Перайсці да зместу

Падводны крэйсер

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Крэйсерская падводная лодка часоў ВАВ
Сярэдняя падводная лодка ў тым жа маштабе

Падво́дны крэ́йсер — падводная лодка, прыстасаваная і прызначаная для доўгіх адзіночных аўтаномных паходаў. Як правіла, адрозніваецца вялікім водазмяшчэннем і лепшымі ўмовамі пражывання экіпажа.

Прычыны з’яўлення

[правіць | правіць зыходнік]

Праекты падводных крэйсераў буйнога водазмяшчэння сталі з’яўляцца з пачатку 20 стагоддзя, аднак праверку ў баі гэтая канцэпцыя прайшла ў гады Першай сусветнай вайны[1]. У ваенна-марскім будаўніцтве перыядычна робяцца спробы стварэння ўніверсальных караблёў, якія спалучаюць у сабе ўласцівасці падводнай лодкі і надводнага карабля[2]. Навукова-тэхнічны прагрэс у гады Першай Сусветнай вайны спарадзіў некалькі дзіўных праектаў у ваенным караблебудаванні[3]. Ваенна-тэхнічная думка таго часу схілялася да меркавання, што ўвесь флот будучыні будзе мець уласцівасці падлодак[3]. Самымі шматспадзёўнымі здаваліся праекты падводных крэйсераў[3]. У першае дзесяцігоддзе пасля Першай сусветнай вайны баявыя магчымасці падлодак спрабавалі павялічыць за кошт артылерыі буйнога калібру (на гэтае рашэнне паўплываў вопыт нямецкіх падводных крэйсераў Першай сусветнай вайны, якія ўтапілі артылерыяй больш караблёў, чым тарпедамі)[1]. Напрыклад, у 1925 годзе ў Англіі ўвялі ў строй падлодку HMS X1  (англ.) з шасцю 533-мм тарпеднымі апаратамі і чатырма 132-мм гарматамі[4], а ў Францыі ў 1929 годзе — падлодку Сюркуф з двума гарматамі калібра 203 мм, чатырнаццаццю тарпеднымі апаратамі (32 запасныя тарпеды) і адным гідрасамалётам, якая стала вяршыняй распрацовак такога тыпу караблёў[3]. У СССР канструктар Андрэй Асафаў (выкарыстоўваючы па некаторых дадзеных чарцяжы распрацоўваўшайся ў 19141915 гадах 950-тонай падлодкі Бубнова) стварыў падводныя лодкі тыпу «Праўда», якія мелі абводы эскадранага мінаносца для дасягнення высокай хуткасці ў надводным становішчы і прызначаныя для баявых дзеянняў у складзе эскадраў надводных караблёў (пераемнікамі падлодак «Праўда» сталі падводныя лодкі тыпу «Крэйсерская»)[3].

Падводныя крэйсеры ў Першай сусветнай вайне

[правіць | правіць зыходнік]

Гісторыя з’яўлення падводных крэйсераў

[правіць | правіць зыходнік]

Першыя пабудаваныя баявыя падводныя лодкі адрозніваліся малым водазмяшчэннем, каля 150 тон, і вельмі малой аўтаномнасцю. Задачай новага віду зброі стала абарона рэйдаў і гаваняў ад цяжкіх караблёў праціўніка. Затым з’явіліся сярэднія падводныя лодкі, якія мелі водазмяшчэнне 400—700 тон і прызначаныя для пазіцыйнай барацьбы ў акваторыі мораў. Больш буйныя лодкі, водазмяшчэннем ад 800 тон, лічыліся акіянскімі і ўжо маглі здзяйсняць крэйсерскія паходы. Першая сусветная вайна амаль адразу наглядна паказала, што акрамя ўжо пастаўленых задач падводныя лодкі могуць паспяхова перашкаджаць гандлёваму суднаходству, для чаго на субмарыны сталі ўсталёўваць артылерыйскія гарматы, як найбольш танны і зручны сродак патаплення бяззбройных судоў. Лагічным працягам развіцця гэтай канцэпцыі і стала стварэнне па аналогіі з лёгкімі і дапаможнымі крэйсерамі падводных крэйсераў, як караблёў, здольных здзяйсняць працяглыя аўтаномныя паходы і тапіць гандлёвыя караблі на вялікім выдаленні ад месцаў свайго базавання. У сілу спецыфікі тэатра і суадносін сіл ваюючых бакоў такая ідэя была, перш за ўсё, актуальная для Германіі.

Падводныя крэйсеры Першай сусветнай вайны аб’ядноўвае вялікае водазмяшчэнне, як правіла перавышаючае 1500 тон, наяўнасць буйнакалібернага артылерыйскага ўзбраення, салідны запас тарпед, вялікі запас ходу і высокая хуткасць надводнага ходу.

Германскія крэйсеры

[правіць | правіць зыходнік]

У 1915 годзе ў Германіі пачалася прапрацоўка адразу некалькіх тыпаў крэйсерскіх падводных лодак, якія характарызаваліся спалучэннем магутнага артылерыйскага і тарпеднага ўзбраення (на кожнай падлодцы стаяла 2 500-міліметровых тарпедных апарата з боезапасам у 18 тарпед). Акрамя пары магутных 150-міліметровых гармат нямецкія падводныя крэйсеры мелі браніраванне рубкі і падачы боепрыпасаў да гармат 25-30-міліметровых жалезнымі лістамі, а сама тактыка прымянення нямецкіх падводных крэйсераў насіла назву «ныраючай гарматы»[5].

Тып U-151, «Дойчланд»
Паштовая субмарына «Дойчланд»

Першынцамі сталі два карабля класа «Дойчланд»: «Дойчланд» і «Брэмен», якія прызначаліся для прарыву брытанскай блакады. Яны мелі водазмяшчэнне больш за 1500 тон, хуткасць над/пад вадой 12/5 вузлоў, і фенаменальную аўтаномнасць у 25 тысяч міль. «Дойчланд» здзейсніў два паспяховых рэйса з грузам пошты ў ЗША, а затым быў пераабсталяваны для вядзення баявых дзеянняў. Шэсць наступных лодак таго ж праекта адразу дабудоўваліся як баявыя.

Тып U-139

У 1918 годзе ў строй увайшлі падводныя крэйсеры тыпу U-139. Гэта былі лодкі водазмяшчэннем 2000/2500 тон, хуткасцю 15/7,5 вузлоў, аўтаномнасцю больш за 12 500 міль, яны прызначаліся для парушэння суднаходства ў берагоў Паўднёвай Амерыкі і Паўднёвай Афрыкі, а іх асноўным узбраеннем з’яўляліся две 6-цалевыя гарматы (152 мм). Усяго было пабудавана 15 лодак, якія былі аддадзены пад камандаванне лепшых падводнікаў Кайзераўскага флоту. Галаўным караблём камандаваў знакаміты Лотар фон Арно дэ ла Пер’ер.

Тыпы U-117 і U-127

Умоўна да падводных крэйсераў таксама можна аднесці дзесяць падводных мінных загараджальнікаў (U-117 — U-126, 1150 тон, 12 500 міль, тры дзесяткі мін) і 12 вялікіх падлодак (U-127 — U-138, 1200 тон, 17/8 вузлоў, 12000 міль), якія таксама прызначаліся для паходаў у Паўднёвую Атлантыку.

Падводныя крэйсеры ў Другой сусветнай вайне

[правіць | правіць зыходнік]

У міжваенны гады разам з шырокараспаўсюджанымы малымі і сярэднімі лодкамі працягвалі існаваць канцэпцыі крэйсерскіх і эскадраных падводных лодак. Асноўнай зброяй у гады Другой сусветнай вайны з’яўляліся тарпеды, а артылерыя стала выконваць дапаможныя функцыі, а ў канцы вайны часта і зусім дэманціравалася.

Вялікабрытанія

[правіць | правіць зыходнік]
HMS X1

У 1921 годзе ў Вялікабрытаніі была закладзена падводная лодка X1, праект якой засноўваўся на германскіх напрацоўках незавершанага тыпу U-173. На той момант лодка з’яўлялася самай вялікай у свеце, яе водазмяшчэнне складала 2820/3700 тон, даўжыня перавышала 110 метраў, аўтаномнасць была роўная 12400 мілям. Узбраенне акрамя 6 тарпедных апаратаў складалася з 4 гармат калібра 5,2 цалі (132-мм) па дзве ў двух вежах. У 1933 годзе субмарыну вывелі ў рэзерв, а ў 1935 і зусім спісалі.

«Сюркуф»

Адзіным падводным крэйсерам Францыі ў гэты перыяд стаў падводны гігант «Сюркуф», пабудаваны ў 1934 годзе, які меў водазмяшчэнне ў 3250/4000 тон і які нёс 2 8-цалевыя (203-мм) артылерыйскія гарматы. Карабель загінуў у 1942 годзе, пратаранены сухагрузам непадалёк ад Панамскага канала. Баявых поспехаў ён так і не дасягнуў.

У адпаведнасці з распрацаванай у 1930-х гадах у Германіі караблебудаўнічай праграмай, больш вядомай як план «Z», у рамках будаўніцтва падводнага флоту меркавалася стварэнне падводных крэйсераў водазмяшчэннем да 2500 тон, прызначаных для дзеяння на аддаленых камунікацыях праціўніка. Пачатак Другой сусветнай вайны сарваў выкананне гэтага плана, таму на далёкіх камунікацыях дзейнічалі дапаможныя крэйсеры, пераабсталяваныя з гандлёвых судоў, а таксама акіянскія субмарыны тыпу IX, мелі водазмяшчэнне ад 1200 да 2000 тон у залежнасці ад падсерыі. У нямецкім падводным караблебудаванні таго перыяду стаўка рабілася на такія характарыстыкі, як манеўранасць, хуткасць экстранага апускання, хуткасць надводнага поўнага ходу, далёкасць плавання. Артылерыйскае ўзбраенне крэйсерскіх субмарын было прадстаўлена адной 105-мм гарматай і зенітнымі аўтаматычнымі гарматамі калібру 20 або 40 мм, асноўным узбраеннем былі тарпеды.

Акрамя акіянскіх субмарын была пабудавана серыя падводных мінных загараджальнікаў, якія мелі водазмяшчэнне да 2500 тон і перавозілі 66 вялікіх мін.

Дзеянні крэйсерскіх падлодак Германіі былі накіроўваны, ў першую чаргу, супраць суднаходства Вялікабрытаніі і саюзнікаў, а ў канцы вайны акіянскія субмарыны ўжываліся ў якасці транспартных для абмену стратэгічнымі відамі сыравіны з Японіяй.

Да канца вайны былі сканструяваныя і ўкаранёныя ў серыйную вытворчасць акіянскія «электралодкі» тыпу XXI. Яны з’яўляліся рэвалюцыйнымі для таго часу караблямі, аднак прыняць актыўны ўдзел у баявых дзеяннях яны не паспелі.

Асноўным метадам выкарыстання падводных лодак СССР у Другой сусветнай вайне з’яўляўся пазіцыйны[6], таму падводныя крэйсеры ў СССР былі прадстаўлены толькі нешматлікай серыяй падводных лодак тыпу «К», якія мелі водазмяшчэнне ў 2500 тон, высокую надводную хуткасць, 10 тарпедных апаратаў, 20 мін тыпу ЭП у спецыяльнай шахце-баластнай цыстэрны[7] і 2x100-мм гарматы Б-24ПЛ. Меркаваўшыся перавод часткі лодак на Ціхаакіянскі флот ажыццяўлёны не быў, таму шэсць лодак даволі паспяхова ўжываліся на Паўночным флоце, пяць лодак ваявалі на нязручнай для гэтых вялікіх караблёў Балтыцы, адна лодка так і не была дабудавана. Лодкі рабілі мінныя пастаноўкі, выходзілі ў тарпедныя атакі, дасягнулі параўнальна вялікіх поспехаў артылерыяй. К-21 (Лунін) здолела выйсці ў атаку на германскі лінкор «Цірпіц». Вынік — зрыў атакі на канвой PQ17. (PQ17 быў атакаваны выключна Люфтвафэ і падводным флотам.)

Асноўныя дзеянні падводных лодак ВМС ЗША ў Другой сусветнай вайне разгарнуліся на прасторах Ціхага акіяна супраць Японіі, што абумовіла склад і тактыку прымянення амерыканскага падводнага флота на Ціхім акіяне, — амаль усе ціхаакіянскія субмарыны ЗША таго перыяду былі крэйсерскімі. Аснову падводнага флоту складалі канструктыўна блізкія тыпы: «Гата», «Балаа» і «Тэнч». Усяго ў страі было некалькі сотняў такіх субмарын, якія мелі водазмяшчэнне каля 2600 тон, вялікую аўтаномнасць, найлепшую ў той час заселенасць. Так, калі нямецкія падводнікі займалі правіянтам усю свабодную прастору, аж да аднаго з гальюнаў, то для іх амерыканскіх калегаў-супернікаў больш надзённай праблемай з’яўляўся выбар паміж падрыхтоўкай ванільнага або шакаладнага марожанага на дэсерт. Вялікай перавагай амерыканскіх субмарын з’яўлялася шырокае распаўсюджванне якасных радараў, якія дазвалялі лодкам выяўляць мэты ў вялікім радыусе.

Амерыканскія лодкі вялі неабмежаваную падводную вайну супраць японскіх караблёў, дасягаючы вялікіх поспехаў на расцягнутых камунікацыях, злучаючых японскія астравы з Кітаем і Індакітай. Найбольшыя страты Японіі прыйшліся на танкерны флот — дэфіцыт сродкаў для перавозкі паліва Японія адчувала на сабе на працягу ўсёй вайны. Акрамя таго, значныя перамогі былі дасягнуты ў барацьбе з буйнымі баявымі караблямі японскіх ВМС.

Крэйсерскія падводныя лодкі складалі значную частку японскага флоту. Адмова ад вайны супраць гандлёвага флоту праціўніка азначала пераважнае ўжыванне субмарын ў мэтах разведкі і ў наступальных аперацыях для нападзення на надводныя ваенныя караблі праціўніка. Японія — адзіная дзяржава, якая мела ў складзе ваеннага флоту падводныя авіяносцы, многія з якіх прадстаўлялі сабой крэйсерскія субмарыны з адным самалётам, рэзка паляпшаючым разведвальныя магчымасці карабля. Часта, у тым ліку і пры атацы на Пёрл-Харбар, крэйсерскія субмарыны выкарыстоўваліся ў якасці буксіроўшчыкаў для міні-падлодак, аднак істотных вынікаў у падобных аперацыях дасягнута не было. У канцы вайны крэйсерскія лодкі выкарыстоўваліся ў якасці носьбітаў кайтэнаў — чалавекакіруемых тарпед. Пераўзыходзячы амерыканцаў у частцы тарпеднай зброі і аптычных прыбораў, японскія лодкі саступалі ім па ўмовах заселенасці і якасці радараў. Гідра- і радыёлакатары з’явіліся на японскіх лодках толькі пад канец вайны і не маглі канкураваць з сучаснай ім амерыканскай тэхнікай.

Сучасныя падводныя крэйсеры

[правіць | правіць зыходнік]

Як правіла, падводныя крэйсера маюць па два падрыхтаваных экіпажы, якія перыядычна замяняюць адзін аднаго. Часам, каб не перапыняць паход, замена экіпажа адбываецца ў замежных марскіх базах, куды зменны экіпаж прыбывае паветраным транспартам або на лёдзе Паўночнага Ледавітага акіяна, куды экіпаж і неабходныя запасы харчавання і матэрыялаў дастаўляюцца ледаколам.

Часам тэрмін падводны крэйсер выкарыстоўваецца ў адносінах да лодак класа ПЛАРК у кантэксце «атамны падводны ракетны крэйсер».

Падводныя крэйсеры ў літаратуры і кіно

[правіць | правіць зыходнік]

Праекты падводных крэйсераў з артылерыйскім узбраеннем Брытанскія падводныя лодкі М-класа  (англ.), брытанская падлодка HMS X1  (англ.), нямецкія падводныя лодкі тыпу U 139  (англ.) і французскай падлодкі Сюркуф паслужылі крыніцамі натхнення для зброі дызельпанку[8].

Зноскі

  1. а б К. Юан, Н. Н. Баженов Подводный крейсер Сюркуф // Морская Кампания. — ООО «Издательство ВЭРО Пресс», 2009. — Вып. 29. — № 8.
  2. Кирилл Рябов Французские корабли будущего: SMX-25 и ADVANSEA. Архівавана 24 сакавіка 2013. — Армейский вестник, 2012.
  3. а б в г д Отришко Ю. Подводный крейсер «Искра». — М.: Моделист-конструктор, 1991. — № 9. — С. 35-38.
  4. Большая английская подводная лодка Х-1 Архівавана 24 верасня 2013.
  5. В. КОФМАН ТОРПЕДА, ПУШКА ИЛИ МИНА?. — Моделист-конструктор, 31.12.2014.
  6. Платонов А. В.  Энциклопедия советских подводных лодок 1941—1945. — М.: АСТ, 2004. — С. 48. — 592 с. — 3000 экз. 
  7. Мінна-баластную цыстэрну мелі толькі шэсць з дванаццаці падлодак тыпу К.
  8. Игорь Край Стальные чудовища. Реальные прототипы оружия дизельпанка. Подводные мониторы // Мир фантастики. — 2009.