Астравыя

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
(Пасля перасылкі з Asteraceae)
Астравыя

Centaurea phrygia
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Asteraceae Martynov

Сінонімы
Compositae Giseke
Даччыныя таксоны
гл. тэкст

Сістэматыка
на Віківідах
Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  35420
NCBI  4210
EOL  4206
GRIN  f:110
IPNI  319342-2
FW  183083

Астравыя, Складанакветныя[3] (Asteraceae, саст. Compositae) — сямейства кветкавых двухдольных раслін.

З каля 1100 родамі і больш за 20 тысячамі асобных відаў лічыцца другім па колькасці прадстаўнікоў сямейства у адзеле кветкавых (Magnoliophyta). Сістэматычная назва паходзіць ад грэч. Aster, што значыць зорка, гэтае слова выкарыстоўваецца для апісання формы кветак. У сямействе ў асноўным травы, але рэдка сустракаюцца хмызнякі і дрэвы.

Апісанне[правіць | правіць зыходнік]

У асноўнай масе гэта травяністыя расліны, пераважна шматгадовыя, радзей аднагадовыя, іншы раз паўзмызнякі, хмызнякі і нават дрэвы; ёсць таксама лазячыя расліны і сукуленты.

Узаемаразмяшчэнне і будова лісточкаў абгорткі разам з формай ніжняй часткі восі кошыка вызначае агульны выгляд ці форму абгорткі ў цэлым. Самыя ўнутраныя лісточкі абгорткі — крыючыя лісты крайніх (марфалагічна ніжніх) кветак кошыка. Астатнія кветкі таксама могуць мець крыючыя лісты, але плеўчатыя ці рассечаныя. У апошнім выпадку рассечанасць паверхні восі суквецця ўяўляецца проста валасістай. Паверхня восі кошыка бывае пакрыта невялікімі ямкамі, адпавядаючымі месцам прымацавання кветак. Іншы раз яна мае сеткаватую ці ячэістую будову. У некаторых выпадках кветкі размяшчаюцца на невялікіх бугарках, рэштках рэдукаваных кветаножак. Колькасць кветак у адным кошыку можа быць вялікай (у кошыку Helianthus annuus — тысячы) ці наадварот — абмежаванай (кошык крываўніка лекавага (Achillea millefolium)). Вядомы нават аднакветкавыя кошыкі, сабраныя ў складанае суквецце, нагадваючае шарападобную галоўку (мардоўнік (Echinops))).

Кветкі розных відаў сямейства: 1. Пупок фарбавальны (Anthemis tinctoria); 2. Chrysanthemum coronarium; 3. Coleostephus myconis; 4. Argyranthemum frutescens; 5. Sonchus oleraceus; 6. цыкорыя звычайная (Cichorium intybus); 7. Gazania rigens; 8. Galactites tomentosa; 9. Calendula arvensis; 10. нівянік звычайны (Leucanthemum vulgare); 11. Hieracium lachenalli; 12. Osteospermum ecklonis

Кветкі двухполыя, але бываюць жаночыя, мужчынскія і нават бясплодныя, правільныя ці няправільныя. Звычайна цэнтральную частку кошыка займаюць кветкі правільныя, двухполыя, трубчастыя (сланечнік, піжма, рамонак і інш.). Плод — сямянка. На слупку песціка маюцца вымятальныя валаскі, якія выносяць пылок. У аснове слупка ёсць нектарнік.

Вяночак у складанакветных закладваецца заўсёды як актынаморфны трубчасты. Аднак ад гэтага зыходнага тыпу ёсць адхіленні, калі вяночак становіцца язычковым ці двухгуба-несапраўднаязычковым, несапраўднаязычковым, варонкападобным. Будова чашачкі складанакветных разнастайная, але ў іх ніколі не ўтвараюцца лістападобныя чашалісцікі. У антагенезе чашалісцікі закладваюцца ў выглядзе 5 бугаркоў. У далейшым чашачка або зусім не ўтвараецца, або ўтвараецца ў выглядзе зубчастай ускраіны, ці ў форме пяціасцюкаватых прыдаткаў, ці лускавінак, шчацінак, валаскоў, утвараючых чубок ці папус. Яны садзейнічаюць распаўсюджанню пладоў. Асноўная функцыя чашачкі — засцярога ўнутраных частак кветак — у астравых страчана. Такую функцыю ў іх выконвае абгортка.

Цеснае збліжэнне дробных шматлікіх кветак на агульным кветаложы робіць кошык прыкметным для насякомых-апыляльнікаў. Усё суквецце робіць уражанне адной кветкі — антодыя.

У многіх складанакветных у кожным кошыку кветкі дыферэнцыраваны на крайнія і сярэднія. Сярэднія кветкі звычайна захоўваюць актынаморфную (трубчастую) будову, а крайнія — зігаморфныя з больш буйным вяночкам. Крайнія кветкі звычайна несапраўднаязычковыя (рамонак, нівянік, пупок і інш.) ці варонкападобныя (васілёк). Часам крайнія кветкі маюць аднолькавы колер з колерам цэнтральных, сярэдніх кветак, але часта афарбоўка іх іншая (ліловая, белая, ружовая). Гэта яшчэ болей прываблівае насякомых. Такая спецыяльная функцыя крайніх кветак тлумачыць тое, што ў шэрагу складанакветных яны бясплодныя (васілёк). У іншых выпадках у іх развіваецца толькі гінецэй і яны жаночыя (нівянік, крываўнік). Радзей усе кветкі ў кошыку аднаполыя, напрыклад, у падбела (Tussilago farfara), сярэднія кветкі кошыка мужчынскія, а крайнія — жаночыя).

У рэдкіх выпадках назіраецца двухдомнасць (агаткі двухдомныя (Antennaria dioica)).

Пашырэнне[правіць | правіць зыходнік]

Прадстаўнікі сямейства шырока распаўсюджаны па ўсяму свету, але большасць з іх сустракаюцца ў асноўным у паўпустынных абласцях трапічнай і субтрапічнай зон[4]. У Беларусі — 70 родаў і каля 260 відаў.

Асаблівасці біялогіі[правіць | правіць зыходнік]

Кветкі астравых пратандрычныя. У першы (мужчынскі) перыяд цвіцення двухполых кветак слупок песціка яшчэ кароткі і яго верхавіна знаходзіцца прыкладна супраць асновы пыльнікавай трубкі. Пры раскрыванні інтрорзных пыльнікаў пылок высыпаецца ў трубачку, а падрастаючы слупок сваімі вымятальнымі валаскамі высоўвае пылок да выхаду з пыльнікавай трубачкі. Самаапыленне ў гэты час немагчыма, таму што лопасці рыльца песціка шчыльна прылягаюць адна да адной. Калі апыляльнікі не ўнясуць пылок, то пры агаленні лопасцей і іх разыходжанні ў бакі не адбываецца самаапылення, таму што ўспрымальная паверхня песціка не сутыкаецца з пылком.

У другі (жаночы) перыяд цвіцення, у яго канцы, калі не адбудзецца перакрыжаванае апыленне, то працэс самаапылення магчымы як запасны акт. Растучыя галінкі слупка ўсе мацней загінаюцца вонкі, закручваюцца спіральна і сутыкаюцца ўспрымальнай паверхняй з пылком на вымятальных валасках.

Энтамафілія — пануючы тып апылення ў складанакветных. Аднак сустракаюцца і анемафільныя расліны (палыны). Плады распаўсюджваюцца ветрам, жывёлай, рэдка — вадой. Плады маюць розныя прыстасаванні да распаўсюджвання: дробныя і лёгкія пераносяцца ветрам (палын), маюць спецыяльныя прыстасаванні — «парашут» (дзьмухавец лекавы (Taraxacum officinale), казлабарод лугавы (Tragopogon pratensis), бадзяк палявы (Cirsium arvense), асот палявы (Sonchus arvensis); вырасты на пладах — шчацінкі (ваўчкі трохраздзельныя); лісцікі абгорткі забяспечаны вастрыямі, кручочкамі, і ўвесь кошык разносіцца жывёламі (лопух — Arctium, дурнічнік — Xanthium strumarium).

Прамысловае значэнне[правіць | правіць зыходнік]

Як прадукт харчавання[правіць | правіць зыходнік]

Многія віды астравых належаць да важных культурных раслін. Сярод іх першае месца займае сланечнік (Helianthus), родам з Мексікі, які адрозніваецца самымі буйнымі галоўкамі з усяго сямейства (часам да 30 см у дыяметры). Таксама культывуюць тапінамбур (Helianthus tuberosus) (земляная груша), цыкорыю (Cichorium), артышок (Cynara), латук (Lactuca sativa), стэвію (Stevia) і іншыя.

Віды кок-сагыз (Taraxacum kok-saghyz) і Scorzonera tau-saghyz з’яўляюцца перспектыўнымі каўчуканосамі[5].

Як кветкі[правіць | правіць зыходнік]

На клумбах вырошчваюць вяргіні (Dahlia), астры (Aster), стакроткі (Bellis), цынія (Zinnia), карэопсіс (Coreopsis), аксаміткі (Tagetes), наготкі (Calendula) і іншыя.

Як лекавыя сродкі[правіць | правіць зыходнік]

Важнымі лекавымі травамі з’яўляюцца некаторыя віды рамонкаў (Matricaria), крываўнік звычайны (Achillea millefolium), адуванчыкі (Taraxacum)[6],наготкі (Calendula), палын (Artemisia absinthium), белакапытнік гібрыдны (Petasites hybridus), цыкорыя звычайная (Cichorium intybus), купальнік (Arnica), эстрагон (Artemisia dracunculus), піжма звычайная (Tanacetum vulgare) і іншыя.

Фарбы[правіць | правіць зыходнік]

Сокі Serratula tinctoria раней шырока выкарыстоўваліся для вытворчасці жоўтай і зялёнай фарбаў[7].

Пустазелле[правіць | правіць зыходнік]

Пустазеллем з’яўляюцца лопух (Arctium), бадзяк (Cirsium), дзьмухавец (Taraxacum officinale), купалка (Erigeron), галінзога дробнакветкавая (Galinsoga parviflora), купалка (Erigeron).

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
  2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
  3. ↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 145. — 160 с. — 2 350 экз.
  4. ↑ Божилова, Коева, Тонков (1999), стр. 183
  5. ↑ Божилова, Коева, Тонков (1999), стр. 185
  6. ↑ Назва згодна з Лекарственные растения и и их применение. Изд. 5-5, перераб. и доп. «Наука и техника». Мн., 1974. 592 с. с ил. (АН БССР. Ин-т эксперим. ботаники им. В. Ф. Купревича)
  7. ↑ БСЭ. Серпуха Архівавана 1 сакавіка 2009. (руск.)

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Скуратовіч А. М. Складанакветныя // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 459. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14).
  • Сапегін Л. М. Батаніка. Сістэматыка вышэйшых раслін: вучэбны дапаможнік для студэнтаў устаноў вышэйшай адукацыі па біялагічных спецыяльнасцях. — Гомель: ГДУ, 2012. — 337 с. — ISBN 978-985-439-644-6
  • Божилова, Елисавета, Й. Колева, С. Тонков. Систематика на висшите растения. Ун. изд. «Св. Климент Охридски», Пенсофт, София, 1999, ISBN 984-07-1353-6, ISBN 954-642-065-4, стр. 183—185
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Астравыя&oldid=4363626"