Андрэй Шаптыцкі

Андрэй Шаптыцкі
укр.: Андрей Шептицький
каталіцкі архібіскуп з 31 кастрычніка 1900
Дыяцэзія	Ukrainian Catholic Archeparchy of Lviv[d]
Папярэднік	Julian Sas-Kuilovsky[d]
Пераемнік	Іосіф Сляпы
дэпутат Галіцыйскага сейма[d] 1900 — 1914
дыяцэзіяльны біскуп[d] з 19 чэрвеня 1899
Дыяцэзія	Ukrainian Catholic Metropolitan Archdiocese of Ivano-Frankivsk[d]
Папярэднік	Julian Sas-Kuilovsky[d]
Пераемнік	Hryhoriy Khomyshyn[d]
член Палаты паноў Імперскай рады Аўстра-Венгрыі[d] з 30 студзеня 1901
Адукацыя	Уроцлаўскі ўніверсітэт
Дзейнасць	каталіцкі святар, палітык, пераходны дыякан, каталіцкі біскуп, мітрапаліт, багаслоў
Нараджэнне	29 ліпеня 1865(1865-07-29) Прылбычы, Явароўскі павет[d], Каралеўства Галіцыі і Ладамерыі, Аўстрыйская імперыя
Смерць	1 лістапада 1944(1944-11-01) (79 гадоў) Львоў, Львоўскі гарадскі савет, Львоўская вобласць, УССР, СССР
Пахаванне	Сабор Святога Юра
Дынастыя	Шаптыцкія[d]
Бацька	Jan Kanty Szeptycki[d]
Маці	Zofia Szeptycka[d]
Узнагароды	ганаровае грамадзянства[d]
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Мітрапаліт Андрэй (свецкае імя граф Раман Марыя Аляксандр Шапты́цкі, польск.: Roman Maria Aleksander Szeptycki, укр.: Роман Марія Олександр Шептицький; 29 ліпеня 1865, сяло Прылбычы, Каралеўства Галіцыі і Ладамерыі, Аўстра-Венгрыя — 1 лістапада 1944, Львоў) — прадстаяцель Украінскай грэкакаталіцкай царквы ў 1900—1944 гадах, Мітрапаліт Галіцкі, ахоўнік Кіеўскага мітрапалічага прастола.

Біяграфія

Прадстаўнік галіцкага графскага роду Шаптыцкіх. Брат Кліменція, Станіслава Шаптыцкіх. Вучыўся дома і ў Кракаве. Паступіў на службу ў аўстра-венгерскую армію, але па прычыне слабога здароўя праз некалькі месяцаў пакінуў службу. Скончыў юрыдычны факультэт Урацлаўскага ўніверсітэта, у 1888 годзе атрымаў ступень доктара права. Падчас вучобы ездзіў у Італію (дзе быў прыняты Львом XIII), а таксама ў Кіеў і Маскву, дзе меў зносіны з прадстаўнікамі ўкраінскага нацыяналістычнага руху.

У 1888 годзе прыняў манаства з імем Андрэй, уступіўшы ў ордэн базыльянаў. З 22 жніўня 1892 года — святар у Перамышлі, затым у Дабромылі. Вучыўся ў езуіцкай семінарыі ў Кракаве, атрымаўшы ступень доктара тэалогіі ў 1894 годзе. З 20 чэрвеня 1896 года — ігумен манастыра Святога Ануфрыя ў Львове. У 1899 годзе быў прызначаны імператарам Францам Іосіфам I біскупам Станіславаўскім. З 17 снежня 1900 года — мітрапаліт Галіцкі, архібіскуп Львоўскі і біскуп Кам'янэц-Падзільскі (інтранізацыя — 17 студзеня 1901 года).

Займаўся палітыкай, быў дэпутатам Галіцкага Сейма, аўстрыйскай Палаты Гаспадароў.

Увосень 1908 года мітрапаліт Андрэй нелегальна, па фальшывых дакументах заехаў у Расійскую імперыю і наведаў падпольныя ўніяцкія абшчыны ў Пецярбургу і Маскве. У 1910 годзе ездзіў у ЗША, дзе займаўся арганізацыяй эмігрантаў з Галіцыі. Наведаў 21-ы Еўхарыстычны кангрэс, які праходзіў у Манрэалі.

Падчас Першай сусветнай вайны, калі пасля Галіцыйскай бітвы Львоў быў заняты рускімі войскамі, Шаптыцкі застаўся ў Львове, са сваімі вернікамі. 19 верасня 1914 года быў арыштаваны рускімі ваеннымі ўладамі за антырасійскія пропаведзі і высланы ўглыб Расійскай імперыі. Знаходзіўся ў спасылцы ў Кіеве, Ноўгарадзе, Курску, а затым у ганаровым зняволенні ў Спаса-Яўфіміевым манастыры ў Суздалі.

Неўзабаве пасля Лютаўскай рэвалюцыі вызвалены Часовым урадам па прапанове міністра юстыцыі Керанскага. 29—31 мая 1917 года склікаў Сабор Расійскай грэкакаталіцкай царквы (РГКЦ), прызначыўшы сваім экзархам у Расіі іераманаха студыта Леаніда Фёдарава.

У канцы 1917 года вярнуўся ў Львоў. Пасля заканчэння Першай сусветнай і распаду Аўстра-Венгрыі падтрымліваў ідэю незалежнай Заходняй Украіны, за што арыштоўваўся польскімі ўладамі.

Задаўга да пачатку Другой сусветнай вайны мітрапаліт Шаптыцкі карыстаўся вялікай павагай не толькі сярод украінскага насельніцтва, але і сярод яўрэяў. Валодаў пісьмовым і гутарковым іўрытам. У 1935 годзе яўрэйская газета «Хвыля» павіншавала мітрапаліта з 70-годдзем. Гуманістычнае і талерантнае стаўленне да яўрэяў неаднаразова служыла нагодай для крытыкі дзейнасці А. Шаптыцкага. Вядома таксама, што падчас «Справы Бейліса» у кастрычніку 1913 года Шаптыцкі публічна аспрэчыў крывавы паклёп на яўрэяў.

У міжваенны час Шаптыцкі быў прыхільнікам партыі Украінскае нацыянальна-дэмакратычнае аб'яднанне (УНДА). У 1932 годзе ў «Слове да ўкраінскай моладзі» ён упершыню выступіў супраць новастворанай Арганізацыі ўкраінскіх нацыяналістаў, перасцерагаючы моладзь супраць уступлення ў яе шэрагі. Яшчэ больш абвастрыліся адносіны паміж Шаптыцкім і АУН пасля таго, як апошняя перайшла да тактыкі палітычных забойстваў: «Злачынства заўсёды ёсць злачынства» і «святой справе нельга служыць скрываўленымі рукамі», — адгукнуўся мітрапаліт на забойства ў 1934 годзе аўнаўцамі дырэктара ўкраінскай акадэмічнай гімназіі Івана Бабія за «калабарацыянізм». Неўзабаве члены АУН здзейснілі няўдалую спробу зрушэння Шаптыцкага. Тым не менш мітрапаліт быў сябрам палкоўніка Андрэя Мельніка (пазней лідара АУН(м)), якога прызначыў аканомам сваіх маёнткаў, а ў 1939 годзе выратаваў ад арышту з боку НКУС.

Дзейнасць падчас нямецкай акупацыі

Дзейнасць Шаптыцкага ў гады Другой сусветнай вайны неадназначная. Магчыма, на яго пазіцыю ў стаўленні акупацыйных улад паўплывала палітыка Савецкай улады на тэрыторыі Заходняй Украіны ў 1939—41 гадах. Былі на тое і асабістыя прычыны: 27 верасня 1939 года ў Прылбычах супрацоўнікамі НКУС былі расстраляныя брат А. Шаптыцкага Леў, яго жонка і ўсе члены сям'і.

У чэрвені 1940 А. Шаптыцкі звярнуўся з лістом да І. В. Сталіну, пратэстуючы супраць прапаганды бязбожнасці ў школах.

У першы перыяд распачатай Вялікай Айчыннай вайны мітрапаліт стаў на шлях супрацоўніцтва з акупацыйнымі ўладамі. 30 чэрвеня 1941 года Львоў быў заняты германскімі войскамі, у сувязі з чым на наступны дзень ён звярнуўся да паствы з вітальным пасланнем. У ліпені таго ж года А. Шаптыцкі сустрэўся з кіраўніком АУН (Арганізацыя ўкраінскіх нацыяналістаў) С. Бандэрам і як кіраўнік царквы даў згоду на барацьбу бандэраўцаў з бальшавікамі.

23 верасня 1941 года пасля ўзяцця Кіева накіраваў Гітлеру віншавальны ліст, у якім вітаў фюрара як «непераможнага палкаводца непараўнальнай і слаўнай нямецкай арміі». 12 студзеня 1942 года Шаптыцкі зноў прапанаваў Гітлеру цеснае супрацоўніцтва.

Разам з тым, варта адзначыць, што выказванні з заклікамі аб супрацоўніцтве з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі, якія прыпісваюцца А. Шаптыцкаму, супярэчлівыя. Так, у 1942 годзе «Пасланне мітрапаліта Шаптыцкага да хлебаробаў» змяшчала такі тэкст: «Камандаванне нямецкай арміі просіць мяне, каб я абвясціў, што трэба плаціць падаткі, кантынгенты» і г.д. У газеце гэтыя радкі былі апушчаны, і атрымалася, што зварот «аб здачы кантынгенту» зыходзіць непасрэдна ад А. Шаптыцкага. Царкоўныя ўлады вымушаны былі звярнуцца ў газету з просьбай аднавіць сапраўдны тэкст паведамлення.

14 студзеня 1942 года Шаптыцкі на чале групы нацыяналістычных кіраўнікоў падпісаў ліст да Гітлера: «Мы запэўніваем Вас, Ваша правасхадзіцельства, што кіруючыя колы ва Украіне імкнуцца да самага цеснага супрацоўніцтва з Германіяй, каб аб'яднанымі сіламі нямецкага і ўкраінскага народа… ператварыць у жыццё новы парадак ва Украіне і ва ўсёй Усходняй Еўропе».

Мітрапаліт Андрэй дапамагаў гітлераўцам вывозіць украінскую моладзь на прымусовыя працы ў Германію, апублікаваўшы ў сувязі з гэтым зварот: «Знаходжанне на чужыне ў чымсьці прынясе вам карысць і выгаду. Навучыцеся чужой мове, пазнаеце свет і людзей, наберацеся жыццёвага вопыту, атрымаеце шмат ведаў, якія могуць спатрэбіцца вам у жыцці».

Хоць нацысты ў той час не адрознівалі яўрэяў ад бальшавікоў, Шаптыцкі выступаў супраць знішчэння яўрэяў і міжнацыянальнай розніцы. Ён сам удзельнічаў у выратаванні больш за сотню яўрэйскіх дзяцей і некалькіх сем'яў яўрэйскіх рабінаў, распарадзіўшыся хаваць іх у сваёй рэзідэнцыі, манастырах і цэрквах епархіі, у тым ліку рабіна Львова Давід Каханэ, якога хавалі ў Саборы Святога Юра. Актыўную дапамогу таксама аказвалі сяляне навакольных сёлаў, якія прадстаўлялі прадукты харчавання, а таксама манахі і манашкі, якія забяспечвалі сховішча рабінам і іх сем'ям. У канцы лета 1942 года Шаптыцкі арганізаваў кампанію выратавання яўрэяў. Гэта, па большай частцы, былі людзі, уцекачы з гета або з Яніўскага лагера. 14 жніўня 1944 года 2000 яўрэйскіх дзяцей былі тайна вывезены ў розныя манастыры. Іх хавалі ў крыптах, у манастырскіх школах, дзіцячых прытулках Львова і наваколляў, ім былі выдадзены фальшывыя пасведчанні аб хрышчэнні. Шаптыцкі арганізаваў падпольныя групы людзей, якія дапамагалі хаваць яўрэяў. У гэтым удзельнічалі манахі-студыты пад кіраўніцтвам ігумена Уніўскага манастыра Кліменція, брата мітрапаліта. Былі распрацаваны спецыяльныя маршруты, якімі тайна перапраўлялі яўрэяў у Венгрыю, дзе было больш бяспечна.

У выратаванні яўрэяў А. Шаптыцкаму таксама аказвала значную дапамогу сястра манастыра Св. Іосіфа Алена Вітар. Разам з Кліменціем Шаптыцкім яны дапамаглі схаваць 53 чалавекі на абутковай фабрыцы і ў манастыры манахаў-студытаў. У 1946 годзе, у перыяд ліквідацыі бальшавікамі УГКЦ, сястра Алена Вітар была арыштавана за ўдзел у АУН і асуджана агулам да 30 гадоў пазбаўлення волі. Брат Кліменцій быў арыштаваны ў 1947 годзе, асуджаны да 8 гадоў пазбаўлення волі, памёр ва Уладзімірскай турме.

У студзені 1942 года Шаптыцкі разам з іншымі грамадска-палітычнымі дзеячамі Украіны накіраваў А. Гітлеру ліст-пратэст супраць нямецкай палітыкі ва Усходзе. А. Шаптыцкі быў адзіным прадстаўніком царквы ў Еўропе, хто звярнуўся з лістом да Папы Рымскага і асабіста да Гімлера, пратэстуючы супраць генацыду яўрэяў.

У лістападзе 1942 года мітрапаліт, зыходзячы з прынцыпаў хрысціянскіх запаведзяў, напісаў пастырскае пасланне «Не забі!», якое было адрасавана ў першую чаргу палякам і ўкраінцам і заклікала спыніць варожасць паміж імі.

Сцвярджаецца, што Гімлер загадаў арыштаваць А. Шаптыцкага. Аднак Гансу Франку і Ота Ляшу, якія кіравалі Галічынай у той час, удалося ўтрымаць рэйхсфюрара СС ад гэтага кроку — мітрапаліт карыстаўся глыбокай пашанай сярод народа, і яго арышт мог моцна дэстабілізаваць становішча. Гестапаўцы правялі ператрусы ў саборы Св. Юра, падчас якіх распячатвалі нават мошчы.

У 1943 годзе ўніяцкае духавенства, якім кіраваў Шаптыцкі, дапамагала акупантам у стварэнні 14-й грэнадзёрскай дывізіі СС «Галічына», у складзе якой ваявалі, галоўным чынам, уніяты з Заходняй Украіны, у тым ліку семінарысты. Падраздзяленне было забяспечана грэка-каталіцкімі капеланамі, прычым уніяцкае духавенства агітавала галічан за ўступ у дывізію. Яшчэ ў пачатку 1944 г. Шаптыцкі прадпісаў сваім клірыкам перадаваць нямецкім уладам царкоўныя званы з мэтай іх наступнага пераплаўлення для патрэб фронту. У сваёй палеміцы з ініцыятарам стварэння дывізіі бургамістрам Львова У. Кубіёвічам, заклікаў яго абдумаць палітычную мэтазгоднасць і маральную адказнасць такіх крокаў.

З АУН Андрэя Шаптыцкага, як і раней, звязвалі складаныя адносіны. Ён беспаспяхова спрабаваў процідзейнічаць расколу ў арганізацыі, каб больш умераная мельнікоўская фракцыя стрымлівала радыкалізм бандэраўскай (якую Шаптыцкі звычайна называў у пасланнях «дзецьмі» і «моладдзю», а неафіцыйна, паводле некаторых звестак, — «несур'ёзнымі людзьмі» і «смаркачамі»), рэзка асуджаў іх узаемнае супрацьстаянне і практыкі палітычнага гвалту АЎН(б), у т.л. забойствы палякаў, яўрэяў, прадстаўнікоў рымска-каталіцкага і праваслаўнага духавенства. Прадстаўнікі польскага падполля паведамлялі пра канфлікт паміж Шаптыцкім і АЎН(б) з-за стаўлення да палякаў. Тым не менш Шаптыцкі лічыў сябе і далей звязаным з украінскім нацыянальным рухам і ў перапісцы з рымска-каталіцкім архібіскупам львоўскім Баляславам Твардоўскім увосень 1943 года імкнуўся ачысціць украінцаў увогуле і ўкраінскіх нацыяналістаў у прыватнасці ад абвінавачванняў у масавых забойствах польскага насельніцтва. Ён таксама дакараў бандэраўцаў за адсутнасць ва УПА інстытута капеланства.

Адносіны з савецкай уладай пасля вызвалення Заходняй Украіны

У 1944 годзе, адразу пасля ўваходжання ў Львоў Савецкай арміі, Шаптыцкі адправіў Сталіну віншавальнае пасланне. У пасланні кіраўнік галіцкіх грэка-католікаў называў савецкага лідара «Вярхоўным правадыром» і «Кіраўніком СССР, галоўнакамандуючым і вялікім маршалам непераможнай Чырвонай Арміі». З нагоды ўступлення савецкіх войскаў на тэрыторыю Заходняй Украіны Шаптыцкі пісаў: «Гэтыя светлыя падзеі і памяркоўнасць, з якой Вы адносіцеся да нашай Царквы, выклікалі і ў нашай Царкве надзею, што яна, як і ўвесь народ, знойдзе ў СССР пад Вашым кіраваннем поўную свабоду працы і развіцця ў дабрабыце і шчасці».

7 верасня 1944 г. Шаптыцкі выступіў на святочнай (упершыню пасля вызвалення Львова) сесіі сабору з прамовай, у якой выказаўся пра камунізм як дактрыну з шырокімі сусветнымі тэндэнцыямі, асудзіў бандэраўскі рух і заклікаў духавенства да дзейнага супрацоўніцтва з савецкай уладай. Шаптыцкі паспеў падрыхтаваць і заклік да АУН-УПА з заклікам скласці зброю і выйсці з лесу. У Маскву была выслана дэлегацыя, якая наведала маскоўскую патрыярхію, Вярхоўны Савет СССР і НКУС.

У гутарцы з упаўнаважаным Савета па справах рэлігійных культаў пры СНК УССР С. Даніленкам-Карыным Шаптыцкі гаварыў: «Я шчыра рады, што Савецкая ўлада вызваліла нас ад гэтых немцаў, і пра гэту радасць і пра абавязкі, якія вынікаюць з яе, казаў і кажу вернікам і духавенству. Не далей, як сёння ў мяне адбыўся сабор мясцовага духавенства і некаторых прыезджых. Такія саборы ў мяне бываюць кожны чацвер. Дык вось я павучаў іх, як трэба быць удзячным і пакорлівым Савецкай уладзе, пасланай нам Богам, і духавенства са шчырасцю ўспрымала і ўспрымае мае павучанні»

А. Шаптыцкі сканаў 1 лістапада 1944 года ў Львове. Пахаваны ў крыпце Сабора Святога Юра — свайго Львоўскага мітрапалічага кафедральнага сабора. У наш час адбываецца працэс яго беатыфікацыі — прылічэння да ліку блажэнных Каталіцкай царквы.

Пасля смерці А. Шаптыцкага і правядзення ліквідацыі УГКЦ, у 1946 годзе МДБ правяло «камбінацыю» ў дачыненні да святара УГКЦ І. Катыва, падчас якой была атрымана інфармацыя пра магчымыя схованкі і архівы А. Шаптыцкага. 29 сакавіка 1946 года групай МДБ СССР у выніку арышту і актыўнага допыту манаха А. Кульбенкі былі выяўлены схованкі ў будынку мітрапалічых палат і прылеглых пабудовах, выяўлены і канфіскаваны значныя каштоўнасці.

Ацэнка заслуг

У Ізраілі па хадайніцтве Давіда Каханэ разглядалася пытанне аб прысваенні А. Шаптыцкаму звання «Праведнік народаў свету». Аднак калі ў 1981 годзе дайшло да галасавання, то з 13 членаў камісіі, якая разглядала пытанне, двое ўстрымаліся, пяцёра выказаліся за прысуджэнне звання і шэсць — супраць (Д. Каханэ, які таксама быў членам камісіі, устрымаўся). У выніку званне прысвоена не было. Прычынай гэтага стала супрацоўніцтва А. Шаптыцкага з нямецкімі акупантамі, у тым ліку ўдзел у стварэнні дывізіі СС «Галічына». Варта адзначыць, што ў розны час Праведнікамі былі прызнаны некаторыя члены вермахта і іншых службаў і органаў Трэцяга рэйха, якія мелі рознае дачыненне да выратавання яўрэяў. Пытанне аб прысваенні Шаптыцкаму звання Праведніка разглядаўся ў Яд ва-Шэм некалькі разоў, і апошні раз прапанова была адхілена ў 2007 годзе.

Гэта рашэнне выклікала неадназначную рэакцыю. Напрыклад, два польскія аўтары выказалі абурэнне гэтым фактам у газеце «The Jerusalem Post». Пасля адмовы камісіі Яд ва-Шэм прызнаць Шаптыцкага Праведнікам народаў свету, яўрэйская абшчына Украіны ў маі 2008 года прызнала яго Праведнікам.

Брат Андрэя Шаптыцкага, Кліменцій Казімір Шаптыцкі быў прызнаны Праведнікам свету.

Дабрачыннасць і мецэнацтва

Мітрапаліт падтрымліваў дзейнасць украінскіх культурна-асветніцкіх таварыстваў «Просвита», «Родная школа», «Сельскі гаспадар». З'яўляецца заснавальнікам Нацыянальнага музея ў Львове, будынак для якога набыў у 1905 годзе на ўласныя сродкі. Дзякуючы апецы Шаптыцкага ў музеі сабрана адна з найбуйнейшых у Еўропе калекцый іканапісу.

Для першай Епархіяльнай бібліятэкі ў Станіславове мітрапаліт перадаў 4 тысячы кніг з асабістай бібліятэкі. Пры садзейнічанні мітрапаліта быў адкрыты Акадэмічны Дом, «Народна Лічниця» (Народная Бальніца, 1903—1938, якая пазней стала сучасным шпіталем), некалькі гімназій. У 1932 годзе сваім хадайніцтвам да чэшскага ўрада Андрэй Шаптыцкі выратаваў ад закрыцця ўкраінскую гаспадарчую акадэмію, заснаваную ў 1922 годзе ў Подзебрадах. Шаптыцкі таксама з'яўляўся заснавальнікам Зямельнага банка ў Львове (1910), а также кредитного союза «Руська ощадниця» в Перемышле.

На сродкі мітрапаліта набыта будынак, дзе размясцілася мастацкая школа У. Навакіўскага і майстэрня М. Сасенкі і В. Курыласа. Шаптыцкі падаваў стыпендыі маладым украінскім мастакам для атрымання мастацкай адукацыі ў лепшых навучальных установах Еўропы. Ім заснавана Львоўская багаслоўская акадэмія (у 1928 годзе — адзіная ўкраінская вышэйшая навучальная ўстанова на тэрыторыі Польшчы).

У суме на дзіцячыя дамы выдаткавана звыш 1 мільёна долараў, уключаючы штогадовыя падарункі на Песах яўрэйскім дзецям з бедных сем'яў.

Захадамі Камісіі аховы прыроды пры Навуковым таварыстве імя Т. Шаўчэнкі мітрапаліт даў указанне стварыць у Львоўскай мітраполіі запаведнік кедравых лясоў у п. Підлютэ, і запаведнік стэпавай расліннасці ля падножжа Чортавай Гары на Рагатыншчыне. Гэта былі адны з першых прыродных запаведнікаў ва Украіне. А. Шаптыцкі асабіста спрыяў адкрыццю курортаў (напрыклад, у Чэрчэ).

Сачыненні

• Пра Расійскі Каталіцкі Экзархат (1927)
• Пра абрадныя справы (1931)
• Пэўнасць традыцыі (1931)
• Праца для злучэння Цэркваў (1940)
• Пра абрады (1941)
• Як будаваць Родны Дом (1941)
• Митрополит Андрей Шептицький і греко-католики в Росіі. Кн. 1: Документи і матеріяли, 1899—1917 / Сост.: Юрій Аввакумов, Оксана Гайова. Львов, 2004—924 c. ISBN 966-7034-49-6 Кн. 2 не издавалась (в числе прочего должна была включать переписку Шептицкого с римской курией)

Гл. таксама

• Нацыянальны музей у Львове імя Андрэя Шаптыцкага

Літаратура

• Беляев В. П. Я обвиняю! 2-е изд., доп. М., 1984.
• Колупаев В. Е. Шептицкий Андрей // Католическая энциклопедия. Т. 5. М.: Издательство францисканцев, 2013. с. 320—323. ISBN 978-5-89208-114-6

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Андрэй Шаптыцкі
• Сайко Окс. Митрополит Андрей Шептицкий. (руск.) (Праверана 30 снежня 2010)
• Щеткина Ек. Митрополит Шептицкий: история и объективность. / Зеркало недели. — № 34 (358). — 1—7 сентября 2001. (руск.) (Праверана 30 снежня 2010)
• Кардаш А. Дело № 241. (руск.) (Праверана 30 снежня 2010)
• Мельман Й., Кармель А. Украинский Шиндлер или…? / Еврейский обозреватель. — № 22/113. — Ноябрь 2005. (руск.) (Праверана 30 снежня 2010)
• Федорив, о. Юрий Митрополит Андрей Шептицкий (1901—1944). Отрывок из книги «Історія Церкви в Україні». (руск.) (Праверана 30 снежня 2010)
• Парфентьев Пав. Слуга Божий Митрополит Андрей Шептицкий и русский Экзархат католиков славяно-византийской традиции. (руск.) (Праверана 30 снежня 2010)
• Творилова Юл. Евреи и неевреи — специфика контактов(недаступная спасылка). / «Мигдаль». (руск.) (Праверана 30 снежня 2010)
• Сусленский Як. Признайте Шептицкого! (руск.) (Праверана 30 снежня 2010)
• Петрушко Влад. Деятельность униатского митрополита Шептицкого по распространению католицизма восточного обряда в России в период между революцией 1905 года и Первой мировой войной Архівавана 24 жніўня 2011.. (руск.) (Праверана 30 снежня 2010)
• Петрушко Влад. К предполагаемой беатификации униатского митрополита Андрея Шептицкого Архівавана 18 лістапада 2014.. (руск.) (Праверана 30 снежня 2010)
• Матеріали міжнародної наукової конференції центру «Ткума». «Митрополит Андрей Шептицький: дилема гуманістичного вибору в умовах тоталітарних режимів» Архівавана 21 кастрычніка 2014. // Проблеми історії Голокосту — 2007. — № 4. — С. 76-159 (укр.)
• Колупаев В. Е. (рец. на:) Митрополит Андрей Шептицький і греко-католики в Росії. Кн. 1: Документи i матеріяли, 1899—1917. — Львів: УКУ, 2004.- 924 с.
• Колупаев В. Е. Колупаев Р. Митрополит Андрей Шептицкий и Всероссийский Патриарх Тихон — оппоненты? Или диалог возможен? [история Церкви] // Выступление на симпозиуме в Институте Церковной истории УКУ, Львов, 2.11.04 г.
• Гадлеўскі Вінцэнт. Мой успамін пра Мітрапаліта Шаптыцкага з Петраграду 1917 г. // на pawet.net
• Станкевіч Адам. Мой успамін аб Мітрапаліту Андрэю Шаптыцкім // на pawet.net
• Луцкевіч Антон. Мітрапаліт Шаптыцкі i беларускі рух // на pawet.net