Язэп Аляксеевіч Мамонька

Язэп Аляксеевіч Мамонька
Нараджэнне	28 студзеня 1889(1889-01-28) Залессе, Слуцкі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Смерць	10 верасня 1937(1937-09-10) (48 гадоў) Сандармох[d], Павянецкае гарадское паселішча[d], Мядзведжагорскі раён[d], Карэльская АССР, РСФСР, СССР
Месца пахавання	Сандармох[d]
Партыя	Беларуская сацыялістычная грамада Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў
Член у	Цэнтральная беларуская вайсковая рада Вялікая беларуская рада Выканаўчы камітэт Рады Усебеларускага з’езда Рада БНР Народная рада БНР Беларускі цэнтральны саюз сельскагаспадарчых і крэдытных кааператываў
Бітвы	Першая сусветная вайна
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Язэ́п Аляксе́евіч Мамо́нька (28 студзеня 1889, в. Залессе, цяпер Мінская вобласць, Беларусь — 10 верасня 1937, ст. Мядзвеж’я Гара, Сандармох, цяпер Карэлія, Расія) — беларускі палітычны дзеяч, публіцыст. Адзін з заснавальнікаў Цэнтральнай беларускай вайсковай рады, дэлегат Першага Усебеларускага з’езда, сябра Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў, дзеяч Беларускай Народнай Рэспублікі.

Біяграфія

Нарадзіўся ў вёсцы Залессе Слуцкага павета Мінскай губерні 28 студзеня 1889 года. У 1907—1917 гадах сябра партыі эсэраў. Двойчы арыштоўваўся, правёў у турме 2 гады і 10 месяцаў.

У часе Першай сусветнай вайны мабілізаваны ў царскае войска, малодшы унтэр-афіцэр 24 асобнай тэлеграфнай роты 12-й арміі. Стварыў у Рызе ў траўні 1917 года першае беларускае вайсковае аб’яднанне.

Дзейнасць у Цэнтральнай беларускай вайсковай радзе

2-я сесія Цэнтральнай рады беларускіх арганізацый (15 (28) кастрычніка 1917, Мінск). Язэп Мамонька сядзіць першы злева

Дэлегат ад 12-й арміі ІІІ з’езда Беларуская сацыялістычнай грамады (кастрычнік 1917), на якім абраны ў ЦК. 18—24 кастрычніка ўдзельнічаў у З’ездзе беларусаў-вайскоўцаў Заходняга фронту ў Мінску. 24 кастрычніка з’езд утварыў Цэнтральную беларускую вайсковую раду (ЦБВР), тады ж быў абраны яе Часовы выканаўчы камітэт. Старшынёй стаў прапаршчык Сымон Рак-Міхайлоўскі, намеснікамі старшыні — паручнік Кастусь Езавітаў і малодшы унтэр-афіцэр Язэп Мамонька. Цэнтральная беларуская вайсковая рада была аўтаномнай часткай Вялікай беларускай рады (ВБР), якая ўтварылася ў той самы час і складалася напалову з цывільных і вайсковых дзеячоў. Выканаўчы камітэт ЦБВР увайшоў у склад выканаўчага камітэта ВБР, старшынёй якога быў вайсковы дзеяч капітан Вячаслаў Адамовіч. 4—5 снежня адбылася другая пленарная сесія ЦБВР, на якой пасаду намесніка замест Язэпа Мамонькі заняў Тамаш Грыб.

Адзін з арганізатараў і дэлегатаў Першага Усебеларускага з’езда (18 (5) — 31 (18) снежня 1917), ненадоўга арыштоўваўся бальшавікамі па разгоне з’езда. 1 лютага 1918 года разам з іншымі дзеячамі ЦБВР арыштаваны бальшавікамі, пасаджаны на гаўптвахту. Арышт дзеячаў ЦБВР выклікаў канфлікт паміж беларускімі вайскоўцамі і бальшавікамі, у Віцебску адбыліся ўзброеныя сутыкненні паміж вайскоўцамі Беларускай вайсковай рады Паўночнага фронту і бальшавікамі, на кароткі час улада ў Віцебску перайшла ў рукі Рады.

18 лютага 1918 года войскі Германскай імперыі і Аўстра-Венгрыі пачалі наступ на ўсход супраць бальшавікоў. Бальшавіцкае кіраўніцтва Заходняй вобласці і фронту вырашыла эвакуявацца з Менску. Апоўдні 19 лютага Язэп Мамонька і яшчэ пяць сяброў ЦБВР збеглі з гаўптвахты і праз гадзіну распачалі надзвычайнае пасяджэнне выканаўчага камітэта ЦБВР у доме Антона Лявіцкага. Беларускія вайскоўцы вырашылі ўзяць на сябе ахову парадку ў горадзе і перадаць яе ў рукі Рады I Усебеларускага з’езда, камендантам горада стаў Кастусь Езавітаў.

Асноўны артыкул: Падзеі ў Мінску 19—21 лютага 1918 года

Дзейнасць па абвяшчэнні БНР

Палута Бадунова і Язэп Мамонька, 1921 г.

Пасля заняцця бальшыні тэрыторыі Беларусі нямецкімі войскамі, Язэп Мамонька працягнуў дзейнасць у беларускім нацыянальным руху. Па абвяшчэнні незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі працаваў у яе структурах. Пасля расколу Беларускай сацыялістычнай грамады ўлетку 1918 года і ўтварэння Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (БПС-Р) абраны ў склад кіраўніцтва партыі. У снежні 1918 года, па заняцці горада бальшавікамі пакінуў горад Менск, вярнуўся ў жніўні 1919 года па заняцці горада польскім войскам. 19 верасня 1919 года Язэп Мамонька ў складзе Канвента сеньёраў БНР сустрэўся ў Шляхецкім доме ў Менску з Юзафам Пілсудскім. Канвент сеньёраў звярнуўся да Пілсудскага з просьбай прызнаць БНР і яе цэласнасць і тым самым аднавіць працу яе органаў на тэрыторыі Беларусі, занятай Войскам Польскім, а таксама даць крэдыт. Дэлегацыя не атрымала ніякіх абяцанняў ад Пілсудскага.

Увосень 1919 года, разам з іншым дзеячамі БПС-Р, падпісаў у Смаленску пагадненне з бальшавікамі, згодна з якім БПС-Р абавязвалася весці барацьбу супраць усіх ворагаў Саветаў і арганізаваць паўстанне ў тыле польскіх войскаў. Гэтая дамова мусіла гарантаваць удзел ва ўладзе БПС-Р пры перамозе бальшавікоў. 13 снежня 1919 года прыняў удзел у пасяджэнні Рады БНР, на якім выступіў супраць палітыкі Антона Луцкевіча, адбыўся раскол Рады, Мамонька стаў сябрам прэзідыума Народнай Рады БНР.

У канцы 1919 года быў арыштаваны польскімі ўладамі. Пасля вызвалення перабраўся ў Коўна, дзе аднавіў дзейнасць у якасці сакратара прэзідыума Рады БНР. У лютым 1921 года ў Коўне разам з Палутай Бадуновай і Тамашом Грыбам стварыў Бюро ЦК БПС-Р, якое імкнулася аб’яднаць раздзеленыя нацыянальныя сілы. У пачатку 1921 года па даручэнні Вацлава Ластоўскага, Аляксандра Цвікевіча і А. К. Галавінскага прыехаў у Менск дзеля каардынацыі падпольнай дзейнасці ў анэксаванай Польшчай Заходняй Беларусі. Арыштаваны ў сакавіку 1921 года, прывезены ў Маскву. У красавіку 1921 года высланы ў Казань, адкуль уцёк у Коўна.

Удзельнік Першай Усебеларускай канферэнцыі 1921 года ў Празе, на якой востра крытыкаваў палітыку ўрада Савецкай Беларусі. У канцы 1922 года пераехаў у Чэхаславакію. У кастрычніку 1923 года разам з Палутай Бадуновай пратэставаў супраць стварэння ў Коўне ўрада БНР на чале з Аляксандрам Цвікевічам і лічыў яго незаконным. У 1925 годзе скончыў 3 курсы камерцыйнага інстытута ў Празе. У часе Другой Усебеларускай канферэнцыі 1925 года ў Берліне выступіў супраць роспуску ўрада БНР і пакінуў канферэнцыю. Пераехаў у Коўна, потым у Вільню. У 1928 годзе жыў у Рызе.

На хвалі беларусізацыі вырашыў пераехаць у БССР. У верасні 1928 года атрымаў візу для прыезду ў СССР, дзе адразу ж 11 верасня 1928 года быў арыштаваны ДПУ БССР на станцыі Бігосава, адпраўлены ў Маскву. 3 студзеня 1929 года пастановай калегіі АДПУ прыгавораны да 10 гадоў лагераў. 2 верасня 1937 года пастановай «тройкі» НКУС Карэльскай АССР прыгавораны да расстрэлу. Расстраляны на ст. Мядзведжая Гара (Сандармох) Карэла-Фінскай АССР (цяпер Мядзвеж’ягорскі раён, Карэлія, Расія). Рэабілітаваны пракурорам Карэліі 12 красавіка 1989 года, Генеральнай пракуратурай Расіі 25 сакавіка 1993 года.

У культуры

Герой п’есы Янкі Купалы «Тутэйшыя» Мікіта Зносак, дэманструючы сваё знаёмства з беларускай літаратурай, цытуе наступны верш:

Беларусь, мая старонка, Куток цемнаты. Жыве Шыла, Грыб, Мамонька, — Будзеш жыць і ты...

Літаратура

• Гесь А., Клімовіч М., Міхнюк У. Мамонька Язэп Аляксеевіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 5: М — Пуд / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.. — Мінск: БелЭн, 1999. — С. 64.
• Гесь А., Клімовіч М., Міхнюк У. Мамонька // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — 544 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10).
• Латышонак А. Жаўнеры БНР. — 3-е. — Смаленск: Інбелкульт, 2014. — 373 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-00076-003-1.
• Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 2 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003.
• Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 3. Кніга 2 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Мн., 2005.
• Міхалюк Д. Беларуская Народная Рэспубліка 1918 — 1920 гг.: ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці / навук. рэд. Станіслаў Рудовіч; пераклад з польскай мовы Алесь Пілецкі. — Смаленск: Інбелкульт, 2015. — 496 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-5-00076-016-1.

Спасылкі

• Мамонька Язэп. На ўзломе (бел. (тар.))  (нявызн.) ?. pawet.net. Архівавана з першакрыніцы 2-7-2019. Праверана 2-7-2019.