Кітайскі жывапіс

Ананім XII стагоддзя. Птушкі і кветкі

Кітайскі жывапіс або Гохуа (кіт. трад. 中国传统绘画) — тэрмін для абазначэння традыцыйнага кітайскага жывапісу з традыцыйным выкарыстаннем матэрыялаў і інструментаў.

Назва «гохуа» («жывапіс нашай краіны») узнікла толькі на зломе XIX—XX стагоддзяў як проціпастаўленне назве Сиянхуа («заморскі»). Ёсць яшчэ адна адзнака жывапісу па тэхніцы выканання — Шуймохуа (гэта значыць жывапіс чорнай тушшу, уласцівы Кітаю) і Юхуа (заморскі жывапіс алейнымі фарбамі). У Кітаі ў XX—XXI стагоддзі было суіснаванне абедзвюх разнавіднасцяў жывапісу. Ёсць майстры, якія прытрымліваюцца традыцыйных матэрыялаў і тэхнікі (Сюй Бэйхун, 1885—1953, Хун І і інш.) і тыя, што перайшлі на алейныя фарбы. Да XX стагоддзя Гохуа прайшоў доўгі шлях развіцця. У кітайскім жывапісу ёсць і стэнапіс (фрэскі), і жывапіс на рэчах хатняга ўжытку (кітайскія шырмы, вееры і г. д.).

Інструменты і ўмоўнасці

Чэн Ічжоу. Летні ветрык. Калекцыя Хашымота

У Гохуа ёсць свае традыцыйныя умоўнасці, як у заходнім балеце ці пекінскай оперы. Так, носьбітам колеру выступае асаблівы тып тушы — так званая кітайская туш. Расцёртая ў пудру і разведзеная вадой, туш дае шмат адценняў чорнага — ад самага слабога шэрага да вугальна-чорнага. Слабыя адценні шэрага выкарыстоўваюцца для ўмоўнай адзнакі перспектывы, бо Гохуа не ўласцівая перспектыва італьянскага ўзору. Умоўнасць распаўсюджана і на шматколернасць. Уся разнастайнасць колераў зведзена ў прамежак ад самага слабога шэрага да вугальна-чорнага. А ўжо ўяўленне гледача дапамагае здагадацца, што чорнае лісце — зялёнае, шэрыя кветкі — ружовыя і чырвоныя і таму падобнае. Цікавай асаблівасцю было выкарыстанне нязвыклых для Еўропы фарматаў — вузкіх і падоўжаных, вертыкальных або гарызантальных, а таксама скруткаў з панарамнымі відамі. Ёсць і выкарыстанне розных колераў накшталт акварэлі.

Яшчэ адной умоўнасцю Гохуа выступае актыўнае выкарыстанне мастацкай пустэчы і фрагментарнасці. Для намёку на выяву вясновых кветак дзікай чырвонай слівы было не абавязковым маляваць усё дрэва. Было дастаткова даць толькі адну галінку з адзінкавымі кветкамі і бутонамі.

Амаль абавязковымі былі надпісы іерогліфамі. Надпіс часта меў вершаваную форму. На карціне ставіўся і подпіс майстра, але асаблівай, асабістай пячаткай і ў кантраст з чорнай тушшу — чырвонай фарбай.

Асновай для Гохуа выступалі шоўк, баваўняная або пяньковая тканіна, і адмысловая папера. Пэндзлі рабілі з бамбука і поўсці жывёл.

Жанравая разнастайнасць

Гохуа ўласцівая жанравая разнастайнасць, як і жывапісу Італіі ці Нідэрландаў XVII—XVIII стагоддзяў.

• Рэлігійны вобраз
• Партрэт (афіцыйны або прыватны)
• Гістарычны жывапіс (гістарычная карціна)
• Міфалагічная карціна
• Пейзаж
• Бытавы жанр
• Нацюрморт

Але ёсць і свае адрозненні — асаблівыя жанры тыпу «Кветкі і птушкі» і г. д.

Пейзаж у традыцыйным кітайскім жывапісу

Ма Юань (1160—1225). «Горнай сцежкай вясной», Нацыянальны палац-музей, Тайбэй.

Як самастойны жанр жывапісу пейзаж паўстаў у сярэднявечным Кітаі ў VI стагоддзі нашай эры. Прырода, па ўяўленні кітайцаў, была ўвасабленнем светабудовы, сусветнага закона даа. У жывапісе гэта адбілася стварэннем карцін тыпу «шань-шуй»(«горы-вадаёмы»). Панарамныя карціны напоўнены скаламі і гарамі, ахутанымі аблокамі, туманамі, скрозь якія ледзь прыкметныя лясы, чалавечыя дамы, лодкі і да таго падобнае. Падобныя выявы свабодна цяклі скруткам. І іх абмяжоўвала толькі даўжыня скрутка. Сімвалічныя значэнні атрымалі і некаторыя расліны, асабліва бамбук, дзікі банан, хвоя, мясцовая дзікая сліва «мейхуа». Адлюстраванне гэтых раслін было такім частым, што стала кананічным і дажыла да XXI стагоддзя. Своеасабліва аднаўлялі пейзажысты і перспектыву — згасаннем фарбы на далёкіх участках планаў, які быццам танулі у тумане, вільготным паветры. Выявы дапаўнялі вершы і каліграфія.

З’явіліся і выдатныя майстры пейзажнага жанру — мастак Го Сі (XI стагоддзе), Ся Гуй, Ма Юань (на мяжы XII—XIII стагоддзяў). Унікальныя карціны стварыў Цуй Бо, зафіксаваўшы стан прыроды ў перыяды тайфунаў і непагадзі («Бамбук і чапля ў тайфун», канец XI стагоддзя). Еўрапейскі жывапіс дасягне аналагічнага мастацкага ўзроўню толькі праз восем стагоддзяў.

• 
  Фан Фангу (Fang Fanghu). «Хаціна анахарэта ў высокіх гарах», XIV стагоддзе. Акадэмія мастацтваў Ганалулу.
• 
  Шэн Цуо (Shen Zhuo), «Квітнеючыя персікавыя дрэвы ў гарах вясною», 1834 г.
• 
  Дун Цічан. «Веліч горнага возера», 1602 г., Нацыянальны музей (Варшава)
• 
  Сяа Чжаа. «Будынкі на схілах гор», XII стагоддзе

Легендарны пачатак жанру «Кветкі і птушкі»

Асноўны артыкул: Кветкі і птушкі

Мастакі традыцыйнага кітайскага жывапісу даўно звярнуліся да выяў жывёл, насякомых і птушак. Яны знойдзены яшчэ на чарапках старадаўняй керамікі падчас археалагічных раскопак. Пасля ў мастацтве сфармаваўся асобны жанр «Кветкі і птушкі», які злучыў выявы птушак і раслін, раслін і насякомых і да таго падобнае.

З’яўленне жанру датуюць дзясятым стагоддзем нашай эры. Кітай таго часу — кангламерат здробненых дзяржаўных утварэнняў. Верхні і сярэдні ўчасткі ракі Янцзы дзяржавы кантраляваліся Ранняй Шу і Позняя Шу . У краі зялёных схілаў і жыў мастак Хуан Цюань. Менавіта яго лічаць заснавальнікам жанру «Кветкі і птушкі». Паводле падання, у двор імператара Гуанчжэн прывезлі ў падарунак шэсць жураўлёў. Птушкі так спадабаліся цару, што ён загадаў мастаку намаляваць іх на сцяне. Мастак настолькі добра прайграў птушак у сценапісе, што з тых часоў зала атрымала назву «Шасці жураўлёў». Зразумела, што па-майстэрску ўзнавіць жывёл мастаку дапамаглі даўнія назіранні за птушкамі і жывёламі і высокая адоранасць. Выканаў ён і іншыя замовы ўладальніка, адна з якіх (таксама сценапіс) атрымала назву «Птушкі і кветкі ў чатыры пары года». Унікальны характар мела і захаваная славутасць пачатковага перыяду жанру «Кветкі і птушкі», вядомая пад назвай «Рэдкія птушкі», хоць там пададзены не толькі птушкі. На невялікім кавалачку шоўку мастак вадзянымі фарбамі размясціў малюнак дваццаці чатырох птушак, насякомых і паўзуноў. Карціна, створаная мастаком, якая пазней патрапіла ў зборы музея Гугун у Пекіне, не мела ярка прайгранага сюжэту. Яе змест часткова патлумачыў надпіс, які сведчыў аб прызначэнні карціны. Апошняя павінна была быць навучальным дапаможнікам для сына, якога бацька рыхтаваў для спецыяльнасці мастака.

Жанр «Кветкі і птушкі» не знік і за стагоддзі. У яго было мноства прыхільнікаў, нават калі дзяржавы Ранняя Шу і Позняя Шу зніклі, і ён дажыў да XXI стагоддзя. Сыны Хуан Цюаня — Хуан Цзюйцай і Хуан Цзюйбаа атрымалі ў спадчыну прафесію бацькі і таксама працавалі ў жанры «Кветкі і птушкі». Разам з бацькам іх лічаць першымі мастакамі гэтага жанру.

Найбольш вядомымі старажытнымі кітайскімі мастакамі жанру «Кветкі і птушкі» былі Хань Хуан, Му Цы, Хуан Цюань (900—965), Сюй Сі, Чжаа Чан, Сюй Вэй і Чэнь Чунь.

Сімвалізм выяў

Складаная іерархія свядомасці эпохі сярэднявечча прыўнесла ў выявы жывёл і раслін ўласныя карэктывы. Узнікае ўяўленне аб падвойным-патройным змесце намаляванага на карціне. Частка раслін і жывёл пераводзіцца ў «высакародныя» выявы у адрозненне ад іншых. Так, да «чатырох высакародных кветак» кітайцы аднеслі —

• архідэю
• хрызантэму
• бамбук
• дзікую сліву мэйхуа.

У адпаведнасці з гэтай іерархіяй працуюць і мастакі. Манах-мастак Цзюэ Інь сцвярджаў: «калі я ў радасці — малюю архідэі, калі я сумую — малюю бамбук (як успамін аб устойлівасці і цярпенні)» (Завадская, 1975). Бо кожная з азначаных раслін пачынае надзяляцца схаваным, сімвалічным значэннем. Архідэю сталі лічыць сімвалам чысціні і высакароднасці, бамбук як сімвал і ўспамін аб устойлівасці і цярпенні.

Асаблівую папулярнасць набылі кветкі дзікай слівы мэйхуа. Сліва з кіслымі і неядомымі пладамі, якая мела жоўтыя, белыя або чырвоныя кветкі, зацвітала першай па адыходзе зімы і міжволі стала яшчэ і сімвалам вясны, сімвалам адраджэння прыроды пасля зімы. Цвіценне дзікай слівы мэйхуа збірала цэлыя паселішчы на неафіцыйныя ўрачыстасці з нагоды вясны. Дзікая сліва мэйхуа з чырвонымі кветкамі — папулярны персанаж многіх карцін кітайскіх майстроў на працягу некалькіх стагоддзяў.

Узоры

• 
  Ананім XII ст.
• 
  Чэнь Хуншоу. Бай Юй на бананавым лісці
• 
  Чжоу Шучжы. Кветкі камеліі.
• 
  Релігійны вобраз
• 
  Паэт пад дрэвам
• 
  Ганаровая варта, сценапіс грабніцы Лі Ксіяна, дынастыя Тан.
• 
  Лі Сун. Кошык з кветкамі
• 
  Чен Яен (Chen Jiayen, 1599-1685) Скала, бамбук і нарцысы. Кімбелскі мастацкі музей

Гохуа і постмадэрнізм

Гохуа (кітайскі жывапіс) даўно перасёк межы Кітая. Яго стагоддзямі вывозілі ў Японію, дзе ён атрымаў сваё развіццё і нацыянальную, японскую афарбоўку.

Узоры кітайскага жывапісу масава вывозіліся ў Заходнюю Еўропу з XIX стагоддзя. Свой уплыў аказаў кітайскі жывапіс і на майстроў постмадэрнізму. Агрэсіўны і некалькі усёпаглынальны постмадэрнізм забраў у свой рэпертуар і незвычайны фармат палотнаў, і фрагментарную падачу рэчаў, і мастацкую пустэчу, і стварыў свае ўзоры абстракцыянізму.

Кітайскі жывапіс Гохуа даўно прадмет калекцыянавання буйнымі музеямі свету. Яго ўзоры маюць музеі Кітая, Японіі, ЗША, Францыі, Украіны, Расіі і т. д.

Адным з самых вядомых прадстаўнікоў гохуа з’яўляецца Чжан Дацянь. Сярод сучасных прадстаўнікоў карыстаецца прызнаннем Гу Інчжы (кіт.: 顾颖之, Ван Ігуан і іншыя.

Літаратура

• Энциклопедия для детей. Т. 7. Искусство. Ч.1 — Э68 2-е изд., испр. / Глав. ред. М. Д. Аксёнова. — М. : Аванта+, 1998. — 688 с. : ил.

Спасылкі

• Працы сучасных мастакоў у стылі Гохуа