Слейпнір

Слейпнір
Пол	мужчынскі пол
Бацька	Свадзільфары
Маці	Локі
Браты і сёстры	Хель, Фенрыр, Ёрмунганд, Валі і Нарві
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Слейпнір («слізготны» ці «жывы, спрытны, шустры») — у скандынаўскай міфалогіі васьміногі конь Одзіна, параджэнне Локі. У гонар Слейпніра названая разора на Плутоне (назва зацверджана МАС 7 верасня 2017 года).

Одзін на Слейпніры. Мініяцюра ісландскага манускрыпта XVIII ст.

Літаратурныя крыніцы

«Одзін адпраўляецца ў Хельхейм» (ілюстрацыя 1908 г.) Аўтар В. Г. Колінгвуд.

Старажытныя літаратурныя помнікі

Старэйшая Эда

У Старэйшай Эдзе Слейпнір з’яўляецца або згадваецца ў Прамовах Грымніра, Прамовах Сігрдрывы, Снах Бальдра і ў песні пра Хюндле. У Прамовах Грымніра, Грымнір (ён жа — Одзін, пакуль які хаваецца і не які выдае сваёй асобы) кажа хлопчыку па імі Агнар (у вершах) пра тое, што Слейпнір — лепшы сярод коней.

Дрэва лепшае —
ясень Ігдрасіль,
лепшы струг —
Скідбладнір,
лепшы ас — Одзін,
лепшы конь — Слейпнір,
лепшы мост — Більрост,
скальд лепшы — Брагі
і каршак — Хаброк,
а Гарм — лепшы сабака.

У Прамовах Сігрдрывы, валькірыя Сігрдрыва кажа герою Сігурду, што «руны ўпрыгожылі… Слейпніра зубы і санкавы падрэз». У Снах Бальдра, пасля таго, як асы сабраліся на тынг і размаўлялі пра тое, з-за чаго сны ў Бальдра такія злавесныя,

Одзін устаў,
старажытны Гаўт,
сядло ўсклаў
на спіну Слейпніра;
адтуль ён уніз
у Нільфхель паехаў

У частцы «Песні пра Хюндле» — «Кароткім прадраканні вёльвы» гаворыцца пра тое, што Локі спарадзіў трохі пачвар:

Ад Ангрбады Локі
Ваўка нарадзіў,
а Слейпнір — сын Локі
ад Свадільфары
яшчэ адна пачвара,
самае злое,
на свет народжана
Бюлейста братам.

Младшая Эда

Тытульны ліст манускрыпта «малодшай Эды» XVIII ст., якая паказвае Одзіна, Хеймдаля, Слейпніра і іншых герояў скандынаўскай міфалогіі.

Хермад, які асядлаў Слейпніра (злева), Бальдр (справа уверсе) і Хель (справа ўнізе). Мініяцюра ісландскага манускрыпта XVIII ст.

Першая згадка пра Слейпніра — у першай частцы Малодшай Эды — бачанні Гюльві ў 15-й главе, дзе гаворыцца пра тое што кожны дзень Асы перапраўляюцца па мосце Біўрэст, а таксама прыводзіцца спіс коней, на якіх яны ездзяць. Гэты спіс пачынаецца з Слейпніра: «Слейпнір, лепшы з іх, ён належыць Одзіну, гэты конь на васьмі нагах». У частцы 41 Высокі цытуе страфы з прамоваў Грымніра (старэйшая Эда), у якіх згадваецца Слейпнір.

Частка 42 апісвае паходжанне Слейпніра. Ганлеры (які з’яўляецца замаскіраваным конунгам Гюльві, апісаным у кнізе вышэй) пытаецца Высокага (Одзіна), каму належыць конь Слейпнір, і што пра гэтага каня ён можа расказаць. Высокі здзівіўся таму, што Ганлеры нічога не вядома пра Слейпніра і пра яго паходжанне, і распавёў гісторыю — калі багі ўзвялі Мідгард і ўзвялі Вальгалу, прыйшоў да іх нейкі майстар, які ўзяўся пабудаваць за тры паўгоддзя сцены, якія маглі б выстаяць супраць горных волатаў і іняістых волатаў, калі яны ўздумаюць напасці на Мідгард. У абмен на гэта ён прасіў Фрэю ў жонкі і хацеў завалодаць сонцам і месяцам. Асы трымалі савет і пагадзіліся, з умовай, што майстар атрымае ўсё, што просіць, калі здолее пабудаваць сцены ў адну зіму, без выкарыстання чыёй-небудзь дапамогі. Будаўнік папрасіў толькі аб адным — каб яму дазволілі выкарыстоўваць свайго жарабца Свадзільфары. Па парадзе Локі, просьба была задаволеная. Жарабец Свадзільфары быў удвая мацней будаўніка, і, на здзіўленне багоў, перавозіў каменныя груды вялізнага памеру. Будаўнік і Свадзільфары вельмі хутка ўзводзілі сцяну, і за тры дні да тэрміну заканчэння работ (да пачатку лета) заставалася зрабіць толькі вароты. Багі сабраліся і вырашылі знайсці таго, хто панясе адказнасць за падобны дагавор, у выніку яны аднадушна вырашылі, што ў гэтым, як і ў большасці непрыемнасцяў, вінаваты Локі.

Багі абвясцілі, што Локі будзе аддадзены жудаснай смерці, калі не зможа прыдумаць, як пазбавіць будаўніка платы, і пагражалі забіць яго. Спалохаўшыся, Локі пакляўся, што прыдумае падкоп, які стаў бы прычынай для пазбаўлення будаўніка платы, чаго б яму гэта не варта было. У тую ж ноч, калі будаўнік выехаў каб здабыць камянёў разам са сваім жарабцом Свадзільфары, з-за дрэва выбегла кабыла. Конь прызыўна заржаў і, толькі заўважыўшы, што гэта была за кабыла, Свадзільфары ашалеў, заржаў, парваў вупраж і кінуўся да яе. Кабыла пабегла ў лес, за ёй рушыў услед Свадзільфары, а за імі пагнаўся і муляр. Коні бегалі ўсю ноч напралёт, у выніку чаго будаўніцтва было перапынена, а тэмп працы, зададзены будаўніком, быў страчаны.

Калі Асы зразумелі, што будаўнік — з роду ётунов, яны занядбалі сваімі папярэднімі клятвамі і заклікалі Тора. З’явіўшыся, Тор забіў будаўніка, разбіўшы яго чэрап у аскепкі з дапамогай молата М’ёльнір. Аднак, Локі зацяжарыў ад Свадзільфары і некалькі пазней спарадзіў шэрае жарабя з васьмю нагамі — каня Слейпніра, «і няма каня лепш у багоў і людзей».

У частцы 49, Высокі апісвае смерць Бальдра. Хермод, сын Одзіна, пагадзіўся ехаць да Хель, каб прапанаваць выкуп за вяртанне Бальдра. «Вывелі тут Слейпніра, каня Одзіна, ускочыў Хермод на таго каня і памчаўся прэч». Хермод ехаў дзевяць начэй па шырокіх, цёмных далінах, дзе нічога не мог разглядзець, пакуль не пад’ехаў да ракі Г’ель і не ступіў на мост, высланы святлівым золатам. Там ён сустрэў дзяўчыну па імі Модгуд, якая ахоўвала мост. Падчас размовы з Хермодам Модгуд адзначае, што пад ім адным мост грукоча не менш, чым пад пяццю полчышчамі мёртвых, якія праязджалі праз мост на днях. Слейпнір і Хермод адправіліся «ўніз і на поўнач» па дарозе ў Хельхейм, пакуль ўдваіх не наблізіліся да брамы ў Хельхейм. Хермод спешыўся з Слейпніра, зацягнуў яго папругу, а затым зноў асядлаў яго і прышпорыў. Слейпнір пераскочыў праз браму, ды так высока, што іх зусім не закрануў. Хермод пад’ехаў да палат і злез са Слейпніра. Просьба Хермода да Хель аб вяртанні Бальдра была прынятая з пэўнымі ўмовамі і Хермод адправіўся назад у Асгард; Бальдр праводзіў яго з палат.

У кнізе Мова паэзіі (другая частка малодшай Эды), у частцы 16 адзін з кенінгаў Локі «родзіч Слейпніра». У частцы 17, прыводзіцца гісторыя ў якой Одзін адпраўляецца на Слейпніры ў Ётунхейм і прыбывае ў рэзідэнцыі ётуна князя Грунгніра. Грунгнір пытаецца: «Хто гэта скача ў залатым шлеме па водах і паветры? У яго конь на дзіва добры». Одзін гатовы аддаць галаву на адсячэнне, што няма каня лепш ва ўсім Ётунхейме. Грунгнір прызнаў, што гэта выдатны конь, але заявіў, што ў яго каня, Гулфаксі (Залатая грыва), «ногі куды даўжэй». Абураны Грунгнір ускочыў на Гулфаксі, маючы намер атакаваць Одзіна за яго хвальбу. Одзін скакаў з усіх сіл, трымаючы Грунгніра на адлегласці; у парыве лютасьці, Грунгнір не заўважыў як быў ужо каля брамы Асгарда.

У частцы 58, Слейпнір згадваецца ў спісе коней у Туле Торгрыма: «Крумкач і Слейпнір — слаўныя коні». Акрамя таго, Слейпнір двойчы згадваецца ў кенінгах карабля — у частцы 25 у творы скальда Рэва і як «марскі Слейпнір» у частцы 49 у паэме Хусдрапа Ульва Угасона.

Сага пра Хервер і Хейдрэка

У Сазе пра Хервер і Хейдрэка фрагмент «Загадкі Гестумбліндзі» змяшчае загадку пра Слейпніра і Одзіна:

Тады Гестумбліндзі сказаў:
Што гэта за двое,
у якіх дзесяць ног,
тры вокі
і адзін хвост?
Конунг Хейдрэк,
думай над загадкай.
— Гэта Одзін скача на Слейпніры. (адказаў Конунг Хейдрэк)

Сага аб Вёльсунгах

У частцы 13 Сагі аб Вёльсунгах герой Сігурд на шляху ў лес сустракае даўгабародага старца (замаскіраванага Одзіна), якога ён ніколі раней не бачыў. Сігурд кажа старому, што ён збіраецца выбраць каня, і просіць яго пайсці з ім, каб дапамагчы яму вырашыць якога менавіта. Стары кажа, што яны павінны прыгнаць коней да ракі Бусілт’орн. Удваіх яны гоняць коней далей на самую глыбіню Бусілт’орн, усе коні плывуць назад да берага, акрамя вялікага, маладога і прыгожага шэрага жарабца, якога ніхто ніколі не аб’язджаў. Сівабароды стары сказаў, што гэты конь — «паходзіць ад Слейпніра» і што «трэба старанна яго выгадаваць, каб стаў ён усіх коней лепш». Затым Стары знік. Сігурд назваў каня Грані.

Дзеянні данаў

Слейпнір з’яўляецца ў некаторых падзеях, апісаных у кнізе «Дзеянні данаў». У гэтай кнізе малады Хадзінг сустракае вялікага аднавокага чалавека шаноўнага ўзросту — Люсіра. Хадзінг і Люсір адкрываюць ваенную кампанію супраць Локіра, кіраўніка Курляндыі. Яны церпяць паразу; стары бярэ Хадзінга на свайго каня і вязе ў свой дом, дзе поіць асвяжальным напоем. Стары чытае нараспеў прароцтва, пасля чаго вязе Хадзінга назад на тое месца, дзе падабраў яго. Падчас зваротнага шляху Хадзінг дрыжыць ад страху пад мантыяй старога, але падглядвае праз яе дзіркі. Ён выяўляе, што пад капытамі каня — мора, але бо нельга глядзець на забароненыя рэчы, ён адвёў свае здзіўленыя вочы ад жахлівага выгляду дарог, якімі яны праязджалі.

Акрамя таго, у другой кнізе, У «Песні пра Б’яркі», Бёдвар Б’яркі згадвае Одзіна і Слейпніра: «Калі б я толькі мог зірнуць на жудаснага мужа Фрыг, калі б ён не быў закрыты сваім белым шчытом, і вёў свайго высокага каня, ён бы ніякім спосабам не выбраўся цэлым з Лайрэ…».

У культуры

Камень Т’енвідэ.

Камень Ардрэ VIII.

Фрагмент Паўночнай рэльефнай пліты (Тэнгельгордскі камень, размешчаны ў Тэнгельгордзе, парафіі Лэрбру (англ.: Lärbro), Готланд, Швецыя); на кані, магчыма, намаляваны Одзін на Слейпніры і два валькнута (англ.: Valknut) (вузлы ў форме трылісніка).

Брактэат (DR 42) C вострава Фюн, Данія. Брактэат мае на сабе Руніцкі надпіс; згодна з інфармацыяй пра гэты экспанат у Нацыянальным музеі Даніі, надпісы на зразумелай мове зліваюцца з неперакладальнымі і ўтрымліваюць слова «Высокі» (Одзін), і слова "АЛУ" (англ.: Alu (runic))

Хермод, які скача ў Хельхейм прасіць вяртання Бальдра. Мініяцюра ісландскага манускрыпта XVIII ст.

Слейпнір намаляваны на двух карцінных камянях з вострава Готланд (8-е стагоддзе), а таксама на Т’енвідэ і Ардрэ VIII (VIII—XI стагоддзе).

Слейпнір з Одзінам намаляваны на драўляным рэльефе «Odin på Sleipnir» Дагфіна Верэнскольда (Dagfin Werenskiold) (1945—1950) звонку гарадской ратушы Осла, Нарвегія.

Статуя Слейпніра (1998), стаіць ў Веднсберы (Англія), горадзе, які бярэ сваю назву ад англасаксонскай версіі Одзін, Ведн (Wōden).

У Рэдзьярда Кіплінга ёсць невялікі аповяд, першапачаткова названы «Слейпнір», пазней пераназваны «Турында» (Thurinda) (1888), у якім апісваўся конь па імі Слейпнір.

Слейпнір быў і застаецца папулярнай назвай для суднаў у Паўночнай Еўропе.

Малюнак Слейпніра выкарыстоўваецца ў сучасных гербах:

• 
  Герб Абаронных сіл тылу (Узброеныя Сілы тылу), часткі Узброеных Сіл Швецыі
• 
  Герб HMS Sleipner, частка ваенна-марскога флоту Швецыі
• 
  Герб абаронных сіл underhållscentrum (Försvarsmaktens underhållscentrum), частка арміі Швецыі
• 
  Герб Веркстадскага (Verkstad) адміністрацыйнага цэнтра (Узброеныя Сілы тылу), часткі Узброеных Сіл Швецыі

У яго гонар названа разора Слейпніра на Плутоне.

Фальклор

У нашы дні Слейпнір з’яўляецца ў ісландскім фальклоры як стваральнік каньёна Аўсбіргі.

Каньён Аўсбіргі, хутчэй за ўсё, быў утвораны катастрафічным ледавіковым завадненнем ракі Ёкульсаў-ау-Ф’ёдлум у канцы апошняга ледніковага перыяду, першы раз 8-10 тыс.гадоў таму, а потым другі раз каля 3000 гадоў таму. З тых часоў рака змяніла сваю плынь і цяпер знаходзіцца прыблізна за 2 км на ўсход. Легенда тлумачыць незвычайную форму каньёна інакш — мянушка «след Слейпніра» бярэ пачатак з міфа аб тым, што васьміногі конь Одзіна, Слейпнір, адным са сваіх капытоў закрануў тут зямлі. Таксама, легенда апавядае аб тым, што цясніна з’яўляецца сталіцай «схаванага народа», які жыве ў расколінах навакольных скал.

Тэорыі

Джон Ліндоў (John Lindow) выказаў здагадку, што «сувязь Слейпніра з светам мёртвых дадае асаблівую дакладнасць аднаго з кенінгаў, у якім Слейпнір з’яўляецца як замена слова леер», спасылаючыся на выраз «марскі Слейпнір», выкарыстаны Ульвам Угасонам у паэме Хусдрапа, якая апісвае пахаванне Бальдра. Ліндоў працягвае: «яго (Úlfr Uggason) выкарыстанне Слейпніра ў кенінгу паказвае, што роля Слейпніра ў няўдалым адраджэнні Бальдра была вядомая ў той час у Ісландыі, гэта, безумоўна, сведчыць аб тым, што Слейпнір быў актыўным героем у міфалогіі апошніх дзесяцігоддзяў паганства». Ліндоў дадае, што чысло ног Слейпніра (восем) паказвала на вялікую хуткасць або нейкім чынам было звязана з культавай дзейнасцю.

Хільда Эліс-Дэвідсан адзначае, што «васьміногі конь Одзіна з’яўляецца тыповым канём для шамана» і што ў падарожжа шамана на нябёсы або ў пекла, шамана «сядзіць, як звычайна ўяўляюць, на нейкіх птушках або жывёлах». Па словах Дэвідсан, ездавая істота шамана можа быць рознай, але конь у гэтай ролі сустракаецца даволі часта ў месцах, дзе шырока выкарыстоўваюцца коні, а тое, што Слейпнір здольны перавозіць бога па паветры, таксама характэрна для каня шамана. Дэвідсан прыводзіць прыклад з даследаванняў Мірча Эліядэ пра васьмінога жарабя з гісторыі пра бурацкага шамана. Дэвідсан кажа, што, хоць ажыццяўляліся спробы звязаць Слейпніра з цацачнымі конікамі на палцы (hobby horses) і конямі з чыслом ног, якія перавышаюць чатыры, якіх выкарыстоўваюць у карнавалах і шэсцях, больш удалым, верагодна, з’яўляецца падабенства з насілкамі, на якіх нясуць нябожчыка падчас пахавальнай працэсіі чатыры насільшчыка; такім чынам, у пераносным сэнсе, нябожчыка можна апісаць, як ездака на васьміногім кані. У якасці прыкладу Дэвідсан прыводзіць пахавальныя песні народа Гонды у Індыі, запісаныя Верыерам Элвінам (Verrier Elwin), сфармуляваўшы наступнае: У ім згадваецца Багры Маро, конь з васьмю нагамі, і, як бачна з песні, гэты конь вязе пахавальныя дрогі мерцвяка. Дэвідсан кажа, што песню спявалі, калі паміралі вядомыя жыхары вёскі Мурыя і прыводзіць верш:

What horse is this?(Што за конь?)

It is the horse of Bagri Maro. (Гэта конь Багры Маро.)

What should we say of its legs? (Што можна сказаць пра яго ногі?)

This horse has eight legs. (У гэтага каня восем ног.)

What should we say of its heads?(Што можна сказаць пра яго галаву?)

This horse has four heads. . . . (У гэтага каня 4 галавы…)

Catch the bridle and mount the horse. (Злаві аброць і засядлай каня.)

Дэвідсан дадае, што з такой карціны можа натуральным чынам прытрымлівацца ўяўленне пра каня Одзіна, як васьмінога, і што «гэта адпавядае паданнях аб Слейпніры, як пра каня, які можа пераносіць вершніка на зямлю мёртвых».

Ула Лоўмэнд (Ulla Loumand) згадвае Слейпніра і лятучага каня Хофварпніра («Квяцісты капыток», конь багіні Гна) як «яркія прыклады» коней у скандынаўскай міфалогіі, якія маглі быць «пасрэднікамі паміж небам і зямлёй, паміж Асгардам, Мідгардам і Утгардам і паміж светам смяротных і падземным светам».

У энцыклапедыі індаеўрапейскай культуры вылучаецца здагадка аб тым, што восем ног Слейпніра — перажытак асацыяваных з конямі багоў-блізнят. Згадка міфемы багоў-блізнят знойдзена ў шматлікіх інда-еўрапейскіх культурах, і ў канчатковым рахунку яна выцякае з праіндаеўрапейскай рэлігіі. Энцыклапедыя сцвярджае, што "[ … ] Слейпнір нарадзіўся з падвойным наборам ног, тым самым прадстаўляючы першапачатковую пару коней «Як Фрэйр і Ньёрд, Слейпнір адказвае за перапраўку мёртвых у свет іншы». У слоўніку праводзяцца паралелі паміж нараджэннем Слейпніра і міфамі, якія паказваюць на багіню кельтаў, якая нарадзіла двух Боскіх коней-блізнят. У змест гэтых міфаў ўваходзіць гісторыя пра непажаданага прыхільніка, які таксама патрабаваў для сябе багіню, і пра спакушэнне будаўнікоў.

Слейпнір у масавай культуры

• The Flight of Sleipnir — амерыканскі гурт з Каларада ў жанры стоўнер-метал.
• Sleipnir — нямецкі гурт, якая грае ў стылі RAC/Ballads.
• Кампазіцыя «Sleipnir» ісландскай фолк-метал гурта Skálmöld (альбом «Börn Loka»).
• Кампазіцыя «Between Sleipnir’s Breaths» дрон-дум-амбіент гурта Sunn O))) (альбом «Life Metal»)
• Кампазіцыя «Sleipnir» амерыканскага хэві-метал гурта Manowar (альбом Gods of War).
• Кампазіцыя «Слейпнир» расійскага фолк гурта Хольда.
• Кампазіцыя «Слейпнир» расійскага фолк-метал гурта Svaskalver.
• Слейпнір — лятаючы Васьміногі конь Старога Хрофта — згадваецца ў літаратурных цыклах «Летапісы Х’ерварда» і «Летапісе Разлома» расійскага пісьменніка ў жанры фэнтэзі Ніка Перумава.
• У Сусвеце EVE Online Слейпнір — карабель кіравання флотам (command ship) расы Мінматар.
• У Сусвеце Aion гэтак жа ёсць персанаж па імі Слейпнір, які пачынае ланцужок квэстаў адной з місій. У ўзнагароду даецца тытул «Ахвяра Слейпніра».
• 1 красавіка 2014 года, у якасці першакрасавіцкага розыгрышу, у гульню на тэму паветраных баёў сярэдзіны XX стагоддзя «World of Warplanes» быў дададзены лятальны апарат Слейпнір. У гульні ён прадстаўлены ў выглядзе «лятучай талеркі».
• У анімэ-серыяле Aldnoah Zero адзін з галоўных герояў выкарыстоўвае механічнага робата які называецца KG-6 Sleipnir. Пазней яго карыстальнік пазбаўляецца вока і нават сам згадвае Одзіна.
• Паўпаглыбнае кранавае судна Sleipnir названа так з-за свайго выгляду.

Літаратура

• The Saga of the Volsungs: The Norse Epic of Sigurd the Dragon Slayer / Пер. Byock, Jesse. — Лондон: University of California Press, 1990. — ISBN 0-520-23285-2.
• Edda / Пер. Faulkes, Anthony. — Everyman's Library, 1995. — ISBN 0-4608-7616-3.
• Grammaticus, Saxo. The Danish History / Пер. Oliver Elton. — BiblioBazaar, 2006. — ISBN 1-42624-0045-4.(недаступная спасылка)
• Hollander, Lee Milton. Old Norse Poems: The Most Important Nonskaldic Verse Not Included in the Poetic Edda. — Columbia University Press, 1936.
• P. M. C. Kermode. Traces of Norse Mythology in the Isle of Man. — Harvard University Press, 1904.
• The Poetic Edda / Пер. Larrington, Carolyne. — Oxford World's Classics, 1999. — ISBN 0192839462.