У Цзэцянь

У Цзэцянь
кіт.: 武曌（武則天）
кітайскі імператар[d] (Zhou dynasty (690–705)[d]) 16 кастрычніка 690 — 21 лютага 705
Папярэднік	Emperor Ruizong of Tang[d]
Пераемнік	Emperor Zhongzong of Tang[d]
Нараджэнне	17 лютага 624 Guangyuan[d], Правінцыя Сычуань
Смерць	16 снежня 705 (81 год) Лаян, Q11145983?, Танская імперыя[…]
Месца пахавання	Qianling Mausoleum[d]
Род	Танская імперыя і Чжоу
Бацька	Wu Shihuo[d]
Маці	Yang[d]
Муж	Emperor Gaozong of Tang[d] і Emperor Taizong of Tang[d]
Дзеці	Li Hong[d], Li Xian[d], Emperor Zhongzong of Tang[d], Emperor Ruizong of Tang[d], Princess Taiping[d] і Princess Si of Anding[d]
Веравызнанне	будызм
Дзейнасць	імператрыца-кансорт, паэтка, empress regnant
Навуковая дзейнасць
Навуковая сфера	паэзія
Медыяфайлы на Вікісховішчы

У Цзэцянь (кіт. трад. 武則天, спр. 武则天, піньінь Wǔ Zétiān, пал. У Цзэтянь (17 лютага 624 — 16 снежня 705) — кітайская імператрыца, якая кіравала Кітаем на працягу сарака гадоў, з 665 года да сваёй смерці.

У Цзэцянь з’явілася ў імператарскім двары як наложніца кітайскага імператара Тай-цзуна, дынастыі Тан. Пасля смерці імператара трапіла ў гарэм, а затым атрымала тытул жонкі яго сына-імператара Гаа-цзуна. Калі Гаа-цзун памёр, яна доўгі час правіла краінай, змяняючы на троне сваіх сыноў, пакуль у 690 годзе не заняла трон асабіста, адхіліўшы ад улады свайго сына Жуй-цзуна. Атрымаўшы уладу, яна абвясціла новую дынастыю У Чжоу.

Аднак пасля смерці У Цзэцянь, яе сын Чжун-цзун зноў вярнуўся на трон у якасці імператара адноўленай дынастыі Тан, а пасля яго — зноў Жуй-цзун. Яна згадваецца таксама пад імёнамі У Чжаа (кіт. 武曌, піньінь Wǔ Zhào, пал. У Чжао), У-хоу (кіт. 武后, піньінь Wǔ Hòu — імператрыца У) або Цянь-хоу (кіт. 天后, піньінь Tian Hòu — Нябесная гаспадарыня).

Перыяд яе праўлення адзначыўся шырокай экспансіяй Кітая, у прыватнасці уварваннем у Цэнтральную Азію і Карэю. Пры гэтым, у краіне бурна развівалася культура, а рэлігіі даасізм і будызм перайшлі пад заступніцтва дзяржавы. З часоў яе праўлення захаваліся такія выбітныя архітэктурныя збудаванні, як будыйскія пячоры Лунмэнь (Драконавыя вароты) і маўзалей Цяньлін.

У імператрыцы было чатыры сыны і дзве дачкі, двое з яе сыноў станавіліся імператарамі. Яе ўнук — імператар Сюань-цзун, праўленне якога лічыцца «залатым векам» танскай дынастыі.

Незвычайнасць яе валадарання заключалася ў тым, што яна прыняла мужчынскі тытул «імператар» (хуандзі) і была фармальна адзінай жанчынай за ўсю чатырохтысячагадовую гісторыю Кітая, якая валодала вярхоўным тытулам. У іншых гістарычных выпадках жанчыны-кіраўніцы з тытулам «удовая імператрыца» (тайхоу) фактычна кіравалі дзяржавай, у той час як іх непаўналетнія сыны фармальна займалі трон .

Ацэнкі яе праўлення ў гістарычнай літаратуры адрозніваюцца разнастайнасцю, часам дыяметральна процілеглыя — адны^[хто?] гісторыкі малююць вобраз жорсткай шалапутнай бязбожнай царыцы, іншыя^[хто?] — мудрай прасветленай гаспадарыні, якая ўвесь свой час клапоціцца пра дабрабыт краіны.

Узвышэнне

Раннія гады

У Цзэцянь нарадзілася ў горадзе Лічжоу (利州) (сучасная назва Гуан’юань правінцыя Сычуань), пры нараджэнні атрымала імя У Мэй. Яе бацька У Шыхоу (武士彟) быў багатым гандляром лесу, маці паходзіла са шляхетнай сям’і Ян. Імператар Гаацзу сябраваў з сям’ёй У і заступнічаў ім. У Шыхоу атрымаў высокую ўрадавую пасаду. Сям’я жыла ў горадзе Вэйшуй (суч. правінцыя Шэньсі).

У расла ў багатай сям’і, слугі выконвалі ўсю хатнюю працу, і яна прысвячала свой час навучанню. Таксама яе адукацыяй займаўся Бацька. Яна атрымала рознабаковыя веды, у тым ліку — у галіне палітыкі і дзяржаўнага ладу, музыка і літаратура.

Наложніца імператара Тай-цзуна

Ва ўзросце трынаццаці гадоў будучая імператрыца трапіла ў гарэм імператара Тай-цзуна ў якасці малодшай наложніцы. Яна атрымала тытул цайжэнь (才人 cairen — таленавітая наложніца) і выконвала сакратарскія функцыі, працягваючы сваю адукацыю.

У так і не стала фаварыткай імператара і меркавана не была запрошаная ў яго спальню. Па яе ўласных запісах, калі яна суправаджала імператара, ён звярнуў яе ўвагу на неаб’езджанага жарабца. Тады яна прапанавала імператару паспрабаваць ўціхамірыць жарабца спачатку жалезным дубцом, потым жалезнай кувалдай па галаве, а потым, калі не падзейнічае, жалезным кінжалам выразаць язык у каня. Магчыма, гэты інцыдэнт напалохаў імператара.

Будыйская манашка

У імператара Тай-цзуна было 14 сыноў, але не было дзяцей ад У. Пасля яго смерці ў 649 годзе яна, па звычаі таго часу, была адпраўлена манашкай у будыйскую абіцель, храм Ганье (感業寺). Аднак яшчэ падчас жыцця ў палацы да яе заляцаўся сын імператара Лі, які пазней заняў трон як імператар Гаа-цзун.

Наложніца імператара Гаа-цзуна

Імператар Гаа-цзун наведваў яе ў манастыры і ў 654 годзе забраў яе ў свой гарэм. Даволі хутка імператар наблізіў да сябе У Цзэцянь, якая стала наложніцай 2-га рангу, а імператрыца Ван і наложніца Сяа былі аддаленыя. Паплечнікі Тай-цзуна і вышэйшая арыстакратыя былі абражаныя такімі паводзінамі. Акрамя таго, і па паданнях таго часу, інтымныя адносіны спачатку з бацькам, а потым з сынам прыраўноўваліся да інцэсту.

Калі ва У Цзэцянь памерла дачка, тая абвінаваціла імператрыцу Ван у наўмысным забойстве дзіцяці. Надзейных дадзеных пра абставіны смерці дачкі не маецца, і сярод даследчыкаў вылучалася некалькі процілеглых гіпотэз — што забойства было ажыццёўлена імператрыцай Ван з помсты; што, наадварот, У Цзэцянь жорстка забіла дзіця, каб абвінаваціць імператрыцу; дзіця памерла ад удушша з-за прыроджанага дэфекту шыі.

Імператрыца

У выніку скандалу ў 655 годзе У Цзэцян стала імператрыцай, адхіліўшы імператрыцу Ван. У далейшым яна прынесла Гаа-цзуну чатырох сыноў і яшчэ дачку, прынцэсу Тайпін.

У складанай барацьбе імператрыцы ўдалося атрымаць перамогу і да 660 года ўсе яе нядобразычліўцы былі выдаленыя ад двара, суперніц «па яе загадзе чвартавалі і ўтапілі ў віне без суда і следства». Яна дамаглася зрушэння непажаданых міністраў і чыноўнікаў, замяніўшы іх на сваіх стаўленікаў. Яе найвялікшым трыумфам стала расправа над дзядзькам імператара^[хто?] і яго кланам.

Кіраванне краінай пры слабым мужу і сынах

Перыяд слабасці імператара Гаа-цзуна

Вялікі Буда Майтрэя ў пячорах Лунмэнь, пабудаваны імператрыцай У.

Гаа-цзун з кожным годам слабеў душой і целам, так што на працягу апошніх 23 гадоў яго жыцця краінай фактычна правіла імператрыца У. Яна асабіста адбірала ваеначальнікаў, якія вялі войны на Карэйскім паўвостраве. У выніку войнаў у 668 годзе была разгромлена дзяржава Кагуро і пераўтворана ў кітайскую правінцыю. Пасля гэтага ў 670 годзе пачалася вайна з дзяржавай Сіла, якая ішла з пераменным поспехам і скончылася перамір’ем у 676 годзе. У выніку гэтых войнаў утварылася дзяржава Аб’яднанае Сіла, а пазней (у 698 годзе) махэ змагло адваяваць частку тэрыторыі былога Кагуро і ўтварылася дзяржава Бахай.

У 666 годзе яна сабрала дэлегацыю жанчын на гару Тайшань і правяла там рэлігійныя рытуалы. Каласальна ўзрос у краіне ўплыў будызму. У 673 годзе яна сабрала сродкі і сама ўнесла велізарныя ахвяраванні для будаўніцтва гіганцкага Буды Майтрэі ў пячорах Лунмэнь, які захаваўся да цяперашняга часу. Яна заснавала мноства будыйскіх манастыроў і распаўсюдзіла новапрызначаны будыйскі тэкст з прароцтвам аб прыходзе святой жанчыны-кіраўніцы. Пры гэтым імператрыца абвясціла Майтрэяй саму сябе, спасылаючыся на новонайденные тэксты і сведчанні.

У 674 годзе яна прыняла тытул Цянь-хоу (天后, «Нябесная імператрыца») і стала называць сябе разам з імператарам «двума васпанамі». Яна заснавала інстытут для складання збору біяграфій знакамітых жанчын.

Пры найменшым падазрэнні У бязлітасна распраўлялася з непакорлівымі, выклікаючы ў прыдворных поўнае глыбокай пашаны трапятанне. На думку Л. М. Гумілёва, ва ўладкаваных імператрыцай ганеннях на памагатых узвышэння дынастыі Тан «глухая нянавісць кітайскай шляхты да дынастыі, якую яна лічыла іншароднай, прарвалася і знайшла годнага правадыра».

Перыяд праўлення старэйшага сына Чжун-цзуна

Пасля смерці мужа ў 683 годзе імператрыца перадала трон старэйшаму сыну Чжун-цзуну, захаваўшы, аднак, рэальную ўладу ў сваіх руках. Чжун-цзуна гэта не задавальняла і ён рабіў спробы змяніць сітуацыю. У Цзэцянь, звярнуўшы ўвагу на яго бездапаможнасць і пакорлівасць сваёй маладой жонцы, ужо праз месяц саслала іх і ўзвяла на пасад іншага сына, Жуй-цзуна. Чжун-цзун быў разжалаваны ў вана) і сасланы ў правінцыю.

Перыяд кіравання сына Жуй-цзуна

Жуй-цзун (Лі Дань) на працягу шасці гадоў заставаўся паслухмянай марыянеткай у яе руках. Ён фактычна не наведваў ніякіх урадавых нарад і не выходзіў за межы ўнутраных пакояў імператарскага палаца. У Цзэцянь узмацніла таемную паліцыю, якая дапамагала ўстараняць ворагаў, асабліва ў першыя гады кіравання Жуй-цзуна. Яе ўлада была вельмі моцнай, афіцыйныя асобы не дапускаліся да імператара, а імператар не мог умяшацца ў дзяржаўныя справы. Яна занялася таксама ўмацаваннем статусу роду У, падараваўшы сваім бацькам і продкам высокія пасмяротныя тытулы. У 686 годзе яна прапанавала імператару перадаць яму фактычную ўладу, але той, разумеючы няшчырасць гэтага намеру, адмовіўся, пакінуўшы У Цзэцянь у руля.

Паўстанне 684 года

Падобнае развіццё падзей выклікала пратэст танскіх легістаў.

Паўстанне падняў Лі Цзін’е, кіраўнік вобласці Ян, які захапіў уладу ў Янчжоу 揚州 (Цзянсу). Паўстанне спачатку знайшло падтрымку ў рэгіёне, але Лі Цзін’е не змог прасоўвацца інтэнсіўна і не скарыстаўся перавагамі сваёй папулярнасці. Пры гэтым дарадцы спрабавалі ўгаворваць імператрыцу вярнуць уладу Жуй-цзуну, на што яна выстаўляла абвінавачванні ў спагадзе мецяжу і казала, што гэты крок не прывядзе да спынення паўстання. Яна паслала генерала Лі Сяаі на падаўленне бунту, спачатку аперацыя была няўдалай, але ў рэшце рэшт ён адолеў атрады Лі Цзін’е, мяцежнік спрабаваў бегчы, але быў забіты.

Пры ўціхамірванні бунтаў У Цзэцянь пакарала смерцю больш за 20 чалавек, але ёй удалося ўтрымаць уладу.

Узвышэнне манаха Хуайі

У 686 годзе будыйскі манах Хуаі (懷義) стаў яе фаварытам. Ён атачыў сябе групай маладых галаварэзаў і адчуваў сябе ў палацы беспакарана, збіваючы тых, хто выяўляў супраціў. У 688 годзе У Цзэцянь даручыла Хуаі ўзначаліць шырокамаштабнае будаўніцтва імператарскай залы сходаў (Мінтан). Калі будаўніцтва было завершана, Хуаі быў прызначаны галоўнакамандуючым войска супраць Усходняга Туджу (дзяржавы Цюркютаў). Ён змог прасунуцца наперад да ракі Цзыхэ (紫河), прыток Янцзы, але не ўступіў у бой і вярнуўся назад.

Ліквідацыя патэнцыйных ворагаў

У 688 годзе імператрыца-ўдава арганізавала цырымонію ахвярапрынашэння духу ракі Лахэ. Для цырымоніі яна склікала старэйшын імператарскага роду Лі, але прынцы западозрылі, што яна збіраецца забіць усіх і захапіць трон, і арганізавалі супраціў. Падняліся Лі Чжэнь і яго сын Лі Чун, аднак У Цзэцянь змагла адолець іх арміі. Яна знішчыла 12 бакавых галін імператарскага роду, многіх замучыўшы або прымусіўшы скончыць з сабой.

Вялікая пагада дзікіх гусей, дабудаваная ў Чан’ане пры імператрыцы У.

Імператар Кітая 690-705

Абвяшчэнне новай дынастыі Чжоу

К 690 годзе пазіцыі У сталі настолькі трывалыя, што яна зрынула сына і 19 кастрычніка абвясціла сябе імпэратарам - падзея, якая ня мела прэцэдэнтаў у гісторыі Паднябеснай. Тады ж яна прыняла імя У Цзэцянь і імператарскі тытул «хуандзі». «Будысты^[хто?] неадкладна напісалі сачыненне, якое даказвала, што У - дачка Буды і павінна успадкаваць імперыю ў дынастыі Тан. У падзяку за падтрымку, імператрыца выдала ўказ, які загадваў ва ўсіх гарадах краіны будаваць будыйскія храмы». З дапамогай тайнай паліцыі яна падтрымлівала ў краіне парадак. Гісторык Сыма Гуан у XI стагоддзі не выкарыстоўваў яе новых тытулаў і называў яе ўвесь час «ўдовая імператрыца», выказваючы тым самым нязгоду з працэдурай узурпацыі трона і змены дынастыі.

Раннія гады кіравання

Завалодаўшы тронам, У Цзэцянь падняла статус будызму, паставіўшы яго над даасізмам. Пры гэтым даасізм таксама апыняўся пад яе заступніцтвам і атрымліваў магутную падтрымку. У кожнай падпарадкаванай сталіцы (Сіянь і Лаян) быў пабудаваны храм Даюнь (大雲寺) і заснаваны пасады старэйшых манахаў. Былі пабудаваныя таксама храмы продкаў сямі пакаленняў роду У і храмы, прысвечаныя тром першым танскім імператарам Гаацзу, Тай-цзуна і Гаа-цзуну, гэта суправаджалася дараваннем тытулаў.

Першапачаткова роля тайнай паліцыі была вельмі высокая, але пасля інцыдэнту 692 года, які ледзь не прывёў да пакарання смерцю чатырох канцлераў і некалькіх вышэйшых міністраў, пакаранне смерцю было заменена спасылкай, і хваля рэпрэсій аслабла.

У 692 годзе імператрыца накіравала генерала Ван Сяацзе вайной на Тыбет, гэты паход дазволіў адваяваць 4 вобласці Заходняга краю, якія занялі тыбетцы ў 670 годзе — Куча, Керыя</nowiki>, Кашгар і <nowiki>Суяб.

У 693 годзе імператрыца пакарала смерцю прынцэсу Лю (жонку Лі Даня, яе сына, адхіленага ад улады) і яго наложніцу Доу па паклёпе фрэйліны Вэй Туаньэр (韋團兒), якая ненавідзела Лі Даня і абвінаваціла прынцэсу ў вядзьмарстве. Лі Дань спалохаўся за сваё жыццё і не стаў нават з ёй размаўляць пра гэтую справу. Вэй Туаньэр падрыхтавала таксама данос на Лі Даня, але імператрыца атрымала данос на яе саму і пакарала смерцю яе. Тым не менш імператрыца пазбавіла сыноў Лі Даня тытулаў прынцаў, пакараныя былі таксама чыноўнікі Пэй Фэйгун і Ван Юньсянь (范雲仙) па абвінавачванні ў сакрэтных сустрэчах з Лі Данем. Слуга Ань Цзіньцан распароў сабе жывот, пакляўшыся тым самым у невінаватасці Лі Даня. Гэты ўчынак узрушыў імператрыцу, яна загадала ўрачам вылечыць Аня і спыніла пошукі, захаваўшы Лі Даню жыццё.

У 694 годзе імператрыца занепакоілася тым, што Лі Чжаадэ стаў занадта ўплывовым пасля зрушэння ў Чэньсы, і Лі Чжаодэ быў адхілены. Тады ж імператрыца трапіла пад уплыў містыкаў. Гэта былі ў першую чаргу пустэльнік Вэй Шыфан (што пазней атрымаў пасаду канцлера), які сцвярджаў, што яму 350 гадоў, і старая будыйская манашка, якая сцвярджала, што яна і ёсць Буда, а таксама іншаземец, які сцвярджаў, што яго ўзрост складае 500 гадоў. Тады ж імператрыца стала распаўсюджваць культ Буды будучага Майтрэі, з якім яна асацыявала сябе, і спрабавала атрымаць падтрымку шырокіх слаёў насельніцтва. У 695 годзе яе фаварыт Хуаі спаліў Імператарскі палац сходаў (Мінтан, 明堂) і Нябесную залу (天堂), будучы незадаволеным тым, што імператрыца захапілася лекарам Шэнь Наньцюем (沈南璆). Імператрыца засумнявалася ў цудоўных уласцівасцях Вэй Шыфана і будыйскай манашкі, якія не змаглі прадказаць пажару, тая была арыштаваная разам са сваімі вучнямі, і ўсе былі перададзеныя ў рабства. Вэй Шыфан пакончыў з сабой. Хуаі быў таксама пакараны, 500-гадовы іншаземец збег. Пасля гэтага інцыдэнту імператрыца аслабіла сваю цікавасць да містыцызму і больш пагрузілася ў дзяржаўныя справы.

Хоць заходнія і паўночныя межы танскай імперыі трашчалі ад напору качэўнікаў — цюркютаў і кіданяў, імператрыца вымушана была засяродзіць сваю ўвагу на пытаннях пераходу прастолу ў спадчыну. Члены сямейства У (яе родныя пляменнікі), і да таго набліжаныя да трона, пасля абвяшчэння дынастыі Чжоу бачылі сябе спадкаемцамі пасаду.

Сярэдзіна праўлення

У далейшым імперыю сталі турбаваць ворагі на паўночных і заходніх рубяжах. Вясной 696 года армія пад камандаваннем генералаў Ван Сяацзе і Лоу Шыдэ пацярпелі паразы ад тыбецкіх генералаў братоў Лунь Цыньлін і Лунь Цзанпо. Генерал Ван Сяацзе быў разжалаваны ў радавыя, а Лоу Шыдэ моцна паніжаны ў званні, але сітуацыя на фронце ў далейшым запатрабавала аднаўлення іх у званнях. У красавіку імператрыца аднавіла сімвал вышэйшай імператарскай улады старажытнасці - дзевяць трыножнікаў.

Улетку 696 года паўсталі кідані. Кіданьскія палкаводцы Лі Цзіньхун і Сунь Ваньжун палічылі немагчымым трываць несправядлівасці губернатара вобласці Інчжоу (營州) (Сучасны Чжааянь) Чжаа Вэньхоя, Лі Цзіньхун прыняў тытул Ушань-хана (無上可汗). Армія, якая была паслана для падаўлення паўстання, пацярпела паразу. У вайну ўключыўся Усходне-Цюркскі каганат (цюркюты) на чале з Капаган-каганам (Ашына Моча). У 696 годзе памёр Лі, і ён пакараў сем'і Лі і Суня. Але пасля перамог ён падключыў кіданьскія сілы і звярнуўся супраць Кітая. Імператрыца, спалохаўшыся яго перамог, заключыла мір з цюркютамі, перадаўшы Капаган-кагану шматлікія дары. У 697 годзе цюркюты змаглі перамагчы кіданяў, пакараўшы смерцю Суня.

У 697 годзе Лай Цзюньчэн зноў узмацніў свой уплыў. Ён высунуў ілжывыя абвінавачванні супраць Лі Чжаадэ (які быў апраўданы) і рыхтаваў абвінавачванні ў змове супраць Лі Даня, Лі Чжэ, прынцэсы Тайпін і прынцаў сям'і У. Прынцы сям'і У і прынцэса Тайпін дзейнічалі рашуча і абвінавацілі Лай Цзюньчэна ў злачынствах, у выніку і Лай Цзюньчэн, і Лі Чжаадэ былі пакараныя. Пасля смерці Лая перыяд самавольства тайнай паліцыі завяршыўся. Іх ахвяры былі пасмяротна рэабілітаваныя. У гэты ж час фаварытамі імператрыцы У сталі браты Чжан Іцжы і Чжан Чанцзун, якім былі падараваны ўшанаванні і шляхетныя  тытулы.

У 698 годзе У Чжэньсы і другі пляменнік імператрыцы У Саньсы (прынц Лян) неаднаразова спрабавалі пераканаць чыноўнікаў паўплываць на імператрыцу, каб зацвердзіць аднаго з іх наследным прынцам - каб улада замацавалася за сямействам У. у той час канцлер зноў стаў Дзі Жэньцзе (прататып знакамітага персанажа дэтэктыўных раманаў Суддзі Дзі), вядомы сумленнасцю і прынцыповасцю. Ён быў супраць гэтай ідэі, але прапаноўваў для атрымання пасада Лі Чжэ (яе сын, былы імператар Чжун-цзун, які зноў стаў імператарам пасля яе смерці). Гэта меркаванне падтрымалі іншыя канцлеры — Ван Фанцін і Ван Цзішань, а таксама саветнік імператрыцы Цзі Сюй, які далей пераканаў братоў Чжанаў падтрымаць гэты план. Увесну 698 года імператрыца пагадзілася, і Лі Чжэ быў вернуты з выгнання. Лі Дань прапанаваў перадаць Лі Чжэ статус спадчынніка прастола, і імператрыца зацвердзіла статус. Яго імя было зменена на Лі Сянь, а потым на У Сянь.

Цюркюцкі Капаган-каган папрасіў якога-небудзь танскага прынца ажаніцца з дачкой, думаючы пра тое, каб парадніцца з танскай дынастыяй і аднавіць танскую імперыю пад сваім патранажам, зрушыўшы імператрыцу у. У Цзэцянь паслала да яго ўнучатага пляменніка У Яньсю замест танскага прынца, але Каган адхіліў яго. Цяпер, замест замацавання міру шляхам дынастыйнага шлюбу, ён адаслаў У Яньсю назад і рушыў войскі на Чжоу, дайшоўшы на поўдзень да вобласці Чжаа (趙州, зараз Шыцзячжуан, Хэбэй), пакуль не атрымаў адпор.

У 699 годзе змянілася сітуацыя ў Тыбеце (Туфань). Цар Трыду Сонгцэн вырашыў аднавіць сваю ўладу, незадаволены захопам улады братамі Лунь. Калі Лунь Цыньлін быў далёка ад Лхасы, Трыду Сонгцэн зарэзаў яго паплечнікаў і выступіў супраць яго, перамогшы ў бітве. Лунь Цыньлін пакончыў з сабой. Астатнія члены сям'і Лунь здаліся кітайскім уладам. Смута працягвалася яшчэ некалькі гадоў, і тыбецкая мяжа заставалася спакойнай.

У 699 годзе імператрыца У адчула старасць і занепакоілася тым, што пасля яе смерці Лі Сянь і сям'я У будуць варагаваць. Яна сабрала прынцаў і прынцэс клана Лі і У і прымусіла іх прынесці прысягу адзін аднаму.

У Цзэцянь увяла ў кітайскую мову ад 10 да 30 прыдуманых яе чыноўнікам іерогліфаў. Большасць з іх пасля заканчэння яе праўлення былі забытыя, але некаторыя захаваліся як варыянтныя.

Познія гады кіравання

Пашырэнне тэрыторыі Кітая падчас праўлення імператрыцы У

У апошнія гады жыцця (пачынаючы з 699 года) разважлівасць імператрыцы пахіснулася пад наплывам старэчай юрлівасці. У прыватнасці, яна наблізіла да сябе двух братоў Чжан Ічжы і Чжан Чанцзуна сумніўнай рэпутацыі, якія сталі яе фаварытамі. Нягледзячы на ўгаворванні прыдворных, старая і хворая кіраўніца цалкам разлічвала на адданасць Чжанаў. Браты Чжаны здабылі вялікую магутнасць і праз іх праходзілі самыя важныя дзяржаўныя справы. Размовы, якія вялі паміж сабой прынцы і прынцэсы, перадаваліся Чжанам. Яе ўнук Лі Чунжунь, унучка Лі Сяньхуэй і яе муж У Яньцзі атрымалі загад пакончыць з сабой. Тым не менш імператрыца шукала маладых таленавітых чыноўнікаў і прыцягвала іх да высокіх пасадаў. У прыватнасці, узвысіліся Цуй Сюаньвэй і Чжан Цзячжэнь.

У 703 годзе Чжан Ічжы і Чжан Чанцзун уступілі ў канфлікт з старшым канцлерам Вэй Юаньчжунам, які раскрытыкаваў іх брата Чжан Чан’і і адхіліў прасоўванне іншага брата Чжан Чанцы. Чжаны таксама баяліся, што Вэй іх карае смерцю, калі імператрыца памрэ. Таму яны абвінавацілі Вэя і Гаа Цзяня (高戩), якога падтрымлівала прынцэса Тайпін. Яны вымусілі падначаленага Вэя Чжан Юэ пацвердзіць свае абвінавачванні, але калі той паўстаў перад імператрыцай, ён абвінаваціў Чжанаў у тым, што яго прымушалі да ілжэсведчанні. У выніку Вэй, Гаа і Чжан Шо былі адпраўленыя ў спасылку, але не былі пакараныя.

Адрачэнне, аднаўленне дынастыі Тан і смерць

У жніўні 704 года супраць фаварытаў Чжан Ічжы і Чжан Чанцзун і супраць іх братоў былі пададзеныя абвінавачванні ў карупцыі. Іх браты былі зрушаныя, і хоць чыноўнікі Лі Чэнцзя і Хуань Яньфань патрабавалі таксама зрушэння абодвух фаварытаў, імператрыца адмовілася іх зрушыць. Аднак канцлер Вэнь Аньшы зноў высунуў абвінавачванні ў карупцыі супраць фаварытаў.

Узімку 704 года імператрыца сур'ёзна захварэла, і толькі браты Чжан мелі права наведваць яе, канцлерам гэта дазволена не было. Гэта прывяло да спекуляцый на тэму змовы братоў Чжан, каб заняць трон, і абвінавачванні былі вылучаны паўторна. Як толькі яе стан палепшыўся, Цуй Сюаньвэй прапанаваў дапускаць да імператрыцы толькі яе сыноў Лі Даня і Лі Сяня. Абвінавачванні да братоў нарасталі, і імператрыца дазволіла Сун Цзіну правесці расследаванне. Але перш чым расследаванне завяршылася, імператрыца прынесла прабачэнні перад Чжан Ічжы, тым самым абясцэніўшы працу Суна.

Помнік у Цяньлінскім маўзалеі, у якім пахаваныя імператрыца У і яе муж Гаа-цзун

Вясной 705 года імператрыца зноў сур'ёзна захварэла. Чжан Цзяньчжы, Цзян Хуэй і Юань Шуцзы сталі планаваць змову, каб забіць братоў Чжан. Яны падключылі генерала Дзі Дацзо, Лі Даня (李湛, іншыя іерогліфы, чым у сына імператрыцы), Янь Юаньяня і іншага канцлера Янь Чжуна. Атрымаўшы адабрэнне спадчынніка трона Лі Сяня, змоўшчыкі выступілі 20 лютага, забілі Чжан Ічжы і Чжан Чанцзуна, акружылі Залу Даўгалецця (長生殿), дзе знаходзілася імператрыца. Яны паведамілі ёй пра пакаранне смерцю братоў Чжан і вымусілі яе перадаць трон спадчынніку трона Лі Сяню. Рушыла ўслед два ўказы ад яе імя - спачатку аб перадачы регентства Лі Сяню, а потым аб перадачы трона (22 лютага). 23 лютага Лі Сянь фармальна заняў трон, а на наступны дзень імператрыца пад вартай была адведзена ў прыгарадны палац Шан’ян, пры гэтым яна называлася імператрыцай-рэгенткай Цзэцянь Дашэн (則天大聖皇帝). 3 сакавіка дынастыя Тан была адноўлена, а дынастыя Чжоу спынілася.

Імператрыца памерла 16 снежня, апошнія ўказы ад яе імя ўжо не выкарыстоўвалі тытул імператара, а ўтрымлівалі словы "Імператрыца-рэгентша Цзэцянь Дашэн». У 706 годзе імператар Чжун-цзун арганізаваў яе пахаванне ў цяньліньскім маўзалеі сумесна з яе мужам Гаа-цзунам каля сталічнага горада Чан’ань.

Ацэнкі праўлення

Даследчыца Эн Палудан, якая спецыялізавалася на біяграфіях кітайскіх імператараў, прыводзіць супрацьлеглыя ацэнкі. З аднаго боку, яна прызнае кіраванне У Цзэцянь як вельмі паспяховае, яно умацавала і пашырыла Кітай, задавальняла патрэбы насельніцтва, уключаючы павышэнне даходаў і дабрабыту ніжніх класаў. Пры гэтым адзначаецца развіццё культуры і ўмацаванне даасізму і будызму. Аднак яна адзначае таксама жорсткасць прыходу імператрыцы да ўлады. Фарміраванне культу імператрыцы як »Святой спадарыні", на яе думку, суправаджалася прыцягненнем даасізму і будызму як сродкаў прапаганды, параўнаннем У Цзэцянь з маці Лаа-Цзы і Будай Майтрэяй як жаночага бажаства, выяўленнем зручных ёй прароцтваў і сведчанняў. Яна таксама адзначае слабасць розуму, якая развілася ў яе ў познія гады яе праўлення і апору на палюбоўнікаў, развіццё карупцыі і падзенне маралі, што прывяло да страты рэпутацыі і звяржэння.

У культуры

• «Шаўковая імператрыца», раман французскага пісьменніка Жазэ Фрэша (2003).
• «Імператрыца», раман франкамоўнай кітайскай пісьменніцы Шань Са (2003). Апісвае лёс імператрыцы У ад першай асобы.
• «Дэтэктыў Дзі» (2010), фэнтэзі рэжысёра Цуй Харка, дзеянне якога адбываецца ў часы праўлення імператрыцы У
• Імператрыца У Цзэцянь
• Імператрыца Кітая - гісторыка-біяграфічны серыял
• China's Forgotten Emperor (2015) (рэжысёр Стывен Фініган - дакументальна-ігравы фільм
• У Цзэцянь ўзначальвае Кітайскую цывілізацыю ў Sid Meier’s Civilization II (нароўні з Маа Цзэдунам) і Sid Meier’s Civilization V

Літаратура

• C.P. Fitzgerald, The Empress Wu, 2nd ed. (1968).
• R.W.L. Guisso, Wu Tse-t’ien and the Politics of Legitimation in T’ang China (1978).
• Christopher I. Beckwith|Beckwith, Christopher I. (2009): Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-13589-2.
• Old Book of Tang, vol. 6.[1]
• Cotterell, Yong Yap and Arthur Cotterell (1975). The Early Civilization of China. New York: G.P.Putnam’s Sons. ISBN 978-0-399-11595-0.
• Empress of China: Wu Ze Tian, by Jiang, Cheng An, Victory Press 1998
• John K. Fairbank|Fairbank, John King (1992), China: A New History. Cambridge, Massachusetts: Belknap Press/Harvard University Press. ISBN 978-0-674-11670-2.
• Murck, Alfreda (2000). Poetry and Painting in Song China: The Subtle Art of Dissent. Cambridge (Massachusetts) and London: Harvard University Asia Center for the Harvard-Yenching Institute. ISBN 978-0-674-00782-6.
• New Book of Tang, vols. 4,[2] 76.[3]
• Ann Paludan (1998). Chronicle of the Chinese Emperors: The Reign-by-Reign Record of the Rulers of Imperial China. New York, New York: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-05090-3.
• Rastelli, Sabrina (2008). China at the Court of the Emperors: Unknown Masterpieces from Han Tradition to Tang Elegance (25-907). Skira. ISBN 978-88-6130-681-3.
• Scarpari, Maurizio (2006). Ancient China: Chinese Civilization from the Origins to the Tang Dynasty. Vercelli: VMB Publishers. ISBN 978-88-540-0509-9.
• Watson, Burton (1971). CHINESE LYRICISM: Shih Poetry from the Second to the Twelfth Century. (New York: Columbia University Press). ISBN 978-0-231-03464-7.
• Yu, Pauline (2002). «Chinese Poetry and Its Institutions», in Hsiang Lectures on Chinese Poetry, Volume 2, Grace S. Fong, editor. Montreal: Center for East Asian Research, McGill University.
• Сыма Гуан. Хроніка Цзы Чжы тун цзянь (資治通鑑), vols. 195, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208.