Віцебскі езуіцкі калегіум

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Віцебскі езуіцкі калегіум
Міжнародная назва Collegium Vitebscense Societatis Jesu
Заснаваны 1682
Год закрыцця 1820
Размяшчэнне Віцебск, Беларусь

Віцебскі езуіцкі калегіум — навучальная ўстанова Таварыства Ісуса, якая дзейнічала ў Віцебску. Спыніла сваё існаванне ў сувязі з выгнаннем езуітаў з Расійскай імперыі.

Рэзідэнцыя езуітаў у Віцебску[правіць | правіць зыходнік]

Фундатарам рэзідэнцыі езуітаў у Віцебску выступіў Аляксандр Гасеўскі. 26 жніўня 1637 г. ён перадаў на яе карысць частку зямель на Смаленшчыне, якія былі атрыманы ад караля Уладзіслава IV за ўзяцце маскоўскай крэпасці Белай. У 1648 г. пры рэзідэнцыі была адкрыта школа. Першымі яе педагогамі былі Аляксанд Бялінскі і Матвей Змудскі: адзін выкладаў у класе інфімы, а другі — граматыкі[1].

Негатыўны ўплыў на развіццё ордэнскай пляцоўкі зрабіла вайна паміж Рэччу Паспалітай і Расійскай дзяржавай (1654—1667). Спачатку рэзідэнцыя страціла амаль усе смаленскія ўладанні, а потым наогул спыніла дзейнасць пад час варожай акупацыі Віцебска. Неўзабаве школа была адноўлена. Па дадзеных Л.Гжэбня, у 1675 г. у ёй зноў пачалі выкладаць паэтыку, а ў 1676 г. з’явіўся клас рыторыкі[2]. Т. Б. Блінова, аднак, сцвярджае, што сярэдняя школа пачала дзейнічаць толькі ў 1678/1679 навучальным годзе[3].

Дзейнасць калегіума[правіць | правіць зыходнік]

Школа[правіць | правіць зыходнік]

У 1682 г. рэзідэнцыя была пераўтворана на калегіум. Далейшае развіццё школьнай справы было перарванае Паўночнай вайной, якая моцна закранула Віцебск[3]. Нармальнае яе функцыянаванне аднавілася толькі ў 1713/1714 навучальным годзе. А ўжо ў 1731/1732 навучальным годзе у Віцебскім калегіуме з’явілася вышэйшая школа — пачалося выкладання філасофіі (Л. Гжэбень адносіць час яе з’яўлення да 1738 г.[2]). З 1751/1752 пачалі выкладаць гісторыю, у 60-я гг. — геаграфію[4], а з 1790 г. — архітэктуру[5] (выкладаў яе Гаэтана Анджаліні[6]).

У 1783 г. Віцебскі калегіум разам Полацкім заставаўся адзінай езуіцкай установай установай, дзе моладзь магла атрымаць вышэйшую адукацыю. Акрамя таго віцебскія езуіты-педагогі працавалі ў ніжэйшых школах граматыкі ў Чачэрску і Лазовіцы[7]. Таксама як і ў Полацку Таварыства Ісуса здолела практычна манапалізаваць адукацыю ў горадзе. Так, у 1796 г. у шасці класах вучыўся 131 чалавек (у І — 46, у ІІ і ІІІ — 39, у IV — 35, у V — 7, у VI — 4). У 1802 г. колькасць вучняў зменшылася да 70, што, магчыма было звязана з пачаткам узвядзення новага школьнага будынка. Ён быў скончаны у 1808 г. Першы яго паверх быў адведзены пад ніжэйшыя класы і меў залу для прыёму экзаменаў, на другім паверсе размяшчаліся вышэйшыя класы, тэатр і кабінеты[8].

Калі ў другой палове першага дзесяцігоддзя ХІХ ст. езуіты рашуча адмовіліся падпарадкаваць свае навучальныя ўстановы свецкаму Віленскаму ўніверсітэту, міністр асветы П. В. Завадоўскі загадаў адкрыць у Віцебску дзяржаўную гімназію, каб езуіцкія школы засталіся без вучняў[9]. Тым не менш, час паказаў, што падобнымі захадамі парушыць гегемонію езуітаў у адукацыйнай сферы было цяжка.

На момант пачатку вайны 1812 г. ў Віцебску было 16 езуітаў. Рэктар Ігнацій Бжазоўскі распусціў амаль усіх пра ваколічных фальварках. Тыя некалькі чалавек, што засталіся, пільнавалі езуіцкае дабро і даглядалі за параненымі ў шпіталі, на які былі ператвораны памяшканні калегіума[10].

Як і ўвесь горад, віцебскія езуіты панеслі ад вайны значныя матэрыяльныя страты. Тым не менш, школа і калегіум уцэлым аднавіліся даволі хутка. У 1817 г. у ёй было 158 вучняў, у 1818 г. — 144 [2]. У 1819/1820 навучальным годзе у Віцебску быў 21 езуіт[2], а ў школах займаліся 130 вучняў[11].

Семінарыя[правіць | правіць зыходнік]

Каб даць магчымасць хлопчыкам са збяднелай шляхты бясплатна атрымліваць адукацыю, езуіты стваралі для іх семінарыі. У Віцебску падобную ўстанову стварылі браты Стэфан і Ігнацій Лускіны. Віцебская семінарыя езуітаў пачала работу ў 1753 годзе. Першым яе рэгентам стаў адзін з братоў Лускінаў — Ігнацій[12]. Семінарысты наведвалі заняткі ў публічнай школе віцебскіх езуітаў[13].

Канвікт[правіць | правіць зыходнік]

На змену семінарыі прыйшоў шляхецкі канвікт (пансіён)[14], які пачаў дзейнічаць не пазней за 1780 г.[2] У канвікт, які займаў частку калегіума, прымаліся дзеці ад 7 да 14 гадоў. Усе заняткі яны наведвалі бясплатна, але за знаходжанне ў пансіёне трэба было плаціць. Так, у 1803 г. віцебскія езуіты бралі ў бацькоў за гэтую паслугу адносна памяркоўную суму — 100 рублёў срэбрам[15], што нічым не адрознівалася ад расцэнак іншых беларускіх канвіктаў. Колькасць канвіктараў рознілася ў залежнасці ад года. Калі ў 1784 г. там было 12 хлопчыкаў[7] і ў 1796 г. — 11[2], то ў 1803 г. — толькі 7, а ў 1807 г. — ужо 17[16].

Музычная бурса і школьны тэатр[правіць | правіць зыходнік]

Музычная бурса пры віцебскай рэзідэнцыі езуітаў з’явілася ў сярэдзіне 70-х гг. XVII ст.[2][17][18]. Музычныя інструменты, як і паўсюль у такіх установах, дарыліся дабрадзеямі альбо набываліся самімі езуітамі Так, напрыклад, віцебскі падкаморый Адам Францішак Кісель падараваў у канцы XVII ст. мясцовым езуітам арган за 400 польскіх злотых. У 1737—1738 гг. у капэле бурсы меліся габоі, валторны, трубы, клавікорд, арган, скрыпкі, альты, басэтлі, басоны і квартвіёлы[19].

Навучэнцы бурсы ўдзельнічалі не толькі ў багаслужэнні, але таксама працавалі на многіх іншых важных царкоўных і свецкіх мерапрыемствах горада. Паводле «Прыхода-расходнай кнігі Віцебскай бурсы», дзейнасць музычнай установы езуітаў прыносіла нядрэнны прыбытак. У 1753 г. даход віцебскай бурсы склаў 1138 злотых, у 1754 г. — 1780, у 1755 г. — 1634, 1756 г. — 1552, а ў 1757 г. — 1646. Бурсісты забяспечвалі музычнае суправаджэнне выездаў ваяводаў ды іх атачэння, вяселляў і г.д.[20]. У 1796 г. у бурсе было 14 хлопчыкаў, а ў 1808 — 12[2].

Яшчэ з 1668 г. ў Віцебску пачаў дзейнічаць школьны тэатр, які ладзіў выступы ў гонар мясцовых ваяводаў ды іншых важных урадоўцаў[2].

Трэцяя прабацыя[правіць | правіць зыходнік]

Адной са спецыяльных адукацыйных устаноў, якія дзейнічалі пры Віцебскім калегіуме ў 1810—1811 і 1817—1820 гг., была так званая «Трэцяя прабацыя» (tertio probatio). Яна прызначалася для ўсіх членаў Таварыства Ісуса, якія ўжо былі высвечаныя на ксяндзоў і скончылі курс тэалогіі. Пад кіраўніцтвам дасведчанага айца-езуіта, інструктара, удзельнікі Трэцяй прабацыі на працягу года штудыявалі ордэнскае права і, вывучаючы лісты Ігнація Лаёлы, заснавальніка Таварыства Ісуса, і ладзячы штомесячныя сходы, якія праходзілі ў поўным маўчанні, паглыблялі знаёмства з ордэнскай духоўнасцю. Яе інструктарамі былі Юзаф Мікулоўскі (1810—1811) і Алаіз Ландэс (1817—1820)[6].

Бібліятэка[правіць | правіць зыходнік]

Пры калегіуме мелася невялікая бібліятэка. У 1773 г. у ёй было каля 3 000 кніг. У далейшым яе зборы значна ўзбагаціліся за кошт перадачы ёй часткі бібліятэкі Залускіх (каля 500 тамоў), а таксама дзякуючы дарункам езуіта Крыштафа Якеля, які ў 1779 г. прывёз на Беларусь з Багеміі сваю багатую бібліятэку, і рэктара калегіума Яна Заранака (233 кніжкі)[2]. Пры гэтым пасля ад’езду езуітаў з краіны ў віцебскай бібліятэцы засталося толькі 3 513 кніг[21].

Значныя постаці калегіума[правіць | правіць зыходнік]

Суперыёры[правіць | правіць зыходнік]

  • Самуэль Касцюкевіч (1682—1685; у 1680—1682 — суперыёр рэзідэнцыі)
  • Стэфан Высоцкі (1685—1689)
  • Валенцій Германоўскі (1689—1692)
  • Цыпрыян Куноўскі (1692—1695)
  • Бенедыкт Быкоўскі (1695—1698)
  • Аляксандр Хлюдзінскі (1698—1701)
  • Андрэй Сяклюцкі (1701—1704)
  • Войцех Дзенішэўскі (1704—1709)
  • Войцех Багушэвіч (1709—1713)
  • Мацей Каўнацкі (1713—1716)
  • Станіслаў Дыбкоўскі (1716—1727)
  • Міхал Качаноўскі (1727—1731)
  • Ян Ілініч (1731—1735, 1750—1753)
  • Ян Парэцкі (1735—1738)
  • Антоній Міштольд (1738—1740)
  • Юры Баршч (1741—1743)
  • Фелікс Вярбіцкі (1743—1746)
  • Францішак Агінскі (1746—1749)
  • Антоній Хандзінскі (1749—1750)
  • Станіслаў Жаба (1753—1759)
  • Мацей Зубоўскі (1759—1763)
  • Мікалай Трабіцкі (1763—1766)
  • Стэфан Найшэўскі (1766—1772)
  • Казімір Прастрэльскі (1772—1784)[2]

Рэктары[правіць | правіць зыходнік]

Выкладчыкі[правіць | правіць зыходнік]

Выпускнікі[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 59.
  2. ↑ а б в г д е ё ж з і к л Grzebień, L. (Ed.), Encyklopedia Wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1996.
  3. ↑ а б Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — C. 68.
  4. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 98—99.
  5. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 132.
  6. ↑ а б Catalogs SJ 1774—1829. Russiae. Архівавана 13 ліпеня 2020.
  7. ↑ а б Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 131.
  8. ↑ Giżycki, J.M.  (руск.) (бел. Materyały do dziejów Akademii Połockiej i szkół odniej zależnych / J.M. Giżycki. — Kraków : Druk. W. Anczyca i spółki, 1905. — С. 176 −177
  9. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 146.
  10. ↑ Załęski, S. Jezuici w Polsce. T. 5, Jezuici w Polsce porozbiorowej 1773—1905. Cz. 1 : 1773—1820. — Kraków: W.L. Anczyc i sp, 1907. — s. 361.
  11. ↑ Giżycki, J.M.  (руск.) (бел. Materyały do dziejów Akademii Połockiej i szkół odniej zależnych / J.M. Giżycki. — Kraków : Druk. W. Anczyca i spółki, 1905. — С. 177.
  12. ↑ Giżycki, J.M.  (руск.) (бел. Materyały do dziejów Akademii Połockiej i szkół odniej zależnych / J.M. Giżycki. — Kraków : Druk. W. Anczyca i spółki, 1905. — С. 175.
  13. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 202.
  14. ↑ Załęski, S. Jezuici w Polsce. T. 5, Jezuici w Polsce porozbiorowej 1773—1905. Cz. 1 : 1773—1820. — Kraków: W.L. Anczyc i sp, 1907. — s. 359.
  15. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 212.
  16. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 211.
  17. ↑ Левшук, В.Е. Музыкальное образование в бурсах ордена иезуитов в городском социокультурном контексте белорусских земель Великого княжества Литовского в 1575-1773 гг. / В.Е. Левшук // Актуальные проблемы мировой художественной культуры : материалы Междунар. науч. конф., посвящ. памяти проф. У.Д. Розенфельда (Гродно, 5–6 апр. 2012 г.). В 2 ч. Ч. 1 / ГрГУ им. Я. Купалы ; редкол.: Т. Г. Барановская (гл. ред.) [и др.]. – Гродно : ГрГУ, 2012. — С. 127.
  18. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 204.
  19. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 204—205.
  20. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 206.
  21. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 229.
  22. ↑ Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — С. 113.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения / Т. Б. Блинова. — Гродно : ГрГУ, 2002. — 427 с.
  • Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564—1995 / oprac. L. Grzebień  (польск.) (бел.. — Kraków : Wyd-wo WAM, 1996. — 882 s.
  • Giżycki, J.M.  (руск.) (бел. Materyały do dziejów Akademii Połockiej i szkół odniej zależnych / J.M. Giżycki. — Kraków : Druk. W. Anczyca i spółki, 1905. — 288 s.
  • Załęski, S. Jezuici w Polsce. T. 5, Jezuici w Polsce porozbiorowej 1773—1905. Cz. 1 : 1773—1820. — Kraków: W.L. Anczyc i sp, 1907. — 517 s.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Віцебскі_езуіцкі_калегіум&oldid=4606601"