Гарыфуны

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Гарыфуны
(Garifuna, Garinagu)
Агульная колькасць 264 тыс.
Рэгіёны пражывання  Гандурас — 154 тыс.

 Беліз — 14 тыс.
 Гватэмала — 21 тыс.
 ЗША — 69 тыс.
 Нікарагуа — 3,4 тыс.
 Сент-Вінсент і Грэнадзіны — 2,2 тыс.

Мова гарыфуна
Рэлігія каталіцызм, шаманізм, анімізм
Блізкія этнічныя групы іньеры, таіна, лукая

Гары́фуны (саманазва: Garifuna), гары́нагу (саманазва: Garinagu), або чорныя карыбы (англ.: Black Caribs) — крэольскі народ, нашчадкі індзейскага насельніцтва Малых Антыльскіх астравоў і выхадцаў з Афрыкі. У наш час жывуць пераважна ў краінах Цэнтральнай Амерыкі і ў астраўной дзяржаве Сент-Вінсент і Грэнадзіны. У выніку эміграцыі склалася значная абшчына гарыфунаў у ЗША. Агульная колькасць (2014 г.) — 264 000 чал.[1]

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Гарыфуны — крэолы, культура якіх сфарміравалася ў выніку складаных працэсаў узаемадзеяння розных народаў Малых Антыльскіх астравоў. З V ст. да н. э. да пачатку нашай эры гэты архіпелаг быў населены аравакамі з Паўднёвай Амерыкі. У XII ст. з Паўднёвай Амерыкі пачалося перасяленне карыбаў. Яны заваёўвалі адзін востраў за іншым, пры гэтым часткова знішчалі, а часткова асімілявалі аравакаў, так што да моманту прыбыцця іспанцаў у канцы XV ст. склалі дамінуючы пласт насельніцтва Малых Анцілаў, вельмі зменены пад уплывам заваяваных імі аравакаў.

У XVI — XVII стст. карыбы процістаялі еўрапейскім перасяленцам. У 1635 г. карыбы Сент-Вінсента захапілі ў палон групу афрыканскіх рабоў, якія выратаваліся з затанулых іспанскіх караблёў. Паміж індзейцамі і афрыканцамі заключаліся ўзаемныя шлюбы. У 1719 г. Сент-Вінсент быў пераўтвораны ў французскую калонію. Індзейцы былі фармальна падпарадкаваны каланістамі, аднак працягвалі займаць большую частку вострава. Французскія місіянеры распаўсюдзілі сярод іх хрысціянства. Плантатары прыцягвалі карыбаў для працы на плантацыях. Карыбы самі набывалі чарнаскурых рабоў або жаніліся на чарнаскурых жанчынах-рабынях. У войнах паміж Францыяй і Вялікабрытаніяй тубыльцы Сент-Вінсента падтрымлівалі французаў.

У 1763 г. Сент-Вінсент трапіў пад уладу Вялікабрытаніі. Менавіта брытанская адміністрацыя ўвяла паняцце «чорныя карыбы» для нашчадкаў шлюбаў карыбаў з афрыканцамі, каб адрозніць іх ад астатніх «чырвоных карыбаў». У 17691773 гг. успыхнула паўстанне чорных карыбаў на чале з іх правадыром Жазэфам Шатаэ (Сатуэ). Яно ўвайшло ў гісторыю пад назвай Першай карыбскай вайны. Каб спыніць супраціўленне, брытанцы перасялілі 5 тысяч чорных карыбаў на Грэнадзіны. У 1796 г. карыбы пад уплывам французаў зноў паўсталі супраць Вялікабрытаніі. У адказ на гэта ў 1797 г. брытанцы перасялілі 5 тысяч паўстанцаў на Раатан. На новым месцы выжыла толькі палова прымусовых перасяленцаў, аднак астатнія здолелі прыстасавацца і па дамове з іспанскімі ўладамі пачалі перасяляцца на кантынент, дзе сяліліся ўздоўж узбярэжжа. Карыбы Сент-Вінсента дамагліся стварэння аўтаноміі.

У XX ст. група эмігрантаў-гарыфунаў у ЗША арганізавала супольны нацыянальны рух, які аказаў значны ўплыў на яднанне гарыфунаў Цэнтральнай Амерыкі, спрыяў адраджэнню іх мовы і культуры. У 1955 г. у Белізе была створана Нацыянальная Рада Гарыфуна. У 2008 г. мова, музыка і танец гарыфунаў былі абвешчаны ЮНЕСКА нематэрыяльнай спадчынай чалавецтва[2].

Культура[правіць | правіць зыходнік]

Беліз. Прыгатаванне ежы

Асноўнымі традыцыйнымі заняткамі гарыфунаў з’яўляюцца земляробства і рыбалоўства. Як правіла, гарыфуны трымаюць невялікія надзелы зямлі, дзе вырошчваюць клубневыя культуры, кукурузу, цукровы трыснёг, у камерцыйных мэтах — бавоўнік, цытрусавыя, бананы. Рыбалоўствам займаюцца як у прыбярэжных раёнах, так і далёка ад берага. У мінулым лічыліся выдатнымі будаўнікамі лодак і невялікіх караблёў. Пасля II сусветнай вайны мужчыны-гарыфуны пачалі актыўна наймацца маракамі ў гандлёвы флот. У Белізе многія з іх працуюць на дзяржаўнай службе.

Гарыфуны звычайна жывуць у вёсках або на ўскраінах прыморскіх гарадоў. Традыцыйнае жыллё — глінабітная хаціна. Яна складаецца з драўлянага каркаса, да якога прымацоўваюць тонкія галіны або сцёблы трыснягу, а потым абмазваюць растворам гліны і вапняка. Хаціны звычайна аднакамерныя. Кухню ладзяць на вуліцы каля хаціны. У мінулым смецце выкідвалі ў мора або ў адкрытыя канавы.

Кулінарныя традыцыі спалучаюць вопыт, назапашаны гарыфунамі падчас іх жыцця на Карыбскіх астравах і ў Лацінскай Амерыцы. Распаўсюджаныя стравы — хлеб з маніёка паін, вараны рыс, рыба з бананамі і какосавым малаком мачука, кіслявае бананавае пюрэ дараса і інш.

У паўсядзённым жыцці мужчыны і жанчыны апранаюць сучаснае адзенне. Падчас святаў жанчыны носяць доўгія баваўняныя спадніцы жоўтага, белага і чорнага колераў.

Сем’і малыя нуклеарныя. З пачатку XX ст. у выніку развіцця адыходніцтва, калі мужчыны на доўгі час пакідалі родны дом для пошукаў працы звонку, сфарміраваўся тып сям’і, дзе галоўную ролю адыгрываюць жанчыны. Гарыфуны рэдка заключаюць афіцыйныя шлюбы, разводы таксама маюць нефармальны характар. У некаторых выпадках спадчына і прозвішча перадаюцца па жаночай лініі.

Фальклор гарыфунаў надзвычай багаты, прадстаўлены шматлікімі казкамі, легендамі, гістарычнымі апавяданнямі, песнямі і танцамі. Героямі казак звычайна выступаюць жывёлы. Песні падзяляюцца на святочны, працоўны і паўсядзённы цыклы (балады і калыханкі). Найчасцей святкуюць дні хрысціянскага календара. Асабліва папулярны Каляды, якія суправаджаюцца карнавалам янкуну. Акрамя таго, арганізуюцца рытуалы ў гонар продкаў. Папулярна рытмічная музыка, а таксама танцы. Танцавальныя традыцыі гарыфунаў спалучаюць карыбскія і лацінаамерыканскія рысы. Большасць танцаў парныя. Найбольш вядомы з іх — пунта. Танец абаймахані суправаджае рытуалы шанавання духаў. Яго выконваюць жанчыны, сабраныя разам у шэрагі. Другі жаночы танец паранда суправаджаецца рухам па крузе. Калядны танец ванарагуа адметны песнямі, у якіх выказваецца сум аб сваяках, што пакідаюць дом.

Мова[правіць | правіць зыходнік]

Мова гарыфунаў належыць да аравакскай моўнай сям’і, але зведала значны ўплыў з боку еўрапейскіх моў. Для яе характэрны гендарныя адрозненні ў стылістыцы маўлення.

Рэлігія[правіць | правіць зыходнік]

Большасць вернікаў-гарыфунаў спавядае каталіцызм, аднак захоўваюцца рэшткі старажытных вераванняў, у тым ліку вера ў духаў-абеа і губіда, практыка лекавання праз шаманскія звычаі буўе, рытуальныя застоллі дугу ў гонар духаў-продкаў.

Зноскі

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]