Ісландыя

Сцяг Ісландыі	Герб Ісландыі
	Гімн: «Lofsöngur»
Заснавана	930 (Ісландская Вольная Дзяржава)
Дата незалежнасці	1 снежня 1918 (ад Даніі)
Афіцыйная мова	Ісландская
Сталіца	Рэйк’явік
Найбуйнейшыя гарады	Рэйк’явік, Коўпавагур, Хабнарфіёрдур, Акурэйры, Кеблавік
Форма кіравання	Парламенцкая рэспубліка
Прэзідэнт ; Прэм’ер-міністр	Гвюдні Ёўханесан ; Катрын Якабсдоцір
Дзярж. рэлігія	Лютэранства (Царква Ісландыі)
Плошча; • Усяго; • % воднай паверхні	108-я ў свеце; 103 001 км²; 2,7
Насельніцтва; • Ацэнка (2017); • Шчыльнасць	; 339 747 чал. (178-я); 3,2 чал./км² (235-я)
ВУП (ППЗ); • Разам (2017); • На душу насельніцтва	; $17,728 млрд (142-ы); $52 150 (16-ы)
ВУП (намінал); • Разам (2017); • На душу насельніцтва	; $28,848 млрд; $83 750 (3-ы)
ІРЧП (2015)	▲ 0,921 (вельмі высокі) (9-ы)
Этнахаронім	Ісландцы
Валюта	Ісландская крона (kr, ISK)
Інтэрнэт-дамен	.is
Код ISO (Alpha-2)	IS
Код ISO (Alpha-3)	ISL
Код МАК	ISL
Тэлефонны код	+354
Часавыя паясы	+0

Ісла́ндыя (ісл.: Ísland [ˈislant]) — дзяржава ў Паўночнай Еўропе. Знаходзіцца на аднайменным востраве і прылеглых дробных астравах у паўночнай частцы Атлантычнага акіяна. Пасля Вялікабрытаніі другая па плошчы астраўная дзяржава Еўропы.

Асноўны востраў, на якім размешчана Ісландыя — самы вялікі ў свеце востраў вулканічнага паходжання. Прырода краіны — спалучэнне фіёрдаў, ледавікоў, вулканаў, кароткіх і шматводных рэк, вялікіх азёр. Клімат Ісландыі змякчаюць цёплыя акіянічныя цячэнні, што абмываюць яе берагі.

Ісландыя была адкрыта ў канцы ІХ стагоддзя вікінгамі, якія засялілі востраў. З таго часу гісторыя Ісландыі непарыўна звязана з гісторыяй Паўночнай Еўропы, у першую чаргу, Даніі.

Ісландыя адносіцца да высакаразвітых невялікіх краін Еўропы з вельмі высокімі сацыяльны-эканамічнымі паказчыкамі. Цэны ў Ісландыі — адны з самых высокіх у свеце, таму ВУП па намінале тут нязвыкла меншы за ВУП па ППЗ.

Для Ісландыі характэрна палітычная стабільнасць. Таксама краіна не спяшаецца ўваходзіць у міжнародныя арганізацыі. Пасля хадатайніцтва на ўступленне ад 17 ліпеня 2009 года Ісландыя патэнцыйны кандыдат на сяброўства ў Еўрапейскім саюзе. Таксама астраўная краіна з’яўляецца заснавальніцай НАТА.

Этымалогія

Сагі сцвярджаюць, што першае імя — Снэланд (снежная зямля) — востраву даў вікінг Надод. Наступны мараплаўца, швед Гарор Сваварсан, ахрысціў Ісландыю «воставам Гарора». Сучаснай назвай востраў абавязаны нарвежцу Флокі Вільгердарсану. Уяўленне пра тое, што пасяленцы абралі гэтае імя, каб не дапусціць перанасялення іх зялёнага вострава — гэта проста міф.

Геаграфічнае становішча

Ісландыя — краіна ў Паўночнай Еўропе. Знаходзіцца на аднайменным востраве і прылеглых дробных астравах у паўночнай частцы Атлантычнага акіяна. Пасля Вялікабрытаніі другая па плошчы астраўная краіна Еўропы. Востраў Ісландыя — 18-ы па памерах востраў свету. Ісландыя падзяляе Паўночную Атлантыку і Паўночны Ледавіты акіян. Найбліжэйшы сусед — Грэнладыя, ад якой Ісландыя аддзеленая Дацкім пралівам. Краіна размешчана паміж шыротамі 63 і 68 ° Пн, і даўгот 25 і 13 ° З. Галоўны востраў ляжыць цалкам на поўдзень ад паўночнага палярнага круга, які праходзіць праз невялікі ісландскі востраў Грымсі ля яго паўночнага ўзбярэжжа.

Моцна парэзаная берагавая лінія Ісландыі мае працягласць каля 5 тыс. км. На паўночным захадзе, поўначы і ўсходзе скалістыя берагі раздзеленыя шматлікімі залівамі, фіёрдамі і астравамі. Ва ўнутраныя часткі шматлікіх фіёрдаў заходзяць галечнікавыя косы, якія абараняюць натуральныя гавані ад штормаў, што дзьмуць з боку Атлантычнага акіяна. На такіх косах часта размяшчаюцца прыбярэжныя гарады і пасёлкі. Паўднёва-заходнія і паўднёвыя берагі Ісландыі — пясчаныя, выраўнаваныя; натуральныя гавані там адсутнічаюць.

Прырода

Геалагічная будова

У геалагічным сэнсе Ісландыя — маладая краіна, якая ўтварылася ў выніку вулканічных вывяржэнняў за апошнія 60 млн гадоў (што адпавядае палеагенаваму, неагенаваму і чацвярцічнаму перыядам у гісторыі Зямлі). Самыя старажытныя часткі краіны размешчаныя на захадзе, поўначы і ўсходзе. Гэта пераважна плато, складзеныя старажытнымі базальтавымі лавамі. Платопадобны характар паверхні лепш за ўсё захаваўся на паўночным захадзе, тады як на ўсходзе і на поўначы цэнтральнай часткі вострава рэльеф набывае альпійскае аблічча. Праз усю краіну з поўначы на паўднёвы захад распасціраецца шырокая зона, у асноўным складзеная туфамі і брэкчыямі, якія ўтварыліся ў выніку падводных вулканічных вывяржэнняў.

Да гэтай зоны, а таксама да раёна Снайфедльснес на захадзе прымеркавана вялікая колькасць вулканаў, з іх 20 вывяргаліся ўжо пасля засялення краіны. У Ісландыі прадстаўленыя амаль усе тыпы вулканаў, што сустраюцца на Зямлі. Найбольш характэрныя ланцужкі кратараў, якія ўзніклі ў выніку вывяржэнняў уздоўж расколін і разломаў. У 1783 падчас вывяржэння вулкана такога тыпу Лакі ўтварыўся лававы паток, які заліў плошчу 570 км². Вулкан Гекла вывяргаўся ў 1947 і 1970. У выніку падводнага вывяржэння ля паўднёва-заходняга ўзбярэжжа Ісландыі ў 1963 ўтварыўся невялікі востраў Сюртсей. У 1973 падчас вывяржэння вулкана на в. Хеймаэй прыйшлося эвакуіраваць насельніцтва горада Вестманаэйяр. З вулканізмам звязаныя частыя землетрасенні.

З вулканічнай дзейнасцю цесна звязаныя гарачыя крыніцы па ўсёй краіне (налічаецца больш за 250 груп такіх крыніц). Палі сярністых фумаролаў (сальфатараў) прымеркаваныя да абласцей вулканізму. З фантануючых крыніц найбольш вядомы Вялікі Гейзер, назва якога стала намінальнай для ўсіх падобных утварэнняў.

У Ісландыі шырока выкарыстоўваецца энергія тэрмальных крыніц. 85 % насельніцтвы жыве ў дамах, абаграваных іх водамі. Акрамя таго, цёплая вада падаецца ў шматлікія цяпліцы і плавальныя басейны. Ёсць мінеральныя крыніцы. Карысныя выкапні: торф, лігніт, ісландскі шпат, сера.

Характар паверхні

Большая частка вострава — плато вышынёй 400—800 м над узроўнем мора, месцамі ўкрытае лёдам, са шматлікімі вулканамі (каля 200). Найбольш вядомыя вулканы — Гекла, Лакі, Аск’я.

На паўднёвым усходзе Ісландыі знаходзіцца вышэйшы пункт краіны Хванадальсхнукюр (2119), які ўяўляе сабой падняты бок кальдэры вулкана Эрайвайёкудль. Найвышэйшыя вулканы — Хванадальсхнукюр, Эйяф’ядлаёкюдль, Снайфедль — маюць конусападобную форму. Іншыя вулканы маюць шчытападобную форму, напр. Ск’яўльбрэйд. Некаторыя належаць да трэшчыннага тыпу, трэшчыны звычайна схаваныя пад ланцужкамі кратараў з попелу і лавы; так ланцуг з 100 кратараў працягласцю 25 км вядомы пад назвай Лакі. Дзеючыя вулканы часта пакрываюць ледавіковыя шапкі. Таму вывяржэнні суправаджаюцца бурнымі паводкамі на рэках і ў навакольных раёнах.

Ва ўнутранай частцы Ісландыі пераважаюць плато вышынёй 600—800 м. Месцамі, асабліва на перыферыі, яны разбіты глыбокімі звілістымі далінамі і фіёрдамі. У зоне вулканізму пераважаюць вулканічныя масівы вышынёй 1200—1800 м. Прыкладна 10 % тэрыторыі займаюць лававыя палі, паверхня якіх нагадвае месяцавы ландшафт. Найбольшае лававае поле Аўдаўдахройн, плошча якога дасягае 4 тыс. км², знаходзіцца амаль у цэнтры краіны. На лававым полі можна ўбачыць звстылыя патокі рознага колеру — ад чырвона-бурага да сіне-чорнага. сустракаюцца і тэрыторыі, пакрытыя чорным вулканічным попелам.

На захадзе і поўдні — паласа прыбярэжных нізін.

Ледавікі і снежнікі (пераважна на поўдні) займаюць больш за 13 % тэрыторыі краіны (плошча 11 900 км²). Самая буйная з ледавіковых шапак, Ватнаёкутль, размешчаная на паўднёвым усходзе Ісландыі (плошча каля 8400 км², магутнасць ільду да 1 км). Іншыя буйныя ледавікі: Лаўнгёкудль (1020 км²), Хофсёкудль (1000 км²), Мірдальсёкудль (700 км²). Улетку ніжнія часткі ледавікоў інтэнсіўна таюць. Ад іх канцоў цякуць шматлікія ручаі і рэчкі, якія, зліваючыся, утвараюць вялікія рэкі.

У прыледавіковых абласцях размешчаны вялікія пясчана-шчэбністыя раўніны — зандры. Бурныя рэкі блукаюць па гэтых раўнінах, падзяляюцца на рукавы, рэчышчы змяняюцца бадай што пасля кожнай паводкі.

Клімат і надвор’е

Клімат Ісландыі субарктычны, марскі, больш мяккі ў параўнанні з краінамі, што знаходзяцца на такіх самых шыротах. Змякчальны ўплыў на яго аказваюць цёплыя воды Паўночна-Атлантычнага цячэння (працяг Гальфстрыму), частка якога праходзіць уздоўж паўднёвага і заходняга берагоў вострава.

Сярэдняя гадавая тэмпература на паўднёва-заходнім узбярэжжы ў Рэйк’явіку 5 °C, сярэдняя тэмпература студзеня −0,4 °C, ліпеня 11,2 °C. Адпаведныя паказчыкі на паўночным узбярэжжы ў Акюрэйры 3,9 °C, −2 °C і 11 °C. Сярэдняя тэмпература студзеня ў гарах апускаецца да −10 °C, ліпеня да 0 °C.

Сярэдняя гадавая колькасць ападкаў складае 800 мм у Рэйк’явіку, 350—500 мм — на паўночным узбярэжжы, да 3000 мм на паўднёва-заходніх і паўднёвых схілах гор, звыш 3800 мм на адкрытых да поўдня схілах Ватнаёкудля і Мірдальсйёкудля. Сярод зімы часта ільюць дажджы, здараюцца навальніцы. Снег устойліва трымаецца толькі ва ўнутраных раёнах.

Надвор’е ў Ісландыі хутка мяняецца ў сувязі з праходжаннем цыклонаў. Часцей за ўсё яно сырое і халаднаватае, неба пакрыта хмарамі, далягляд зацягнуты сеткай дажджу, дзьме пранізлівы вецер, сцелецца туман. Затым раптам на некалькі хвілін вецер сціхае, неба праясняецца і набывае чысты, блакітны колер, а паветра становіцца такім празрыстым, што ў далечыні праступаюць контуры гор.

Унутраныя ўзвышаныя раёны адрозніваюцца значна больш суровым кліматам, чым прыбярэжныя. На паўночным і ўсходнім берагах таксама значна халадней, чым на паўднёвым і паўднёва-заходнім. Так праяўляецца ахаладжальны ўплыў Усходне-Грэнландскага цячэння, якое нясе з Арктыкі плывучыя ільды і айсбергі.

Прыбярэжныя воды вольныя ад лёду на працягу ўсяго года. Выключэнне складаюць сітуацыі, звязаныя з вынасам палярных ільдоў на поўначы і ўсходзе. У сувязі са значным пацяпленнем клімату з пачатку 1920-х гадоў вынас палярных ільдоў да берагоў Ісландыі адбыўся толькі ў 1965.

Рэкі і азёры

Вільготны халаднаваты клімат спрыяе развіццю ў Ісландыі балот і азёр, густой рачной сеткі і ледавікоў.

Рэкі на востраве кароткія, з парогамі і вадаспадамі, маюць значныя запасы гідраэнергіі. Многія рэкі пачынаюцца на ўскраінах ледавікоў і жывяцца іх талымі водамі. У ліпені-жніўні на рэках з ледавіковым жыўленнем адбываюцца бурныя паводкі, затое пад час межані сцёк рэзка скарачаецца. Вада ў іх утрымлівае шмат наносаў — гліны, пяску, камянёў. Рэкі, што выцякаюць з азёр і крыніц, наадварот, маюцт вельмі чыстую, празрыстую ваду.

Дзякуючы багаццю ападкаў у Ісландыі шмат даволі буйных рэк (гл. Рэкі Ісландыі), але яны несуднаходныя. На поўдзень ад Ватнаёкудля рэкі разгаліноўваюцца на рукавы, якія часта змяняюць сваё становішча. Гэта сур’ёзная перашкода для транспарту. Падчас падледавіковых вулканічных вывяржэнняў і пры прарыве ледзяных плацін на прыледавіковых азёрах велізарныя масы талых вод выклікаюць бурныя паводкі на рэках.

Для гідраэнергабудаўніцтва ў Ісландыі ў асноўным выкарыстоўваюцца рэкі з грунтавым жыўленнем, з невялікімі сезоннымі ваганнямі сцёку. Самыя значныя ГЭС пабудаваны на рэках Сог і Цьёўрсаў.

Характэрны шматлікія невялікія азёры. Самыя буйныя азёры Ісландыі — Тынгвадлаватн, Міватн і Таўрысватн. Большасць азёр утварылася ў выніку падпруджвання рэк.

Глебы, раслінны і жывёльны свет

Прырода Ісландыі адносіцца да арктычнага барэальнага (паўночнага) рэгіёну.

Глебы Ісландыі пераважна горныя арктычныя, на ўзбярэжных нізінах і невысокіх плато — вулканічныя, тарфяніста-дзярновыя. Глебы часта забалочаныя, узбагачаныя мінеральным матэрыялам, вытворным ад вулканічнага попелу, пылаватыя і пясчаныя. Сустракаюцца працяглыя лававыя палі.

Расліннасць небагатая — горная тундра, тарфяныя балоты, увільготненыя злакавыя лугі. У складзе флоры налічваецца ўсяго 440 відаў вышэйшых раслін, большасць з якіх арктаальпійскага паходжання, прычым палову складаюць рэлікты ледавіковай эпохі. Вегетацыйны перыяд вельмі кароткі. Расліны пачынаюць рост у маі, а часам толькі ў чэрвені, а ў верасні іх развіццё спыняецца.

Меней за чвэрць тэрыторыі краіны пакрыта расліннасцю (супраць 2/3 падчас засялення краіны 1100 гадоў назад). Шырокія ўнутраныя плато амаль цалкам пазбаўленыя расліннага полага. У складзе расліннасці пераважаюць імхі і травы.

Дрэвавыя расліны ў сярэдзіне ХХ ст. займалі ўсяго 1 % плошчы. Гэта ў асноўным паўночныя бярозы, асіна, рабіна, вербы; дрэвы прыземістыя, звычайна маюць скрыўленыя ствалы з-за моцных вятроў. Асобныя гаі захаваліся ў горных далінах, яны падымаюцца да вышыні 300—400 м, у рэдкіх выпадках — да 550—600 м. У апошнія дзесяцігоддзі месцамі створаныя значныя насаджэнні хвойных парод, галоўным чынам дзеля абароны ад ветру.

На нізінах Ісландыі пераважаюць балоты і лугі. Ва ўнутраных узвышаных раёнах і на зандрах вялікія тэрыторыі зусім пазбаўлены раслінасці, і толькі на выхадах базальтаў рассцілаюцца рознакаляровыя дываны імхоў і лішайнікаў.

Відавы склад фаўны Ісландыі бедны. Падчас засялення краіны з наземных сысуноў там былі толькі пясцы і лемінгі. У канцы XVIII ст. інтрадукаваныя паўночныя алені. Найбольш распаўсюджаныя хатнія жывёлы — авечкі, коні (ісландскія поні), каровы, радзей козы. Акрамя таго, на востраў былі выпадкова завезеныя мышы і пацукі. У 1930 з звераводчых гаспадарак уцякла група амерыканскіх норак, якія цяпер жывуць у многіх раёнах вострава. У прыбярэжных водах сустракаюцца два віды цюленяў і некаторыя віды кітоў.

У Ісландыі гняздуецца каля 80 відаў птушак. На горных азёрах і рэках жыве мноства лебедзяў, качак і гусей, а на марскім узбярэжжы звычайныя гарбаткі, крачкі і інш. Адной з найбольш распаўсюджаных птушак з’яўляецца гага, якая ператварылася ў паўсвойскую птушку. З драпежных птушак добра вядомы сокал. З насякомых шмат камароў. У азёрах водзіцца стронга, а ў рэках — ласось.

Абмежаванасць жывёльнага свету сушы кампенсуецца багаццем рыбы ў навакольных водах. Гэтаму спрые тое, што ля берагоў Ісландыі цёплыя марскія воды перамешваюцца з халоднымі. Тут знаходзяцца месцы напасу і нерасту рыб (да 66 відаў). Найбольш важнае значэнне маюць траска, марскі акунь, пікша, палтус, а таксама крэветкі.

Ахова прыроды

Створаны нацыянальныя паркі — Тынгведлір, Міватн-ог-Лахсаў, Скафтафедль, Ёкульсаўргльювур; шматлікія рэзерваты, помнікі прыроды.

Гісторыя

Некаторыя гісторыкі мяркуюць, што Ісландыя была ўпершыню адкрыта экспедыцыяй Піфея ў IV ст. н.э. і апісана пад назвай Туле. Археолагамі былі выяўленыя рымскія манеты III ст. н.э., аднак невядома, былі яны завезеныя антычнымі маракамі ці пазнейшымі сярэднявечнымі пасяленцамі. Згодна з пісьмовымі крыніцамі, у ранняе Сярэднявечча, Ісландыю маглі наведваць кельцкія манахі.

У IX ст. востраў быў выпадкова адкрыты вікінгамі з Фарэрскіх астравоў. У скандынаўскім фальклоры ён быў вядомы як «Снежная зямля» ці «Ледзяная зямля». У 874 г. было заснавана першае сталае паселішча нарвежскіх вікінгаў у Рэйк’явіку.

Хуткай каланізацыі Ісландыі садзейнічала палітыка першага нарвежскага караля Гаральда Рудавалосага (каля 850—933 гг.), якая прывяла да масавага зыходу нарвежцаў. Сярод пасяленцаў з самага пачатку таксама былі рабы (у асноўным жанчыны і падлеткі) кельцкага паходжання. Ісландцы адкрылі і даследавалі Грэнландыю, Лабрадор і некаторыя паўночныя астравы, прымалі ўдзел у ваенных экспедыцыях скандынаўскіх вікінгаў. Дзякуючы адносна мяккаму клімату той пары, каланісты займаліся пераважна земляробствам. Паміж імі часта ўспыхвалі зямельныя спрэчкі і канфлікты. Для іх прадухілення ў 930 г. быў створаны агульны сход, званы Альтынгам, які ладзіўся штогод. Прымаць у ім удзел маглі ўсе дарослыя свабодныя мужчыны, але галоўную законатворчую функцыю мелі «святыя мужы» (Goðorðsmenn), якія прадстаўлялі буйныя роды ці пасяленцаў пэўнай мясцовасці. У 999 ці 1000 г. ісландцы прынялі хрысціянства. У 1056 г. быў прызначаны першы каталіцкі біскуп Ісландыі.

У перш. пал. XIII ст. уладу на востраве фактычна захапіў род Стурлунгаў (1200—1262 гг.). Аднак афіцыйна дамагчыся каралеўскай кароны яго прадстаўнікі не здолелі. У 1220 г. Сноры Стурлунг упершыню прызнаў сябе васалам нарвежскага караля Хокана IV. У 1262 г. была падпісана унія (т. зв. «Стары запавет») паміж нарвежскім каралём і прадстаўнікамі буйных ісландскіх родаў, якая прадугледжвала выплату ісландцамі падаткаў, роўнасць паміж падданымі Нарвегіі і Ісландыі, усталяванне адзінага заканадаўства і вольнага гандлю паміж дзвюма краінамі.

З 1380 г. Ісландыя фактычна кіравалася каралямі Даніі, якія мала клапаціліся пра насельніцтва вострава ў сувязі са скарачэннем падаткаў, што ў сваю чаргу было выклікана пахаладаннямі клімату ў XIII—XIV, а потым у XVI—XVII і XIX стст. Пахаладанні прывялі да выпадкаў масавага голаду, згалення і памяншэння колькасці насельніцтва. Земляробства было закінута. Асноўную эканамічную ролю пачалі адыгрываць лоў і экспарт рыбы (галоўным чынам траскі), а таксама жывёлагадоўля.

У XVI ст. правядзенне дацкімі манархамі Рэфармацыі выклікала супраціўленне каталікоў на чале з біскупам Ёнам Арасанам, а затым працяглы крывавы канфлікт паміж каталікамі і пратэстантамі-манархістамі (1541—1550 гг.), які скончыўся перамогай апошніх.

У 1627 годзе на ўсходняе і паўднёвае ўзбярэжжа вострава ўрываліся берберскія піраты (Tyrkjaránið). Хаця каля 400—800 ісландцаў апынуліся ў палоне, дацкія ўлады не прадпрымалі рашучых захадаў для абароны Ісландыі.

У 1783 годзе ў выніку вывяржэння вулкану Лакі загінула каля чвэрці насельніцтва вострава. У 1800 годзе было забаронена скліканне Альтынгу. У 1814 годзе Нарвегія атрымала незалежнасць ад Даніі, але Ісландыя заставалася падначаленай дацкім каралям. Забарона на гандаль ісландцаў з краінамі, не падпарадкаванымі каралю Даніі (дзейнічала ў 1602—1854 гадах), а таксама новае пахаладанне выклікала спачатку эміграцыю актыўнага насельніцтва (у асноўным, у Канаду), а потым масавую падтрымку руху за незалежнасць.

У 1843 годзе ісландцы дамагліся ўзнаўлення працы Альтынгу як дарадчага органу. У 1874 г. Ісландыя атрымала права на самакіраванне (пашырана ў 1903 годзе). Згодна акту аб уніі ад 1 снежня 1918 г., Ісландыя прызнавалася незалежнай краінай, хаця фармальным кіраўніком краіны заставаўся кароль Даніі.

У 1940 годзе акт аб уніі павінен быў быць узноўлены, аднак Данія апынулася пад нямецкай акупацыяй. Нягледзячы на афіцыйны нейтралітэт, Ісландыя была занята брытанскімі войскамі (у 1941 годзе — амерыканскімі) і выкарыстоўвалася пад час Другой сусветнай вайны для вядзення ваенных дзеянняў супраць Германіі. 17 чэрвеня 1944 Ісландыя была абвешчана рэспублікай. У 1946 годзе яна была прынята ў НАТА.

Гісторыя незалежнай Ісландыі не абцяжарана вялікімі палітычнымі падзеямі, таму цікавасць могуць выклікаць хіба эканамічныя з’явы. У другой палове ХХ краіна паспяхова развівалася пад патранажам заходнееўрапейскіх і паўночнаамерыканскіх саюзнікаў, ператварыўшыя ў адну з самых багатых краін свету. У 1958—1976 Ісландыя вяла «трасковыя войны» з Велікабрытаніяй. Крах банкаўскай сістэмы ў кастрычніку 2008 г. прывёў да моцнага эканамічнага і палітычнага крызісу. На выбарах 2009 г. перамагла кааліцыя Сацыял-Дэмакратычнага аб’яднання і Лева-Зялёнага руху. Прэм’ер-міністрам і кіраўніком дзяржавы стала Ёгана Сігурдардоцір — першая ў свеце з дзейнічаючых глаў дзяржаў, адкрыта абвясціўшая сябе лесбіянкай.

Дзяржаўны лад

Ісландыя — парламенцка-прэзідэнцкая рэспубліка. Члены парламента, які называецца Альтынг (ісл.: Alþingi) абіраюцца прамым галасаваннем кожныя 4 гады. Упершыню альтынг сабраўся ў 930 годзе, што робіць яго самым старым дзеючым парламентам у свеце. Паводле вынікаў выбараў 2016 года, 48 % сяброў парламента складаюць жанчыны — гэта найбольш «жаночы» парламент свету (у сярэднім у свеце — 23 %)^[1].

Найбольш шырокае прадстаўніцтва ў альтынгу згодна з вынікамі выбараў 2016 атрымалі партыі: Прагрэсіўная партыя (Framsóknarflokkurinn, 1916), правацэнтрысцкая, Партыя незалежнасці (Sjálfstæðisflokkurinn, 1929), кансерватыўная, Левая зялёная партыя (Vinstrihreyfingin — grænt framboð, 1999).

На чале ўрада стаіць прэм’ер, якога прызначае прэзідэнт. Прэзідэнцкія выбары адбываюцца кожныя 4 гады. Прэзідэнт Оўлавюр Рагнар Грымсан не змяняўся ў 1996—2016 гг. У 2000 і 2008 ён заставаўся на пасадзе па прычыне адсутнасці іншых жадаючых выставіць кандыдатуру на выбары^[2]. Грымсан стаў першым у гісторыі Ісландыі прэзідэнтам, які ўсклаў вета на закон, прыняты Альтынгам.

У 2016 годзе адбыліся доўгачаканыя выбары з цэлымі двума кандыдатамі. Гісторык Гвюдні Ёўханесан перамог бізнэсвумэн Халл Томасдоцір. У снежні 2016 года новы прэзідэнт меў беспрэцэдэнтна высокі рэйтынг (97 %).

Прававая сістэма

Ісландыя ўваходзіць у скандынаўскую сістэму права, якая адносіцца да рамана-германскай сям’і. Грамадзянска-прававая сістэма заснавана на дацкім заканадаўстве і не падпадае цалкам пад юрысдыкцыю Міжнароднага суда ААН. Судовая ўлада складаецца з Вярхоўнага Суда (ісл.: Haestirettur; яго суддзі прызначаюцца пажыццёва міністрам юстыцыі) і васьмі акруговых судоў (іх суддзі таксама прызначаюцца пажыццёва міністрам юстыцыі). Акрамя гэтага, існуюць спецыяльныя суды па марскіх, працоўных і рэлігійных справах.

Адміністрацыйны падзел Ісландыі

Традыцыйна Ісландыя падзялялася на landsfjórðungar (адз.лік: landsfjórðungur) альбо чвэрці, якія арыентаваліся на бакі свету. Пазнейшы адміністрацыйны падзел абапіраецца на выбарчыя акругі — сіслы (sýslur) і абшчыны. Сёння Ісландыя падзяляецца на 8 рэгіёнаў (ісл.: landsvæði):

Насельніцтва

Агульнае насельніцтва складае каля 340 тыс. чалавек (2017). Гэта апошняе месца сярод краін Еўропы, калі не ўлічваць «карлікаў», ды нават Люксембург мае ў паўтара разы большае за Ісландыю насельніцтва.

Аддаленасць Ісландыі ад мацерыка ускладняла засяленне вострава. Сённяшняя Ісландыя — маланаселеная краіна з этнічна аднародным насельніцтвам. Дзякуючы багатай вуснай і пісьмовай традыцыі шмат сямей можа назваць сваіх продкаў у многіх пакаленнях. Добра захоўваюцца многія старажытныя традыцыі. Закон № 54 ад 27 чэрвеня 1925 года забараняе грамадзянам Ісландыі мець прозвішчы. Да сёй пары ісландцы афіцыйна карыстаюцца толькі асабістымі імёнамі і імёнамі па бацьку.

Для Ісландыі характэрны хуткі, адзін з найвышэйшых у Еўропе, прырост насельніцтва (1,13 %), які складаецца са станоўчых натуральнага (0,7 %) і міграцыйнага (0,4 %) складнікаў^[3]. Пры гэтым улады ажыццяўляюць жорскі кантроль міграцыі, аддаючы перавагу кваліфікаваным мігрантам з Еўропы. Па прыросце насельніцтва Ісландыя можа паспрачацца з многімі краінамі Лацінскай Амерыкі. Працягласць жыцця ісландцаў — 80,9 гадоў для мужчын і 85,4 для жанчын — адна з найвышэйшых у свеце.

Нацыянальны склад аднародны: 98,99 % складаюць ісландцы. Ёсць іншыя скандынавы і палякі (па дамове аб будаўніцтве заводаў па здабычы серы і вытворчасці алюмінія да 2015 года з Польшчай і Германіяй). Насельніцтва карыстаецца ісландскай мовай, адной са скандынаўскіх моваў. Высокі ўзровень валодання англійскай моваю. Важнейшай канфесіяй у краіне з’яўляецца лютэранства (каля 90 % насельніцтва адносяць сябе да лютэранаў).

Каля 60 % жыхароў сканцэнтравана паўднёва-заходняй частцы краіны (Рэйк’явік і яго наваколлі). Амаль 94 % існандаў пражываюць у гарадах, такі высокі працэнт урбанізацыі звязаны з субарктычным кліматам краіны. Буйнейшыя гарады: Рэйк’явік (120 тыс., у агламерацыі — 216 тыс.)^[3], Хабнарф’ёрдзюр, Акюрэйры (поўнач).

Эканоміка

У пасляваенны час эканоміка Ісландыі развівалася ў шчыльнай сувязі з эканомікамі ЗША і краін Заходняй Еўропы. Для абароны сваіх эканамічных інтарэсаў у канцы 1950-ых — сярэдзіне 1970-ых гг. Ісландыя вяла так званыя «трасковыя войны» супраць рыбалоўных кампаній іншых краін на марской тэрыторыі, абвешчанай ісландскай. Нягледзячы на стабільную інфляцыю, назіраўся эканамічны рост. З 1980-ых гг. Ісландыя займала адное з першых месцаў у свеце па ўзроўню жыцця насельніцтва. Гэтаму часткова садзейнічалі рэформы ў сферы прыцягнення замежных інвестыцый і банкаўскай сістэмы. У 1994 г. Ісландыя ўвайшла ў Еўрапейскую эканамічную прастору. Крах банкаўскай сістэмы ў кастрычніку 2008 г. прывёў да моцнага эканамічнага крызісу. Пасля хадатайніцтва на ўступленне ад 17 ліпеня 2009 Ісландыя — патэнцыйны кандыдат на сяброўства ў Еўрапейскім саюзе.

Сёння Ісландыя адносіцца да высакаразвітых невялікіх краін Еўропы з вельмі высокімі сацыяльны-эканамічнымі паказчыкамі. Цэны ў Ісландыі — адны з самых высокіх у свеце, таму ВУП па намінале тут нязвыкла меншы за ВУП па ППЗ. Асноўная частка ВУПу ствараецца ў сферы паслуг.

Развіта і працягвае развівацца апрацоўчая прамысловасць. Ісландыя займае першае месца ў свеце па вытворчасці электраэнергіі на душу насельніцтва. Асноўны тып электрастанцый — ГЭС, а таксама, ГеаТЭС (геатэрмальныя, што ў працы выкарыстоўваюць энергію зямных нетраў). У Ісландыі знаходзіцца адна з буйнейшых ГеаТЭС свету Хеллісхейдзі (магутнасць 303 МВт). Вытворчасць алюмінію пры ГЭС (3 заводы, 11-е месца ў свеце). Маецца вытворчасць дэталяў для самалётаў і верталётаў. З харчовай галіны — вытворчасць рыбных кансерваў.

Халодны клімат не дае магчымасць развіваць іншую сельскую гаспадарку, акрамя авечкагадоўлі і конегадоўлі. Але кемлівыя ісландцы прыстасавалі да сваіх патрэбаў цяпло зямных нетраў і сёння ў цяпліцах вырошчваецца самы шырокі спектр садавіны і гародніны. Развіта рыбалоўства, асноўныя прамысловыя рыбы — селядзец і траска.

Экспарт і імпарт

Галоўныя экспарцёры — Вялікабрытанія (13,2 %), Германія (11,5 %), Нідэрланды (17 %), ЗША (9,5 %), Іспанія (7 %) (на 2016). Дзве траціны экспарту прыходзяцца на рыбу (замарожаная, рыбныя кансервы і інш.) і алюміній.
Галоўныя імпарцёры Германія (11,8 %), ЗША (7,6 %), Нарвегія (7,5 %), Данія(8,3 %), Вялікабрытанія (12,9 %), Нідэрланды (10,5 %) (на 2016). Аснову імпарту складаюць аўтамабілі і самалёты, прадукты харчавання, нафтапрадукты.^[4]

Інфраструктура

Транспарт

У Ісландыі 13 004 км аўтадарог, з іх — 4 311 км асфальтаваных. Да 1968 года ў Ісландыі быў левабаковы рух. Аўтамабільныя нумары пачынаюцца з лічбаў ад «2» да «9». Самы вялікі аэрапорт краіны — Аэрапорт Лейфура Эйрыксана, знаходзіцца ў Кефлавіку за 60 км ад Рэйк’явіка і на ўсходзе запасны ў Эгільсстадзіры. Акрамя гэтага ёсць яшчэ тры аэрапорты ў Акюрэйры, Ісарфіёрдуры і Хёбне. Увогуле ў краіне ёсць 98 пасадачных пляцовак.

Тэлекамунікацыя

У Ісландыі 190.500 стацыянарных тэлефонаў і 290.100 мабільных тэлефонаў (на 2005 год).

Інтэрнэт

У Ісландыі 225.000 карыстальнікаў інтэрнэтам (на 2005 год).

Пошта

Аддзяленні Пошты Ісландыі (ісл.:Íslandspóstur) ёсць у кожнай вялікай абшчыне краіны. Паштовыя аддзяленні ў Ісландыі працуюць з панядзелка па пятніцу, з 8.30 да 16.30.

Алкаголь і тытунь

Як і ў іншых скандынаўскіх краінах алкагольныя напоі ёсць толькі ў дзяржаўных манапольных крамах, тытунь у крамах мусіць быць не на відавоку ў пакупніка. Продаж алкагольных напояў дазваляецца асобам, якія дасягнулі 20 год, тытунёвых вырабаў — 18 год. Піва ў Ісландыі зноў было дазволена толькі ў канцы 1980-х гг. З 1 чэрвеня 2007 паленне ў ісландскіх рэстаранах, кафэ і публічных будынках забаронена.

Культура

Літаратура

Гунар Гунарсан, ісландскі раманіст
Хальдаўр Кільян Лакснес, ісландскі пісьменнік, лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры
Эйнар Карасан, сучасны ісландскі пісьменнік

Выяўленчае мастацтва

Першым мастаком, які выставіў свает воры ў Ісландыі, быў Торарын Б. Торлаксан. Адным з піянераў абстракцыянізму быў Торвальдур Скуласан. Ілюстратар — Хрынгур Ёхансан. Сёння мастацкая спадчына Ісландыі зберагаецца ў Нацыянальнай галерэі Ісландыі і мастацкім музеі Акюрэйры. Сярод сучасных ісландскіх мастакоў вылучаецца Эро.

Архітэктура

Старажытныя ісландцы будавалі «доўгія дамы», часта паглыбленыя ў зямлю, на аснове драўлянага каркасу, са сценамі і дахам з дзярновых блокаў і размешчанымі ў рад памяшканнямі. 3 сярэдзіны XVIII ст. будаваліся гарады з каменнымі пабудовамі, пераважна па праектах дацкіх архітэктараў (саборы ў Хоўлары, Рэйк’явіку). У XIX ст. склаўся тып 2—3-павярховага ісландскага дома з прывазнога лесу, туфу, базальту, з абшыўкай гафрыраваным жалезам. У архітэктуры Iсландыі з 1920-х г. выкарыстоўваюцца сучасныя формы і канструкцыі (маналітны жалезабетон, стальны каркас), метады кампазіцыі, планіроўкі (новая забудова Рэйк’явіка і Акюрэйры); будуюцца 4—5-павярховыя секцыйныя дамы, грамадскія, адміністрацыйныя і прамысловыя будынкі (арх. Гудмундсан, Г. Самуэльсан, С. Тордарсан).^[5]

Фота

Кіно

Фільмы Балтасара Кармакура і Фрыдрыка Тоўр Фрыдрыксана

Музыка

Традыцыйная і класічная музыка

Поп, рок, джаз

Музеі

Найбуйнейшым з’яўляецца Нацыянальны музей Ісландыі (Þjóðminjasafn Íslands) у Рэйк’явіку, створаны ў 1911 г. на аснове так званай Калекцыі старажытнасцей (1863 г.). Спецыялізацыя фонду: сацыяльна-культурная гісторыя. Акрамя экспазіцыйнай і экспертай дзейнасці, Нацыянальны музей праводзіць навуковыя даследаванні, утрымоўвае бібліятэку, прымае ўдзел у археалагічных раскопках, у тым ліку за межамі Ісландыі, узнаўляе старажытныя рэчы, праводзіць адукацыйныя семінары. У 2004 г. музей пераехаў у новы сучасны будынак.

Музей народнай спадчыны ў Скагаф’ёрдзюры (Byggðasafn Skagfirðinga) быў створаны ў 1948 г. на месцы жылага старажытнага паселічша. Прадстаўляе традыцыйную сельскую культуру Ісландыі, у тым ліку доўгія дзярновыя хаціны, будынкі сярэдзіны XX стагоддзя, памяшканні для жывёлы, старое хатняе начынне і г. д.

Спорт

Медыа

Радыё

У Ісландыі дзейнічае 1 публічна-прававая радыёвяшчальная кампанія Ríkisútvarpið (RÚV) і 13 прыватных станцый (3 з іх маюць рэлігійную накіраванасць).

Тэлебачанне

У Ісландыі дзейнічае 1 публічна-прававы тэлеканал і 8 прыватных тэлеканалаў (2 з іх маюць рэлігійную накіраванасць) — каналы Stöð 2 і Sýn.

Газеты

Штодзённая колькасць газет на 1000 жыхароў складае 336 экзэмпляраў. Папулярныя газеты ў Ісландыі: Morgunblaðið, Fréttablaðið, 24 stundir і Dagblaðið Vísir.

Дачыненні з Рэспублікай Беларусь

Ісландыя адна з першых краін у Еўропе прызнала незналежнасць Рэспублікі Беларусь, заявіўшы пра гэта 19 студзеня 1992. Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь Аляксандра Лукашэнкі № 170 «Аб усталяванні дыпламатычных адносін паміж Рэспублікай Беларусь і Ісландскай Рэспублікай» быў падпісаны 27 сакавіка 2001. Дыпламатычныя адносіны паміж дзвюма краінамі ўсталяваныя 25 мая 2001 года. З 2009 года ў Мінску адкрылася Ганаровае консульства Ісландыі ў Рэспубліцы Беларусь.

Гл. таксама

Зноскі

↑ http://fortune.com/2016/10/31/iceland-us-women-in-parliament-congress/
↑ http://en.people.cn/90001/90777/90853/6465286.html Архівавана 12 снежня 2018.
↑ ^а ^б https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ic.html Архівавана 16 чэрвеня 2019.
↑ http://atlas.cid.harvard.edu/explore/?country=109&partner=undefined&product=undefined&productClass=HS&startYear=undefined&target=Product&year=2016
↑ БЭ, т. 7. С. 334.

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ісландыя
Афіцыйны сайт Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Ісландыя

[1] ttp://fortune.com/2016/10/31/iceland-us-women-in-parliament-congress/

[2] ttp://en.people.cn/90001/90777/90853/6465286.html Архівавана 12 снежня 2018.

[cia.gov-3] а ^б https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ic.html Архівавана 16 чэрвеня 2019.

[4] ttp://atlas.cid.harvard.edu/explore/?country=109&partner=undefined&product=undefined&productClass=HS&startYear=undefined&target=Product&year=2016

[5] БЭ, т. 7. С. 334.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Краіны Еўропы
Незалежныя краіны	Албанія Андора Аўстрыя Балгарыя Беларусь Бельгія Боснія і Герцагавіна Ватыкан Венгрыя Вялікабрытанія Германія Грэцыя Данія Ірландыя Ісландыя Іспанія Італія Казахстан¹ Латвія Літва Ліхтэнштэйн Люксембург Малдова Мальта Манака Нарвегія Нідэрланды Партугалія Паўночная Македонія Польшча Расія¹ Румынія Сан-Марына Сербія Славакія Славенія Турцыя¹ Украіна Фінляндыя Францыя Харватыя Чарнагорыя Чэхія Швейцарыя Швецыя Эстонія
Залежныя тэрыторыі	Аландскія астравы (Фінляндыя) Гернсі (Вялікабрытанія) Гібралтар (Вялікабрытанія) Джэрсі (Вялікабрытанія) Востраў Мэн (Вялікабрытанія) Сардзінія (Італія) Сіцылія (Італія) Фарэрскія астравы (Данія) Шпіцберген (Нарвегія) Ян-Маен (Нарвегія)
Непрызнаныя і часткова прызнаныя дзяржавы і ўтварэнні	Косава Прыднястроўе Паўночны Кіпр¹
¹ Часткова ў Азіі

Паўночны савет
Члены	Данія · Ісландыя · Нарвегія · Фінляндыя · Швецыя
Кандыдаты ў члены	Аландскія астравы · Грэнландыя · Фарэрскія астравы