Рагулькі высокія

	Рагулькі высокія
	; Рагулькі высокія, Татры
Навуковая класіфікацыя
Дамен:	Эўкарыёты
Царства:	Расліны
Аддзел:	Кветкавыя
Клас:	Двухдольныя
Парадак:	Казяльцовакветныя
Сямейства:	Казяльцовыя
Падсямейства:	Казяльцовыя
Трыба:	Delphinieae
Род:	Рагулькі
Від:	Рагулькі высокія
Міжнародная навуковая назва
	Delphinium elatum L. (1753)
Сінонімы
	Delphinastrum elatum (L.) Spach; Delphinastrum hybridum (L.) Spach; Delphinastrum urceolatum (Jacq.) Nieuwl.; Delphinium alpinum Waldst. & Kit.; Delphinium atropurpureum Pall.; Delphinium belladonna (Kelway) Bergmans; Delphinium clusianum Host; Delphinium cryophilum Nevski; Delphinium davuricum Georgi; Delphinium discolor Fisch. ex Sweet, nom. nud.; Delphinium gratum Hoffmanns.; Delphinium hirsutum Pers.; Delphinium hybridum L.; Delphinium intermedium Aiton; Delphinium kioviense Besser ex Nyman; Delphinium mixtum Loisel.; Delphinium speciosum Janka ex Nyman; Delphinium tauricum Pall. ex M.Bieb.; Delphinium tiroliense A.Kern. ex Dalla Torre; Delphinium urceolatum Jacq.;
ITIS	501978
NCBI	46247
EOL	487960
GRIN	t:13436
IPNI	710585-1
TPL	kew-2759714

Рагу́лькі высокія, Козлікі высокія^[1], Каптурыкі^[2] (Delphinium elatum) — травяністая расліна сямейства Казяльцовыя (Ranunculaceae).

Арэал

Барэальны сібірска-таежны від. Натуральная вобласць распаўсюджання — Паўночна-Усходняя Еўропа і Сібір, ахоплівае Забайкалле і Сярэднюю Азію. Сустракаецца ў гарах Цянь-Шаня і паўднёва-ўсходніх гарах Еўропы: Альпах, Карпатах, Судэтах і ў баснійска-сербскім памежным раёне. У Беларусі знаходзіцца ў ізаляваных лакалітэтах на паўднёва-заходняй мяжы арэала.

Расце ў лясной зоне, у негустых светлых лясах, на лясных палянах, у ярах на схілах, акрамя паўднёвых, часам па берагах рэк на лугах. У гарах засяляе субальпійскія вобласці, да 2000 м над узроўнем мора. Рэдка ўтварае зараснікі, звычайна расце рассеяна адзінкавымі экзэмплярамі і невялікімі групамі.

Апісанне

Шматгадовая расліна. Вышыня сцябла ад 1 да 4 м. Карэнішча кароткае, шматгаловае. Карані махрыстыя, шаравата-карычневага колеру.

Сцябло простае, прамастаячае, раўнамерна пакрытае лісцем, полае і рабрыстае, звычайна голае, часам валасістае ў ніжняй частцы.

Лісце чарговае, доўгачарашковае, у агульным абрысе круглявае, ля аснавання глыбокасэрцападобнае, пальчата рассечанае на 3 рамбічныя датыкальныя долі, далей лапчастае, пяці-сяміраздельнае, часта востразубчаста надрэзанае. Пласцінка ліста голая або па баках і жылках валасістая, даўжынёй 3-7 см, шырынёй да 16 см. Рассечанасць і апушанасць лісця моцна вар'іруецца.

Кветкі буйныя (дыяметр 2-3 см), абодваполыя, розных адценняў сіняга, няправільныя (зігаморфныя) з перайначанымі верхнімі чашалісцікамі — шпорцамі. Сабраны ў простыя негустыя доўгія гронкі на верхавіне сцябла. Прыкветкі ў аснаванні кветаножак вузкалінейныя, суцэльныя. Чашалісцікі пялёсткападобныя суцэльныя, лікам 5. Аснаванне верхняга чашалісціка працягваецца ў полы шпорац.

Пялёсткі чорнага або цёмна-бурага колеру, іх усяго 4, удвая карацей чашалісцікаў. Два верхніх зменены ў 2 нектарніка. Нектарнікі выцягнутыя ў шпорац, укладзены ў шпорац чашалісцікаў. Два ніжніх пялёстка ператвораныя ў 2 стамінодзія, якія на канцах двунадрезаны, з жоўтымі валасінкамі, якія ўтвараюць бародку. Тычачкі шматлікія. Тры песцікі з верхнімі завязямі. Формула кветкі: $\uparrow K_{5}\;C_{2^{nect}:2^{st}}\;A_{\infty }\;G_{3-5}$ ^[3].

Плод — шматлістоўка, сабраная з трох лістовак. Насенне дробнае карычневае, бліскучае, амаль трохграневае, па рэбрах вузкаплёнкавакрылатаее.

Асаблівасці біялогіі

Цвіце ў чэрвені-жніўні. Размнажаецца вегетатыўна і насеннем. Зацвітае на другі год. Спее ў жніўні-верасні.

Хімічны склад

Расліна добра вывучана.

Усе часткі расліны ўтрымліваюць дытэрпенавыя алкалоіды, трацічныя аміны. Агульнае ўтрыманне алкалоідаў ў каранях дасягае 4 %, у насенні — 2,5 %, у лісці — 1,3 %.

Галоўны алкалоід элацін (руск.) (бел., утрыманне якога складае прыкладна трэць ад агульнай колькасці іншых алкалоідаў расліны.

Іншыя алкалоіды: дэльсін, дэльфелацін (эльдэлін), дельфелін (дельфемін), кандэльфін, меціллікаканіцін (фр.) (бел. (дэларцін).

Расліна змяшчае аканітавую кіслату (руск.) (бел., гліказід камфероль. У суквеццях утрымліваюцца флаваноіды.

Выяўляюцца макра- і мікра- элементы:

K — 32; Mg — 23; Cu — 22; Fe — 0,4 мг/г.
Mo — 64; Se — 4,3; Co — 0,9; Zn — 0,7; Ba — 0,4; Ni — 0,2 мкг/г.

Таксікалогія

Атрутная расліна, аказвае расслабляльнае дзеянне на шкілетную мускулатуру, у вялікіх дозах можа выклікаць параліч асобных груп цягліц і абезрухоўліванне. Паражае страўнікава-кішачны тракт і сардэчна-сасудзістую сістэму.

Лячэнне, як пры атручванні аканітам, прамыванне страўніка, танін, слабільнае. У залежнасці ад стану могуць прымяняцца узбуджальныя або сардэчныя сродкі.

Выкарыстанне

Медыцына

Служыла сыравінай для атрымання алкалоіда элаціна. Абмежавана ўжываецца ў народнай медыцыне.

Інсектыцыды

Расліна атрутная. Адвары травы традыцыйна выкарыстоўваліся для знішчэння мух і іншых насякомых у жылых памяшканнях.

Садовая расліна

Дэкаратыўнае расліна, культывуецца ў кветніках. Нярэдка дзічэе. Рагулькі высокія выкарыстоўваюцца як садовая дэкаратыўная расліна і паслужыла зыходным відам для селекцыі шматлікіх культурных дэкаратыўных сартоў і гібрыдаў, якія разводзяцца садоўнікамі.

Ахова

Від занесены ў Чырвоную Кнігу Рэспублікі Беларусь. Ахоўваецца ў Латвіі^[4], шэрагу рэгіёнаў Расіі^[5].

Зноскі

↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 45. — 160 с. — 2 350 экз.
↑ «Апісанне Крычаўскага графства або былога староства» (1786) Андрэя Меера
↑ Экофлора Украины = Екофлора України / Відпов. редактор Я.П. Дідух. — Київ: Фітосоціоцентр, 2004. — Т. 2. — 480 с. (укр.).
↑ Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь Архівавана 26 верасня 2017.
↑ Delphinium elatum L. // ИАС «ООПТ России» (руск.)

Літаратура

Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 594. Delphinium elatum L. — Живокость высокая // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 209. — ISBN 9-87317-128-9.
Прохараў В. М. Рагулькі // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 202. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13).
Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь: Рэдкія і тыя, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення віды жывёл і раслін. — Мн: Беларуская Энцыклапедыя, 1993. ISBN 5-85700-095-5

Спасылкі

Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь Архівавана 26 верасня 2017.
Живокость высокая: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
БИБЛИОТЕКА ПРИРОДЫ Архівавана 16 кастрычніка 2007.
Hoher Rittersporn (Delphinium elatum) giftpflanzen.com (ням.)

[Киселевский-1] Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 45. — 160 с. — 2 350 экз.

[2] «Апісанне Крычаўскага графства або былога староства» (1786) Андрэя Меера

[Экофлора-3] Экофлора Украины = Екофлора України / Відпов. редактор Я.П. Дідух. — Київ: Фітосоціоцентр, 2004. — Т. 2. — 480 с. (укр.).

[red-4] Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь Архівавана 26 верасня 2017.

[ООПТ-5] Delphinium elatum L. // ИАС «ООПТ России» (руск.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Слоўнікі і энцыклапедыі	Вялікая нарвежская
Таксанамія	EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · The Plant List · Tropicos · WFO
Нарматыўны кантроль	Microsoft: 2780665108