Эліністычны Егіпет

Эліністычны Егіпет, або Егіпет Пталамеяў (332 да н.э. — 30 да н.э.) — эліністычная дзяржава, утвораная на тэрыторыі Егіпта пасля распаду дзяржавы Аляксандра Македонскага. Сталіцай Эліністычнага Егіпта стаў заснаваны Аляксандрам горад Александрыя (Егіпецкая) у дэльце Ніла, які стаў адным з асноўных цэнтраў грэчаскай эліністычнай культуры. Першы кіраўнік дзяржавы, дыядох Пталамей I, выкарыстоўваў мясцовыя традыцыі, якія захаваліся ад дынастычнага перыяду, для замацавання сваёй улады і заснаваў дынастыю Пталамеяў. Эліністычны Егіпет праіснаваў да рымскага заваявання ў 30 годзе да н.э., пасля чаго стаў правінцыяй у складзе Рымскай імперыі.

Гісторыя

Захоп Егіпта Аляксандрам. Барацьба дыядохаў

У 332 годзе да н.э. Аляксандр Македонскі прыбыў у Егіпет для яго заваявання, але быў абвешчаны фараонам і ўвасабленнем Зеўса-Амона. Тым самым скончылася кіраванне Ахеменідаў у Егіпце. Праз 9 гадоў, у 323 годзе да н.э., Аляксандр раптоўна сканаў у Вавілоне. Яго смерць пацягнула за сабой працяглыя войны паміж дыядохамі, якія змагаліся за ўладу ў велізарнай імперыі. Вынікам гэтай барацьбы стаў падзел захопленых Аляксандрам тэрыторый. Егіпет дастаўся Пталамею I (кіраваў у 323 — 283 да н.э.), які абвясціў сябе царом у 305 годзе да н.э. Заснаваная Пталамеем дынастыя кіравала Егіптам да самага яго заваявання рымлянамі.

Першыя Пталамеі

Пталамея I прынята характарызаваць як разумнага таленавітага палітыка. На гэта паказвае і тое, што ён адзіны з дыядохаў памёр сваёй смерцю. Ён абвясціў, што Аляксандр Македонскі — заступнік яго роду, пацверджаннем чаму служыў той факт, што Аляксандр быў пахаваны ў Александрыі. Культ Аляксандра распаўсюдзіўся па ўсім Егіпце. Затым, у 270 годзе да н.э. памерла жонка Пталамея II — Арсіноя II, — якая неўзабаве была абагаўлёная. Наступныя кіраўнікі станавіліся багамі ўжо пры сваім жыцці, неўзабаве пасля ўзыходжання на прастол. Гэты культ, па-першае, быў атрыманы ў спадчыну ад Старажытнага Егіпта, а па-другое, свядома ўмацоўваўся дынастыяй Пталамеяў, каб даказаць сваю легітымнасць і ўзмацніць уладу.

Пры сыне Пталамея I Пталамеі II (кіраваў у 283—246 гадах да н.э.) Егіпет узвысіўся і дасягнуў найбольшай магутнасці пры Пталамеі III (кіраваў у 246—222 гадах да н.э.). Дзяржаве Пталамеяў належалі Кірэнаіка, Кіпр, Палесціна, Паўднёвая Сірыя, заходняя частка Малой Азіі, узбярэжжа Фракіі і Гелеспонта, астравы Эгейскага мора.

Сацыяльна-эканамічная і адміністрацыйная прылада

Адміністрацыйная прылада

Пталамей VI у вобразе егіпецкага фараона

Пталамей VI у вобразе эліністычнага кіраўніка

Улада

У кіраванні Егіптам эпохі Пталамеяў арганічна спалучаліся рысы як грэка-македонскія, так і ўласна егіпецкія. Цар валодаў усёй паўнатой улады. Яго апорай быў велізарны штат чыноўнікаў. Захавалася велічэзная колькасць канцылярскай перапіскі. Справаводства вялося на грэчаскай мове. Пры двары Пталамеяў жылі традыцыі Аляксандра: існаваў «царскі часопіс», вялася шырокая карэспандэнцыя. Існавалі вышэйшыя прыдворныя пасады: «сваякоў», «роўных па пашане сваякам», «першых сяброў», «роўных першым сябрам», «сяброў», «пераемнікаў» і г.д.

На вяршыні адміністрацыйнай іерархіі знаходзілася пасада дыяйкета (стар.-грэч.: διοικητής — адміністратар) — кіраўніка гаспадаркай і фінансамі, які распараджаўся царскай казной, улікам гаспадарчых рэсурсаў, улікам і зборам паступленняў, кантролем расходаў. Дыяйкет быў першым саноўнікам у дзяржаве і пры пэўных здольнасцях мог стаць усемагутным. Такім, напрыклад, быў дыяйкет Апалоній у кіраванне Пталамея II.

Хору

Усе населеныя пункты, акрамя трох полісаў, уваходзілі ў хору (стар.-грэч.: χώρα — зямля, краіна), гэта значыць не мелі самакіравання. Хора была падзелена на номы (гэты падзел захаваўся са старажытнага часу), якія шмат у чым працягвалі быць адасобленымі. Номы былі падзелены на тапархіі, а тыя, у сваю чаргу, — на комы. У Герадота і Страбона згадваецца найменшая адзінка падзелу — арура (стар.-грэч.: ἄρουρα), мера зямельнай плошчы ў грэкаў — каля 0,024 га, у егіпцян — каля 0,2 га. Апошні тлумачыць, што «такі дакладны і дробны падзел неабходны з-за пастаяннага змешвання межаў Нілам падчас разліваў».

Функцыі намархаў перайшлі да стратэгаў (стар.-грэч.: στρατηγός — вайскавод, правадыр). Сакратар, які кіраваў усім справаводствам нома, зваўся царскім сакратаром. Адпаведныя пасады былі і ў тапархіях і комах. Прызначэнне на іх залежала ад дыяйкета.

Дзейнасць усіх гэтых службовых асоб была цесна звязана з фінансавымі чыноўнікамі, якія таксама падпарадкоўваліся дыяйкету. Галоўным фінансістам у номе быў эканом (стар.-грэч.: οἰκονόμος — кіраўнік домам, гаспадар). Да нас дайшла «Інструкцыя эканому» III стагоддзя да н.э., якая дае яснае ўяўленне аб яго абавязках. У сутнасці, на эканоме ляжаў клопат аб усім гаспадарчым жыцці нома. Правяраць яго дзейнасць павінен быў кантралёр.

У адміністрацыйным цэнтры знаходзілася каса (трапеза) на чале з трапезітам (стар.-грэч.: τραπεζίτης — мяняла, банкір), якая выконвала разнастайныя грашовыя аперацыі і перш за ўсё прымала новыя паступленні. Там жа размяшчаўся галоўны склад збожжа (тэсаўр — стар.-грэч.: θησαυρός — скарбніца, камора) пад кіраваннем сітолага (ад стар.-грэч.: σιτολογία — збіранне хлеба ці харчовых харчоў). Трапеза і тэсаўр мелі аддзяленні на месцах.

Полісы

У Эліністычным Егіпце, у адрозненне ад Дзяржавы Селеўкідаў, полісы не адыгрывалі значнай ролі. Ва ўсёй дзяржаве іх было толькі тры: Александрыя, Наўкраціс (старая грэчаская калонія) і Пталемаіда (заснавана Пталамеем I). У той жа час значнымі былі старажытныя егіпецкія гарады, якія, аднак, не мелі самакіравання: Мемфіс, Фівы, Гермопаль, Гераклеопаль і іншыя. Полісы не належалі да хоры і не ўваходзілі ў кіраванне нома. Грамадзяне поліса складалі гарадскую абшчыну і аб’ядноўваліся ў філы (стар.-грэч.: φυλή — род, калена, племя) і дэмы (стар.-грэч.: δῆμος — народ; вобласць, краіна), падобна таму, як гэта было ў Грэцыі. У Наўкрацісе і Пталемаідзе яны выбіралі савет горада і некаторых службовых асоб. У Александрыі, з прычыны таго, што яна была сталіцай, гарадскога савета не было. Гэта быў горад велізарнай колькасці нацыянальнасцей: тут жылі македаняне, грэкі, фракійцы, крыцяне, іранцы, выхадцы з Малой Азіі, іўдзеі, сірыйцы і егіпцяне. Апошнія былі пазбаўлены якіх-небудзь палітычных правоў. Астатняе ж насельніцтва аб’ядноўвалася па этнічнай прыкмеце ў палітэўмы (стар.-грэч.: πολίτευμα — спосаб кіравання дзяржавай, палітычны прынцып; кіраванне дзяржавай; дзяржаўны лад), якія былі незалежнымі адна ад адной і падпарадкоўваліся толькі царскай адміністрацыі. Ступень іх самакіравання была неаднолькавай.

Александрыя была найбуйнейшым эліністычным горадам, найважнейшым цэнтрам рамяства і гандлю. Географ Страбон (64/63 да н.э. — 23/24 н.э.) пісаў:

Гэта адзінае ва ўсім Егіпце месца і для гандлю на моры, дзякуючы яго цудоўнай гавані, і для гандлю сухапутнага, таму што ўсё лёгка звозіцца па рацэ і збіраецца ў такім пункце, які ўяўляе найбольшы ў свеце рынак.

Александрыя была адбудавана па плане архітэктара Дэйнакрата Родаскага і мела рэгулярную планіроўку. Горад падзяляўся на пяць кварталаў. У царскім квартале размяшчаліся палац Пталамеяў, тэатр, Мусеён, бібліятэка, грабніца Аляксандра Македонскага.

Жрэцтва

Храм пталамееўскага часу ў Філах

Стаўленне Пталамеяў да жрэцтва было дваякім: з аднаго боку, самастойнасць гэтага класа была некалькі паменшана, але ў той жа час жрацы ўсяляк падтрымліваліся царамі як вельмі ўплывовая сацыяльная сіла. Са шматлікіх надпісаў вядома, што Пталамеі даравалі мноства земляў разам з іх даходамі мясцовым божаствам.

На чале любога храма стаяў архірэй (стар.-грэч.: ἀρχιερεύς — вярхоўны жрэц, першасвятар), або эпістат (стар.-грэч.: ἐπίσταθμος — начальнік), які прадстаўляў мясцовае жрэцтва пры ўрадзе. Перыядычна склікаліся з’езды жрацоў (сіноды — ад стар.-грэч.: σύνοδος — сход). За храмамі захоўваліся асобыя правы, напрыклад, права прытулку.

Храмы ў Егіпце заўсёды былі буйнымі гаспадарчымі цэнтрамі. Асабліва гэта было прыкметна ў Фіваідзе, дзе размяшчаліся храм Гора ў Эдфу, храм Ісіды на востраве Філы і іншыя. Храмы мелі пэўныя прывілеі ў вобласці рамеснай вытворчасці. Напрыклад, правам вытворчасці сезамнага алею, што было манаполіяй дзяржавы, правам на выраб асобых тканін. Жрацы атрымлівалі грашовую дапамогу з казны і збіралі прынашэнні з вернікаў.

Заканадаўства. Судовая ўлада

Усе бакі гаспадарчага і сацыяльнага жыцця Егіпта рэгуляваліся пэўнымі ўказамі і пастановамі, некаторыя з якіх дашлі да нашага часу. Гэта, напрыклад, пастанова 261 года да н.э. аб рабаўладанні і так званы «Падатковы статут» 257 года да н.э. Егіпецкае эліністычнае права ўяўляла сабой дзіўнае перапляценне грэчаскага і старажытнаегіпецкага заканадаўстваў. Для егіпецкага і грэчаскага насельніцтва існавалі розныя суды, роўна як для полісаў і хоры. Пытанні паміж грэкамі і егіпцянамі вырашаліся ў агульным судзілішча.

Навука і культура

Папірус з фрагментамі «Пачаткаў» Еўкліда

Асвета

У працяг эліністычнага перыяду Егіпет страчвае сваю культурную самабытнасць і паступова ўліваецца ў агульнаэліністычны свет, становячыся яго неад’емнай часткай. Галоўным навукова-культурным цэнтрам гэтага перыяду становіцца Александрыя, а яе ядром была вядомая Александрыйская бібліятэка (найбуйнейшая ў эліністычным свеце), якая ўтварылася на базе Мусеёна і аб’ядноўвала, нароўні з Пергамскай, найслынных вучоных і пісьменнікаў той эпохі. У дзвюх гэтых бібліятэках складаліся часам зусім розныя навуковыя школы, якія супернічалі паміж сабой. Сярод тых, хто працаваў у Александрыі, былі такія знакамітыя людзі, як:

• Еўклід, заснавальнік сучаснай «еўклідавай» геаметрыі (геаметрыі лінейнай прасторы).
• Архімед, які пражыў некаторы час у Александрыі, механік, які паказаў усю сваю вынаходлівасць пры аблозе Сіракузаў рымлянамі.
• Арыстарх Самафракійскі, кіраўнік александрыйскай граматычнай школы, які прапанаваў прынцып аналогіі ў адукацыі формаў слова.
• Дзіянісій Фракійскі, які напісаў першы ў гісторыі грэчаскай мовы падручнік граматыкі.
• Эратасфен, які выказаў асновы геаграфіі.
• Страбон, аўтар вялікай працы па геаграфіі, якая змяшчае неацэнныя звесткі пра Старажытны свет.
• Клаўдзій Пталамей, астраном, які прапанаваў геацэнтрычную сістэму свету, якая ўтрымлівалася ў свядомасці людзей больш за паўтары тысячагоддзя.
• Гіпарх, які склаў вялікі каталог зорнага неба і прыдумаў шкалу зорных велічынь па бляску, якая выкарыстоўваецца дагэтуль.
• Апалоній Пергскі, аўтар фундаментальнай працы пра канічныя сячэнні.
• Арыстарх Самоскі, які стварыў першую ў гісторыі чалавецтва геліяцэнтрычную сістэму свету.

Бібліятэка перанесла пажар у 48—47 гадах да н.э., аднак працягвала заставацца самай вялікай і пасля гэтага. У 273 годзе, калі рымскі імператар Аўрэліян браў Александрыю, бібліятэка была разбурана.

Літаратура

Літаратура гэтага перыяду з’яўляецца заканамерным працягам грэчаскай літаратуры.

Мастацкая літаратура

Адным з выдатных александрыйскіх вучоных быў Калімах з Кірэны (каля 310—240 да н.э.), найважнейшы паэт III стагоддзя да н.э., стваральнік саракатомнага перапісу фондаў Александрыйскай бібліятэкі. Ён пісаў творы самых розных жанраў: гімны, эпіграмы, трагедыі, камедыі і іншыя. Іншым знакамітым паэтам быў Апалоній Родаскі (каля 295—215 да н.э.), які зрабіў спробу адраджэння эпічнай паэзіі ў вялізнай паэме «Арганаўтыка». У той жа час з’яўляліся і новыя жанры: Феакрыт (канец IV — першая палова III стагоддзя да н.э.) увёў ідылію, Геронд — мімы.

Гістарыяграфія

Эліністычны Егіпет упершыню пабачыў жанр гістарыяграфіі: да гэтага ніякіх падобных прац у Егіпце не стваралася, а падзеі мінулага апісваліся ў гістарычных раманах, у якіх рэальнасць была перамяшана з выдумкай.

У III стагоддзі да н.э. егіпецкі жрэц Манефон (канец IV — першая палова III стагоддзя да н.э.) з горада Себеніта напісаў «Гісторыю Егіпта» — велізарную працу на грэчаскай мове. Гэты твор не меў асаблівага поспеху ў сучаснікаў, але захаваныя фрагменты даюць уяўленне аб незвычайнай каштоўнасці яго працы. Менавіта Манефон прапанаваў схему падзелу гісторыі Егіпта, якая захавалася да нашага часу (на перыяды і дынастыі).

Фараскі маяк. Рэканструкцыя А. Тырша

Манументальнае мастацтва

Манументальнае мастацтва Старажытнага Егіпта засталося ў далёкім мінулым. Аднак і ў эліністычную эпоху было пабудавана некалькі дзіўных пабудоў. Галоўнай з іх з’яўляецца Фараскі маяк — адно з «сямі цудаў свету». Маяк быў пабудаваны архітэктарам Састратам Кнідскім каля 280 года да н.э. на востраве Фарас, каб асвятляць караблям уваход у гавань, і сваёй вышынёй перавышаў 100 метраў. Магчыма, гэта быў першы маяк у гісторыі чалавецтва і па-за сумневам, гэта было найвялікшае тварэнне антычнага свету. Пабудова прастаяла паўтары тысячы гадоў, а затым было разбурана.

Выяўленчае і прыкладное мастацтва

Нільская мазаіка (каля 80 г да н.э.).

Рэлігія

Яшчэ пры Пталамеі I утварыўся новы культ бога Сарапіса, які спалучыў у сабе найважнейшыя рысы грэчаскага і егіпецкага пантэонаў. Яго шанаванне хутка распаўсюдзілася па ўсёй тэрыторыі краіны.

Асаблівасцю Эліністычнага Егіпта стала таксама масіраваная практыка ўвядзення ў рэлігійны паўсядзённы побыт культу абагаўлёных і боскіх манархаў. Культ цара ў Егіпце эпохі Пталамеяў дасягнуў, мабыць, свайго найвышэйшага росквіту.

Цікавыя факты

• Каля 250 гады да н.э. у Егіпет былі ўвезены драмедары (аднагорбыя вярблюды).

Літаратура

• История древнего мира. Том II. Расцвет древних обществ, «Наука», Москва, 1989 ISBN 5-02-016781-9
• Кузнецов Д. В. Эллинистический Египет: основные тенденции развития в конце IV — второй трети I вв. до н. э.: Учебное пособие. — Благовещенск: Изд-во БГПУ, 2005. — 196 с.[1](недаступная спасылка)
• Ладынин И. А. (Москва) Основные этапы царского культа Птолемеев в контексте общей эволюции египетского эллинизма // Мнемон. Исследования и публикации по истории античного мира. Под редакцией профессора Э. Д. Фролова. Выпуск 3. Санкт-Петербург, 2004. С. 145—184
• А. Б. Ранович. Эллинизм и его историческая роль. — Москва: Издательство АН СССР, 1950. — 264 с.