоўцамі Беларускай вайсковай рады Паўночнага фронту і бальшавікамі, на кароткі час улада ў Віцебску перайшла ў рукі Рады[6].

18 лютага 1918 года войскі Германскай імперыі і Аўстра-Венгрыі пачалі наступ на ўсход супраць бальшавікоў. Бальшавіцкае кіраўніцтва Заходняй вобласці і фронту вырашыла эвакуявацца з Менску. Апоўдні 19 лютага Язэп Мамонька і яшчэ пяць сяброў ЦБВР збеглі з гаўптвахты і праз гадзіну распачалі надзвычайнае пасяджэнне выканаўчага камітэта ЦБВР у доме Антона Лявіцкага[7]. Беларускія вайскоўцы вырашылі ўзяць на сябе ахову парадку ў горадзе і перадаць яе ў рукі Рады I Усебеларускага з’езда, камендантам горада стаў Кастусь Езавітаў[8].

Дзейнасць па абвяшчэнні БНР

[правіць | правіць зыходнік]
Палута Бадунова і Язэп Мамонька, 1921 г.

Пасля заняцця бальшыні тэрыторыі Беларусі нямецкімі войскамі, Язэп Мамонька працягнуў дзейнасць у беларускім нацыянальным руху. Па абвяшчэнні незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі працаваў у яе структурах. Пасля расколу Беларускай сацыялістычнай грамады ўлетку 1918 года і ўтварэння Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (БПС-Р) абраны ў склад кіраўніцтва партыі. У снежні 1918 года, па заняцці горада бальшавікамі пакінуў горад Менск, вярнуўся ў жніўні 1919 года па заняцці горада польскім войскам. 19 верасня 1919 года Язэп Мамонька ў складзе Канвента сеньёраў БНР сустрэўся ў Шляхецкім доме ў Менску з Юзафам Пілсудскім. Канвент сеньёраў звярнуўся да Пілсудскага з просьбай прызнаць БНР і яе цэласнасць і тым самым аднавіць працу яе органаў на тэрыторыі Беларусі, занятай Войскам Польскім, а таксама даць крэдыт. Дэлегацыя не атрымала ніякіх абяцанняў ад Пілсудскага[9].

Увосень 1919 года, разам з іншым дзеячамі БПС-Р, падпісаў у Смаленску пагадненне з бальшавікамі, згодна з якім БПС-Р абавязвалася весці барацьбу супраць усіх ворагаў Саветаў і арганізаваць паўстанне ў тыле польскіх войскаў[10][11]. Гэтая дамова мусіла гарантаваць удзел ва ўладзе БПС-Р пры перамозе бальшавікоў[12]. 13 снежня 1919 года прыняў удзел у пасяджэнні Рады БНР, на якім выступіў супраць палітыкі Антона Луцкевіча, адбыўся раскол Рады, Мамонька стаў сябрам прэзідыума Народнай Рады БНР[1].

У канцы 1919 года быў арыштаваны польскімі ўладамі. Пасля вызвалення перабраўся ў Коўна, дзе аднавіў дзейнасць у якасці сакратара прэзідыума Рады БНР. У лютым 1921 года ў Коўне разам з Палутай Бадуновай і Тамашом Грыбам стварыў Бюро ЦК БПС-Р, якое імкнулася аб’яднаць раздзеленыя нацыянальныя сілы[1]. У пачатку 1921 года па даручэнні Вацлава Ластоўскага, Аляксандра Цвікевіча і А. К. Галавінскага прыехаў у Менск дзеля каардынацыі падпольнай дзейнасці ў анэксаванай Польшчай Заходняй Беларусі. Арыштаваны ў сакавіку 1921 года, прывезены ў Маскву. У красавіку 1921 года высланы ў Казань, адкуль уцёк у Коўна[1].

Удзельнік Першай Усебеларускай канферэнцыі 1921 года ў Празе, на якой востра крытыкаваў палітыку ўрада Савецкай Беларусі. У канцы 1922 года пераехаў у Чэхаславакію. У кастрычніку 1923 года разам з Палутай Бадуновай пратэставаў супраць стварэння ў Коўне ўрада БНР на чале з Аляксандрам Цвікевічам і лічыў яго незаконным. У 1925 годзе скончыў 3 курсы камерцыйнага інстытута ў Празе. У часе Другой Усебеларускай канферэнцыі 1925 года ў Берліне выступіў супраць роспуску ўрада БНР і пакінуў канферэнцыю. Пераехаў у Коўна, потым у Вільню. У 1928 годзе жыў у Рызе[1].

На хвалі беларусізацыі вырашыў пераехаць у БССР. У верасні 1928 года атрымаў візу для прыезду ў СССР, дзе адразу ж 11 верасня 1928 года быў арыштаваны ДПУ БССР на станцыі Бігосава, адпраўлены ў Маскву. 3 студзеня 1929 года пастановай калегіі АДПУ прыгавораны да 10 гадоў лагераў[1]. 2 верасня 1937 года пастановай «тройкі» НКУС Карэльскай АССР[13] прыгавораны да расстрэлу. Расстраляны на ст. Мядзведжая Гара (Сандармох) Карэла-Фінскай АССР (цяпер Мядзвеж’ягорскі раён, Карэлія, Расія). Рэабілітаваны пракурорам Карэліі 12 красавіка 1989 года, Генеральнай пракуратурай Расіі 25 сакавіка 1993 года[14].

Герой п’есы Янкі Купалы «Тутэйшыя» Мікіта Зносак, дэманструючы сваё знаёмства з беларускай літаратурай[15], цытуе наступны верш:

"

Беларусь, мая старонка,
Куток цемнаты.
Жыве Шыла, Грыб, Мамонька, —
Будзеш жыць і ты...

"
  1. а б в г д е ё Энцыклапедыя гісторыі Беларусі 1999, с. 64.
  2. а б Латышонак А. 2014, с. 40.
  3. а б Латышонак А. 2014, с. 44.
  4. Латышонак А. 2014, с. 49.
  5. Латышонак А. 2014, с. 55.
  6. Латышонак А. 2014, с. 56.
  7. Латышонак А. 2014, с. 58.
  8. Латышонак А. 2014, с. 59.
  9. Міхалюк Д. 2015, с. 401—402.
  10. Латышонак А. 2014, с. 114.
  11. Латышонак А. 2014, с. 115.
  12. Міхалюк Д. 2015, с. 417.
  13. Возвращенные имена(недаступная спасылка)
  14. Л. Маракоў (2003)
  15. Уладзімер Арлоў. Імёны Свабоды: Язэп Мамонька (бел. (тар.))(недаступная спасылка). svaboda.org (27 студзеня 2006). Архівавана з першакрыніцы 1 ліпеня 2019. Праверана 1-7-2019.