Дагоны

	Дагоны ; (Dogon, Dogoun)
Агульная колькасць	1 279 200
Рэгіёны пражывання	Малі, Нігер, Буркіна-Фасо
Мова	дагонскія мовы
Рэлігія	культ продкаў, анімізм, політэізм, іслам, хрысціянства
Блізкія этнічныя групы	мосі, базо, мандынка

Дагоны (саманазва Dogon, літаральна «людзі зямлі») — заходнеафрыканскі народ. Насяляюць поўдзень цэнтральнай часткі Малі, суседнія раёны Буркіна-Фасо і Нігера. Агульная колькасць у Малі (2009 г.) — 1 279 200 чалавек.

Паходжанне[правіць | правіць зыходнік]

Генетычныя даследаванні дэманструюць блізкасць дагонаў да іншых этнічных груп Заходняй Афрыкі, асабліва да валоф^[1]. Сваёй першаснай радзімай яны лічаць паўднёвы захад Малі, адкуль перасяліліся на схілы плато Бандыягара. Паводле вуснай традыцыі, гэта адбылося ў XVI ст. Сваімі папярэднікамі дагоны называюць плямёны тэлем і нангом. Аднак археолагі не выявілі рысаў перарывання культуры мясцовых насельнікаў у сярэдзіне 2 тысячагоддзя. Такім чынам, дагоны могуць быць тубыльцамі, а «папярэднікі» — іх прамымі продкамі.

Грамадства дагонаў фарміравалася ў XVI — XIX стст. у значнай ступені ў сувязі з процістаяннем з суседзямі-мусульманамі. Тым не меней, яны не стварылі адзінай палітычнай або культурнай супольнасці, кантраляваліся слаба злучанымі федэрацыямі асобных вёсак і родаў на чале з правадырамі, размаўлялі на розных мовах, захоўвалі адрозненні ў рэлігійным жыцці. Кожная з федэрацый мела сваю назву і істотна адасаблялася ад іншых нават пры заключэнні шлюбных зносін сваіх чальцоў^[2].

У 1863 г. правадыры дагонаў заключылі саюз з часткай фульбэ на чале з дынастыяй Таль. Яны аказвалі значную ваенную дапамогу, наўзамен атрымоўвалі плату, карысталіся судовай і рэлігійнай аўтаноміяй. Арыстакратыя фульбэ дала воінам-дагонам супольную назву, якая значыла людзей зямлі або папросту тубыльцаў. У 1896 г. дзяржава Таль была далучана да каланіяльных валоданняў Францыі. З 1930-х гг. пачалося навуковае вывучэнне культуры дагонаў. Каланіяльныя чыноўнікі і першыя французскія даследчыкі разглядалі дагонаў як супольны народ у процівагу фульбэ. Хаця розніца ў мовах і традыцыях захоўваецца і ў нашы дні, ідэя адасаблення як адзінага этнасу прымаецца і самімі дагонамі.

Культура[правіць | правіць зыходнік]

Дагоны насяляюць схілы плато Бандыягара з дастаткова засушлівым кліматам, дзе вядуць комплексную гаспадарку, спалучаюць земляробства з адгоннай жывёлагадоўляй. Найважнейшая сельскагаспадарчая культура — проса. Пераважна з камерцыйными мэтами вырошчваюць тытунь і цыбулю. Рамесныя традыцыі развіваюцца болей за 1000 гадоў. Рамеснікі вырабляюць кераміку, апрацоўваюць скуры, шыюць вопратку, займаюцца металургіяй.

Паселішчы дагонаў месцяцца на скалістых выступах. У большасці з іх насельніцтва не перавышае 500 чалавек. Толькі ў 6 буйных паселішчах жыве болей за 2000 чалавек. Асноўныя матэрыялы для будаўніцтва — саман і сырцовая цэгла. На раўніне ўздоўж скал цягнуцца вузкія палоскі апрацоўваемай зямлі. Вылучаюць абшчынныя і індывідуальныя надзелы.

Размяшчэнне будынкаў у вёсцы павінна сімвалізаваць распасцёртае чалавечае цела. «Галавой» з’яўляецца тагуна («дом слоў»), месца збору для мужчын. Ён уяўляе сабою 8 слупоў з выявамі продкаў, крытых саламяным дахам. Нізкі дах дае цень у спякотны дзень і не дазваляе рэзка ўскокваць, калі адбываюцца спрэчкі. Буйныя паселішчы падзяляюцца на раёны нонгу. У такім разе ў кожным з іх узводзіцца свой «дом слоў». Да тагуна прымыкае рытуальная пляцоўка, дзе ў звычайныя дні гуляюць дзеці.

Сямейныя сядзібы складаюцца з асобных чатырохкутных жылых будынкаў. З аднаго боку сядзібы — уваход, з процілеглага будуюць кухню. У цэнтры месціцца самы высокі будынак джына, дзе жыве гаспадар. Вакол — меншыя па плошчы для астатніх чальцоў. Спяць часцяком на дахах на адкрытым паветры. Вонкавыя сцены ўпрыгожваюць геаметрычнымі ўзорамі. Гаспадарчыя пабудовы падзяляюцца на мужчынскія і жаночыя. У мужчынскіх з тоўстымі сценамі захоўваюць збожжа. У некаторых выпадках яны служаць прыбежышчам для людзей. У жаночых захоўваюць прыватную маёмасць жанчын, уваход мужчын у іх забаронены.

Асноўнай сацыяльнай адзінкай з’яўляюцца патрыярхальныя родавыя арганізацыі, дзе сваяцтва перадаецца па лініі бацькі. Статус роду часцей вызначаецца колькасцю яго чальцоў, іх эканамічным становішчам. Вясковыя абшчыны фарміруюцца з прадстаўнікоў аднаго або некалькіх родаў. Прадстаўнік буйнога роду мае магчымасць стаць правадыром хагон, які кантралюе цырыманіяльныя, судовыя і паліцэйскія справы, распараджаецца асабістымі памочнікамі, але яго ўлада абмежавана радай старэйшын вёскі або мясцовасці. Шлюбы знутры роду забаронены. Але выбар нявесты таксама абмежаваны саюзнымі родамі. Выключэнне складаюць роды прафесійных рамеснікаў і грыётаў, дзе захоўваюцца шчыльныя эндагамныя адносіны. У мінулым іх чальцы мелі асобны сацыяльны статус, які моцна панізіўся з канца XIX ст. Яны не маюць права на сямейныя зямельныя надзелы і залежаць ад астатніх абшчыннікаў, паколькі карыстаюцца абшчыннымі надзеламі. Да пачатку каланізацыі меўся пласт рабоў, што ўваходзілі ў склад родаў сваіх уладальнікаў.

Роды падзяляюцца на буйныя пашыраныя сем’і. Асноўная форма шлюбу — манагамія. Шлюбы заключаюцца пасля дамовы бацькоў маладых. Пасля вяселля жонка і муж селяцца ў сям’і яго бацькі і з цягам часу могуць вылучыцца ў асобную буйную сямейную арганізацыю. Заможныя гаспадары часам бяруць другую жонку для дапамогі першай. Яна і яе дзеці займаюць асобную хаціну. Жонкі маюць права пакінуць мужоў да пачатку нараджэння дзяцей. У далейшым разводы часцей сустракаюцца з боку другіх жонак. Яны маюць права забраць з сабою малодшае дзіця, старэйшыя дзеці застаюцца з бацькам.

Дагоны практыкуюць абразанне хлопчыкаў і клітарадыктамію дзяўчынак у юнацкім узросце. Хлопчыкі прыкладна аднаго ўзросту, што праходзяць рытуал абразання разам, фарміруюць узроставыя таварыствы тумо. У старажытнасці яны былі ваеннымі адзінкамі, а ў нашы дні разам арганізуюць цырымоніі.

Цырыманіяльнае жыццё звязана з земляробчымі традыцыямі і пахаваннямі, заўсёды суправаджаецца дарамі і ахвярапрынашэннямі, імітацыямі бітваў і дэманстрацыямі разьбяных масак. Асабліва вядомы мужчынскі танец з маскамі падчас веснавога свята булу.

Дагоны — выдатныя мастакі. Разьбяры распрацавалі адметны стыль. Акрамя масак, яны вырабляюць рытуальныя статуэткі, упрыгожванні, аздабленне для мэблі. Дагоны робяць малюнкі на сценах будынкаў, у пячорах і на скалах.

Мовы[правіць | правіць зыходнік]

Дагонскія мовы складаюць асобную сям’ю нігера-кангалезскіх моў. Усяго іх налічваецца каля 20, прычым лінгвісты да нашых дзён не маюць адзінай агульнапрынятай унутранай класіфікацыі. Паколькі ізаляванасць груп, што размаўляюць на мовах з невялікай колькасцю носьбітаў, стала скарачаецца, то ім пагражае асіміляцыя і ў выніку — знікненне. Невялікая колькасць дагонаў з 7 вёсак карыстаецца рытуальнай мовай бангімэ, якая з’яўляецца ізалятам і не звязана з іншымі дагонскімі мовамі.

Рэлігія[правіць | правіць зыходнік]

Адным з першых даследчыкаў традыцыйнай рэлігіі дагонаў стаў французскі этнограф Марсель Грыёль. У сваіх публікацыях ён распаўсюдзіў думку, быццам бы міфалогія дагонаў утрымоўвае звесткі пра Сірыус B, адкрыты еўрапейцамі толькі ў 1915 г., што спарадзіла цікавасць да дагонаў у калянавуковай літаратуры. Тым не меней, антраполагі, што даследавалі дагонаў пазней, не выявілі такога факта і прыйшлі да высновы, што Марсель Грыёль памыліўся.

Дагоны лічаць, што сусвет быў створаны вышэйшай безасобаснай істотай Ама, якая кіруе ў свеце мёртвых Ама-Гіну і амаль не ўмешваецца ў жыццё жывых. Большы ўплыў на паўсядзённасць аказваюць яго дзеці Нома (дух вады), Лебэ (дух зямлі), Юругу (паўшы дух), а таксама шматлікія духі прыроды. Важную ролю адыгрывае шанаванне духаў продкаў. У іх гонар раз у 60 гадоў арганізуецца найбольш маляўнічае свята сігі.

Арганізацыяй цырымоній займаюцца жрацы бінукедын. Акрамя таго, духоўным жыццём кіруюць прарокі кумогу, чараўнікі д’ёнунэ і лекары-траўнікі д’ёд’ёнунэ. Дагоны вераць, што ў чалавека ёсць індывідуальная душа кікіну сай і жыццёвая сіла ньяма. Пасля смерці яны пакідаюць цела. Правільнае правядзенне рытуалаў гарантуе, што кікіну сай трапіць у Ама-Гіну. Злыя духі і чарадзеі могуць пашкодзіць ньяма, што выклікае захворванне жывых. Хваробы патрабуюць дакладнага вызначэння, паколькі д’ёд’ёнунэ спецыялізуюцца толькі на канкрэтных з іх.

У нашы дні болей за трэць дагонаў спавядае іслам. Акрамя таго, каля 10 % вернікаў належыць да хрысціянскай канфесіі.

Зноскі

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

[1] Elizabeth T Wood, Daryn A Stover, Christopher Ehret, Giovanni Destro-Bisol, Gabriella Spedini, Howard McLeod, Leslie Louie, Mike Bamshad, Beverly I Strassmann, Himla Soodya, Michael F Hammer. Contrasting patterns of Y chromosome and mtDNA variation in Africa: evidence for sex-biased demographic processes. European Journal of Human Genetics (2005) 13, 867—876

[2] Cazes MH. Genetic origins of the Dogon population in the Arrondissement of Boni (Mali). Am J Hum Genet. 1986 Jul;39(1):96-111

[1]

[2]