Перайсці да зместу

Ружа сабачая

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Ружа сабачая

Кветкі шыпшыны сабачай
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Rosa canina L., 1753

Сінонімы
Rosa ciliatosepala Blocki

Сістэматыка
на Віківідах

Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  24819
NCBI  74635
EOL  234403
GRIN  t:5309
IPNI  731955-1
TPL  tro-27800145

Ружа сабачая[3][4], Шыпшына сабачая[5] (Rosa canina) — від раслін, якія адносяцца да роду Ружа (Rosa) сямейства Ружавыя (Rosaceae).

Назва «ружа сабачая» з’явілася ў кантэксце супастаўлення каштоўнасці дадзенага куста з садовымі ружамі. Паводле другой версіі — Ховард (1987), шыпшына выкарыстоўвалася ў XVIII і XIX стагоддзях для лячэння сабачых укусаў, адсюль і ўзнікла назва.

Беларускія назвы: ружа сабачая, роза[3], ружа, шупшына[6], рожа, шупшыннік, шыпшына[7], шыпшыннік[8][9][10].

Шыпшына сабачая. Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Шыпшына сабачая — лістападны куст, які дасягае ў вышыню ад 1,5 да 2,5 м[11].

Парасткі тоўстыя, дугападобна выгнутыя[5], радзей амаль прамыя[11]. Кара зялёная, с сонечнага боку чырванее[5].

Шыпы рэдкія, серпападобныя, з вельмі кароткім аснаваннем, з бакоў сціснутыя, на галоўных сцеблах амаль прамыя, на кветканосных парастках шматлікія, заўсёды кручкападобна-выгнутыя[5][11].

Сярэднія лісты кветаносных парасткаў 7-9 см даўжыні, голыя[5], толькі па галоўнай жылцы усеяныя кароткімі валасінкамі, непарнаперыстыя, з сям’ю, радзей пяццю або дзевяццю проста-вострапільчатымі па краі (нярэдка зубцы сканчаюцца жалёзкай), яйкападобна-эліптычнымі, на верхавіне коратка завостранымі лісточкамі, 2-2,5 см даўжынёй і 1-1,5 см шырынёй. Ля аснавання ліста маецца вузкі, па краі залозіста-раснічасты прылістак, з вострымі вушкамі[11].

Кветкі — без паху, адзіночныя або сабраныя па тры-пяць у верхавінныя шчыткападобныя суквецці, ад белага да ярка-ружовага колеру[5], дасягаюць у дыяметры 5-8 см Чашалісцікаў і знізу ўсеяныя кароткімі валасінкамі, зверху ў большасці выпадкаў голыя, да 20-25 мм даўжыні, шырокаланцэтныя, з багатымі пёрыстымі прыдаткамі, пасля цвіцення адгінаюцца назад[5] і задоўга да паспявання пладоў адвальваюцца. Пялёсткі карацей чашалісцікаў; дыск шырокі, да 4-5 мм у дыяметры, плоскі або конусападобны, з зевам 1-1,6 мм у дыяметры; слупкі доўгія, пакрытыя белымі валасінкамі; галоўка лычыкаў шарападобная, канічная, радзей амаль шарападобная. Кветаножкі даўжынёй 12-18 мм, часцей за роўныя велічыні спелага плода, радзей карацей або даўжэй яго, звычайна пазбаўленыя валасінак і жалёзак. Цвіце ў маі-чэрвені (ліпені)[11].

Формула кветкі: [12].

плады — гладкія і льсняныя, памяранцава-чырвонага колеру[5], пры паспяванні 15-26 мм даўжынёй, шырокаавальныя, радзей амаль шарападобныя, пазбаўленыя жалёзак[11], унутры ўтрымліваюць насенне — шмат валасістых арэшкаў. Плады спеюць у жніўні.

Агульны выгляд

Лісце

Кветка

Плады

Хімічны склад

[правіць | правіць зыходнік]

Плады шыпшыны сабачай утрымліваюць аскарбінавую кіслату (зрэдку да 1 %[5], часцей 0,2 % ці нават менш), шыпшыны — да 5-6 %, рэдка больш (часам да 14 %), у сярэднім 2-3 %. Утрыманне іншых рэчываў практычна не адрозніваецца: флаваноіды — вытворныя кверцэцін, кемпферол і антацыяны, кацехіны, караціноіды — да 8 мг%, пантатэнавая, нікацінавая кіслата і яе амід, вітамін В1, В2, К, Е, пекцінавыя рэчывы, цукры, кіслоты, трыцерпены, мікраэлементы K, Mn, Fe, Co, Mg, Ca і інш.

Распаўсюджанне і экалогія

[правіць | правіць зыходнік]

Еўропа, Заходняя Азія, Паўночная Афрыка. У Еўрапейскай частцы Расіі да Масквы, часам і далей на поўнач, Крым, Каўказ, Сярэдняя Азія[13]. У Беларусі распаўсюджана па ўзлесках, хмызняках, схілах, пераважна ў паўднёвай частцы[5].

Расце ў разрэджаных лясах, на палянах, высечках, бязлесных хмызняковых і травяністых схілах, на берагах ручаёў і рэк, уздоўж дарог, на пустках, як пустазелле[11].

Вітамінная, лекавая, харчовая, меданосная, эфірамаслічная, таніданосная, фарбавальная, дэкаратыўная расліна.

Медыцынскае выкарыстанне

[правіць | правіць зыходнік]

Дзякуючы багатаму ўтрыманню вітамінаў і флаваноідаў плады шыпшыны валодаюць рознабаковым дзеяннем. Выяўляюць дыўрэтычнае, крывесуцішальнае і звязальнае дзеянне.

Плады шыпшыны зніжаюць ўтрыманне халестэрыну ў крыві, запавольваюць адклад атэрасклератычных бляшак у крывяносных сасудах. Вітаміны і каратын актывізуюць энзімную сістэму, узмацняюць рэгенерацыю тканак, сінтэз гармонаў і аказваюць дабратворны ўплыў на вугляводны абмен і пранікальнасць сасудаў. Змест вітаміна Р спрыяе памяншэнню далікатнасці капіляраў, дапамагае выкарыстанню аскарбінавай кіслаты арганізмам.

Вітамін К удзельнічае ў стварэнні пратрамбіну і ўплывае на нармальную згусальнасць крыві. Іншыя вітаміны маюць важныя фізіялагічныя функцыі. Плады шыпшыны дзейнічаюць спрыяльна пры авітамінозе і як умацавальны сродак у рэканвалесцэнтны перыяд. У лекавых формах іх прымаюць з мэтай прафілактыкі цынгі і гіпавітаміноза С і Р, пры гемарагічных дыятэзах, розных крывацёках, у тым ліку выкліканыя прамянёвай хваробай, пры хваробах печані (хранічны гепатыт, халецыстыт, халангіт), пры нефрапатыі цяжарных, (хваробы нырак і мачавога пузыра), ранах, пераломах касцей, якія вяла загойваецца, дыстрафіях, пры ўзмацненні фізічных нагрузак, разумовым напружанні, у перыяд цяжарнасці і лактацыі, станоўчы ўплыў вітаміна С пры атэрасклерозе. Як агульнаўмацавальны сродак (пры вострых і хранічных інфекцыях, дыстрафіі, фізічных нагрузках і г. д.).

Плады шыпшыны сабачай ужываюць у народнай медыцыне. Чай з пладоў выкарыстоўваюць пры прастудных захворваннях. Насенне — для лячэння камянёў у мочавыдзяляльных шляхах[14], пры рэўматызме і падагры.

Плады ўтрымліваюць нязначную колькасць вітаміна C (0,24-0,85 % ад сухой вагі мякаці). Як вітамінавая расліна шыпшына сабачая вялікага значэння не мае[15].

Харчовае выкарыстанне

[правіць | правіць зыходнік]

Плады шыпшыны  (руск.) выкарыстоўваюць свежымі, у выглядзе гарбаты (адвару) з сушаных пладоў, сіропу, соку. У харчовай прамысловасці з іх рыхтуюць варэнне, джэм, пасцілу, пюрэ, павідла, кампоты, кісялі прычым у працэсе перапрацоўкі губляецца не больш за 35 % вітамінаў.

Плады шыпшыны прыдатныя для вытворчасці цукерак, мармеладу, дражэ, а канцэнтраваныя прэпараты з іх дадаюць да кандытарскіх вырабаў для іх вітамінізацыі. З іх рыхтуюць наліўкі, безалкагольныя напоі, віны, гарбатна-кававыя сурагаты, якія адзначаюцца араматам, абумоўленым наяўнасцю эфірных алеяў. Падсмажаныя на лёгкім агні плады выкарыстоўваюць для падрыхтоўкі «кавы», якая мае пах ванілі[16].

Дэкаратыўнае выкарыстанне

[правіць | правіць зыходнік]

Дзякуючы засухаўстойлівасці і здольнасці да парасткавага абнаўлення, добра развітой каранёвай сістэме шыпшына цэніцца ў супрацьэразійных і ахоўных насаджэннях. Іншыя віды шыпшынніка маюць аналагічнае прымяненне.

Шыпшына сабачая — самая распаўсюджаная прышчэпа для садовых руж. Прышчэпленыя на яго ружы набываюць яго непераборлівасць, зімаўстойлівасць і значную ўстойлівасць да хвароб.

Іншае выкарыстанне

[правіць | правіць зыходнік]

Шыпшына не вылучае шмат нектару, але яе ахвотна наведваюць пчолы і збіраюць з яе вялікую колькасць пылка. На шыпшынніку часам вылучаецца падзь. Рэкамендуюць высаджваць яе ў месцах, дзе ў канцы мая — першай палове чэрвеня мала пылканосаў.

Пялёсткі шыпшыны — выдатная сыравіна для эфірамаслічнай прамысловасці, парфумерыі, лікёрагарэлачнай вытворчасці. З насення здабываюць тлусты алей, багаты каратынам (да 40 %). Выкарыстоўваюць пры пролежнях, трафічных язвах, дэрматозах, як жоўцегонны, мачагонны супрацьзапаленчы сродак.

У каранях і галах  (руск.) шыпшыны ўтрымліваюцца таніды. Іх можна выкарыстоўваць для афарбоўвання тканін у карычневы колер.

Зноскі

  1. Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
  2. Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
  3. а б Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 112. — 160 с. — 2 350 экз.
  4. БЭ ў 18 т. Т. 13. Мн., 2001. С. 433.
  5. а б в г д е ё ж з і Дикорастущие плоды и ягоды/Шапиро Д. К., Михайловская В. А., Манциводо Н. И.—2-е изд., перераб. и доп.—Мн.: Ураджай, 1981.—159 с., 16 л. ил.
  6. З. Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924.
  7. Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
  8. Анненков Н.  (руск.) Ботанический словарь, Спб, 1878
  9. Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
  10. Шатэрнік М. В. Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929
  11. а б в г д е ё Хржановский В. Г. Розы. Филогения и систематика. Спонтанные виды европ. части СССР, Крыма и Кавказа. Опыт и перспективы использования. — М.: Советская наука, 1958. — С. 177—183. — 497 с.
  12. Яковлев Г. П., Челомбитько В. А. Ботаника: Учебник для вузов / Под ред. Р. В. Камелина. — СПб.: Спецлит, изд-во СПХФА, 2003. — С. 434. — 647 с. — 5 000 экз. — ISBN 5-299-00237-8.
  13. Андронов Н. М., Богданов П. Л. Определитель древесных растений по листьям. — Л.: ГУПИ Издательство Лен. Университета, 1974. — С. 49. — 128 с.
  14. Шиповник собачий — Лекарственные растения
  15. Дикие съедобные растения / Под ред. акад. В. А. Келлера; АН СССР; Моск. ботан. сад и Ин-т истории матер. культуры им. Н. Я. Марра. — М.: б. и., 1941. — С. 12. — 40 с.
  16. Мікалай Міхайлавіч Вярзілін  (укр.) По следам Робинзона. Сады и парки мира. — Л.: Детская литература., 1964. — 576с.
  • Штегеман И. А. Разведение дичков Rosa canina // Вестник Императорского Российского общества садоводства, СПб.. — 1874.
  • Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. Иллюстрированный определитель растений Средней России. — М.: Т-во научных изданий КМК, Ин-т технологических исследований, 2003. — Т. 2. — С. 396. — ISBN 5-87317-128-9.