Цзяцын

Цзяцын
кітайскі імператар[d] 9 лютага 1796 — 2 верасня 1820
Папярэднік	Цяньлун
Пераемнік	Міньнін
Нараджэнне	13 лістапада 1760(1760-11-13) Old Summer Palace[d], Qinglongqiao Subdistrict[d], Haidian District[d], Пекін, імперыя Юань
Смерць	2 верасня 1820(1820-09-02) (59 гадоў) Горны прытулак ад летняй спёкі, Чэндэ[d], Кітай
Месца пахавання	Changling Mausoleum (Qing dynasty)[d]
Род	Айсінь Гёро
Імя пры нараджэнні	маньчж. ᠶᠣᠩ ᠶᠠᠨ
Бацька	Цяньлун
Маці	Сяаічунь
Жонка	Empress Xiaoshurui[d], Empress Xiaoherui[d], Imperial Noble Consort Heyu[d], Imperial Noble Consort Gongshun[d], Shufei[d], Consort Hua[d], Consort Zhuang[d], consort Xin[d], Concubine Xun[d], Consort Jian[d], Imperial Concubine Chun[d], Imperial Concubine Rong[d], Imperial Concubine En[d], Imperial Concubine An[d], Noble Yun[d] і Q134082626?
Дзеці	Mianmu[d], Міньнін, Miankai[d], Mianyu[d], Chuang-ching[d], Kurun Princess Zhuangjing[d], Princess Hui'an[d], Kurun Princess Huimin[d] і Mianxin[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Айсіньгёро Юн’янь (кіт. трад. 永琰, спр. 顒琰, піньінь Yóngyǎn), храмавае імя Жэньцзун (кіт. трад. 仁宗, піньінь Rénzōng; 13 лістапада 1760 — 2 верасня 1820) — маньчжурскі дзяржаўны і палітычны дзеяч, сёмы імператар дынастыі Цын, які кіраваў пад дэвізам «Цзяцын» (Прыгожае і радаснае) (嘉庆). Пятнаццаты сын Айсіньгёро Хунлі, які кіраваў пад дэвізам «Цяньлун».

Дзяцінства і юнацтва

Юн’янь нарадзіўся ў Старым Летнім палацы ў 8 км на паўночны захад ад сцен Пекіна.

Юн’янь быў 15-м сынам імператара Цяньлун. Яго маці была высакародная супруга Лін, дачка Вэй Цынтая (魏清泰), чыноўніка з этнічных ханьскіх кітайцаў, чыя сям’я доўгі час была інтэгравана ў маньчжурскую васьмісцяжную армію як частка Ханьскага сцяга.

Першапачаткова імператар Цяньлун меў на ўвазе двух іншых сыноў у якасці пераемнікаў, але абодва яны рана памерлі ад хвароб, таму ў снежні 1773 года ён таемна абраў сваім пераемнікам Юн’яна. У 1789 годзе імператар Цяньлун прызначыў Юн’яня «прынцам Цзя першага рангу» (嘉親王; або проста «прынцам Цзя»).

Першыя гады кіравання

У лютым 1796 года, на шасцідзесятым годзе свайго кіравання, ва ўзросце 85 гадоў імператар Хунлі адрокся ад пасаду і перадаў уладу свайму пятнаццатаму сыну Юн’яню. Новы імператар атрымаў разам з тронам у спадчыну ад бацькі і яго ўсемагутнага фаварыта Хэшэня. Не жадаючы засмучаць састарэлага Хунлі, Юн’янь быў вымушаны трываць яго ўлюбёнца. Хэшэнь яшчэ на працягу трох гадоў — аж да смерці экс-імператара ў 1799 годзе — захоўваў у сваіх руках кіраванне ўсімі справамі дзяржавы.

Змена ўлады супала з пачаткам сялянскай вайны, арганізаванай падпольнай будыйскай сектай «Вучэнне Белага лотаса» («Байляньцзяа»). У лютым 1796 года пад эгідай секты адбылося паўстанне ў двух паўночных паветах правінцыі Хубэй, якое перакінулася затым у яе заходнія і цэнтральныя раёны. Гэта паслужыла пачаткам Сялянскай вайны, якая доўжылася восем гадоў. Паўстанне ў правінцыі Хубэй хутка пашыралася, яно перакінулася і ў правінцыі Сычуань і Шэньсі. Адчуўшы сваю сілу, кіраўнікі сялянскай вайны на першым этапе імкнуліся авалодаць гарадамі. Захапіўшы больш за дзесяць гарадоў і ўмацаваўшы іх, яны перайшлі да абарончай тактыкі. Баі за гарады супраць праўзыходных сіл праціўніка прыводзілі да знясілення сіл паўстанцаў, да вялікіх страт і няўдач. Тады паўстанцы адмовіліся ад захопу гарадоў, і ад абарончай тактыкі перайшлі да «рухомай вайны» ў сельскіх раёнах.

Ва ўрадавым лагеры нарастаў крызіс. Ва ўмовах панавання клікі Хэшэня ўзмацнілася разлажэнне дзяржапарату, дэградацыя «васьмісцяжных войскаў», падзенне іх баяздольнасці. З-за казнакрадства чыноўнікаў і карупцыі каманднага складу салдатам месяцамі не плацілі жалавання і па многу дзён не выдавалі паёк. Салдаты рабавалі насельніцтва і чынілі самавольства. Камандзіры і афіцэры думалі толькі пра сваю выгаду. У кіраўніцтва ваеннымі аперацыямі стаялі вылучэнцы Хэшэня. Іх адрознівалі безыніцыятыўнасць, марудлівасць, бясталентнасць, страх перад паўстанцамі, карысталюбства і жорсткасць у дачыненні да мірнага насельніцтва.

Ліквідацыя Хэшэня і падаўленне паўстання «Белага Лотаса»

У 1799 годзе, пасля смерці Хунлі, Юн’янь паспяшаўся скончыць з ненавісным дачаснікам Хэшэнем. Той быў арыштаваны, судзімы і пакараны (прымусам да самагубства), а яго незлічоныя багацці канфіскаваныя. Іх ільвіную долю забраў сабе імператар. Найбольш злосныя і бяздарныя стаўленікі Хэшэня страцілі свае пасады, цяпер да кіраўніцтва войскамі, якія змагаліся супраць паўстанцаў «Белага Лотаса», прыйшлі новыя, здольныя военачальнікі. Вярхоўным галоўнакамандуючым у 1799 годзе быў прызначаны майстэрскі палкаводзец і стратэг мангол Элейдэнбаа, а камандуючым войскамі ў Ганьсу — Наяньчэн (абодва яны ўдзельнічалі ў падаўленні паўстання плямёнаў мяа ў Паўднёва-Заходнім Кітаі), ваеннымі дзеяннямі ў Шэньсі кіраваў Ян Юйчунь з войскаў «Зялёнага сцяга». Усё гэта значна ўмацавала цынскі лагер. Аднак апошнія атрады сектантаў былі знішчаны толькі ўвосень 1804 года.

Сялянская вайна 1796—1804 гадоў запатрабавала ад урада каласальнага напружання сіл. Падаўленне паўстанцаў абышлося казне ў 200 мільёнаў лянаў срэбра. У гэтую вайну былі ўцягнутыя мільёны людзей. Па заканчэнні ваенных дзеянняў на паўночным захадзе назапасіліся шматлікія ірэгулярныя сілы, якія атрымалі акрамя зброі яшчэ і баявы досвед. Гэта было «сельскае апалчэнне» (сян’юн) і набраныя на час ударныя часткі добраахвотнікаў (юнбін), у шэрагах якіх было шмат вясковай беднаты і дэкласаваных элементаў. Яны звыклі за час барацьбы з паўстанцамі да «лёгкага жыцця», рабаванняў, гвалту і нашэння зброі, многія з іх не хацелі вяртацца да працы. Калі, скончыўшы з «бандытамі-сектантамі», урад абвясціў у 1805 дэмабілізацыю, ірэгулярныя часткі ў Шэньсі і Сычуані паднялі бунт. Да іх далучыліся навабранцы «войскаў зялёнага сцяга», якія пратэставалі супраць дрэннага забеспячэння. Каб збіць сацыяльную напружанасць, улады сталі раздаваць беднаце ўчасткі ворнай зямлі і цаліны з казённага фонду. Толькі да восені 1805 года становішча ў гэтых правінцыях стабілізавалася. Нягледзячы на ваенную перамогу, цынскі рэжым з крывавай эпапеі 1796—1804 гадоў выйшаў не мацнейшым, а аслабленым.

Кітай у перыяд Напалеонаўскіх войнаў

У пачатку XIX стагоддзя тэрыторыя і прыбярэжныя воды Кітая сталі полем барацьбы Англіі з Францыяй і яе саюзнікамі. Паступова захопліваючы калоніі сваіх праціўнікаў, Лондан намерыўся рукамі Ост-Індскай кампаніі адабраць Макаа ў Партугаліі, якая патрапіла з 1801 года пад эгіду Напалеона. Калі вясной 1802 года англійская эскадра падышла да Макаа, мясцовыя партугальскія ўлады звярнуліся па дапамогу ў Пекін. Тут яны сустрэлі своеасаблівае разуменне, бо маньчжурскія імператары лічылі партугальцаў Макаа сваімі «даннікамі». Баючыся, што ў выпадку ваенных дзеянняў цынскі ўрад спыніць гандаль з кампаніяй у Гуанчжоу, англічане ў маі 1802 года вывелі сваю эскадру з кітайскіх вод. У абмен на мірнае садзейнічанне імператара Юн’яня ўлады Макаа пісьмова абавязаліся не дапускаць у калонію войскі трэціх краін.

Другую спробу захопу Макаа Англія распачала ў верасні 1808 года. Нягледзячы на рашучую забарону ўладаў, на тэрыторыі намесніцтва Лянгуан (у якое ўваходзілі тэрыторыі правінцый Гуандун і Гуансі) быў высаджаны англійскі дэсант. На гэты раз рэакцыя Кітая была больш энергічнай. У кастрычніку цынскія ўлады спынілі марскі гандаль у Гуанчжоу, а затым загадалі ўсім кітайцам — слугам, перакладчыкам і кампрадорам англійскай факторыі — пакінуць яго межы. Гандлёвы байкот вымусіў контр-адмірала У. Друры ў снежні вярнуць салдат на судны і сысці ў мора, пасля чаго ўлады Лянгуана дазволілі аднавіць гандаль з «англійскімі варварамі».

У перыяд напалеонаўскіх войнаў Расійская Імперыя імкнулася актывізаваць эканамічныя і дыпламатычныя сувязі з Кітаем. У пачатку 1806 года ва Ургу прыбыло пасольства графа Ю. А. Галоўкіна для далейшага руху ў Пекін. Цынскія памочнікі намесніка ва Урзе і маньчжурскі двор сваімі патрабаваннямі да пасла выканаць зневажальны абрад коутоу (трохразовага ўкленчання з зямным паклонам) сарвалі перамовы і вымусілі Галоўкіна вярнуцца ў Расію. Гэтакай жа няўдалай апынулася спроба марской экспедыцыі І. Ф. Крузенштэрна і Ю. Ф. Лісянскага у канцы 1805 года завязаць рускі гандаль у Гуанчжоу.

Да ўсталявання рэгулярных дыпламатычных адносін з Пекінам і «адкрыцця» кітайскага рынку для брытанскай камерцыі імкнуўся і Лондан, уцягнуты да гэтага часу ў вайну з ЗША (1812—1814). Адгалоскам гэтай вайны стаў у 1814 годзе захоп камерцыйнага карабля ЗША брытанскім фрэгатам у вусці ракі Сіцзян. Прадстаўнік Ост-Індскай кампаніі праігнараваў патрабаванне ўладаў Лянгуана вывесці фрэгат з кітайскіх вод. У адказ на гэта быў спынены гандаль з англічанамі ў Гуанчжоу з красавіка па снежань, гэта значыць, пакуль ваенны карабель не пакінуў берага сярэдняй імперыі.

Падзеі 1802, 1808 і 1814 гадоў стварылі ў цынскага ўрада скажонае ўяўленне аб безадмоўным дзеянні забароны на гандаль як універсальнага сродку «ўціхамірвання заморскіх варвараў». Адпаведна, умацаваліся ілюзіі адносна ўсемагутнасці Цынскай імперыі і богдахана, чый адзін загад можа прывесці «заморскіх чарцей» да падпарадкавання і трапятання.

Між тым англійскі ўрад не губляў надзеі на мірнае «адкрыццё» кітайскага рынку. Новае пасольства, якое адплыло ў Кітай, узначаліў дыпламат лорд Амхерст. Яго галоўнай задачай стала ўстанаўленне ў Пекіне пастаяннага англійскага прадстаўніцтва. Прыбыўшы восенню 1816 года ў Цяньцзінь, Амхерст быў сустрэты як пасланнік са звычайнай «варварскай дзяржавы» — «данніка» богдахана. У сталіцы, а затым у загараднай імператарскай рэзідэнцыі Юаньмін’юане ад пасла запатрабавалі выканання традыцыйнай зневажальнай цырымоніі коутоу. Спроба Амхерста пад любой падставай пазбегнуць трохразовага ўставання на калені выклікала гнеў Юн’яня. Імператар загадаў выправадзіць пасольства з Кітая і прапанаваў англійскаму ўраду больш не дасылаць сваіх паслоў.

Народная барацьба

Пасля паражэння Сялянскай вайны 1796—1804 гадоў унутраны мір у імперыі не наступіў. У правінцыях Хунань і Гуйчжоу у 1801 годзе ўспыхнула паўстання плямёнаў мяа, канчаткова падаўленае толькі ў 1806 годзе. У 1802—1803 гадах за зброю ўзялася бяднота вобласці Хуэйчжоу правінцыі Гуандун, аб’яднаная таемным «Таварыствам неба і зямлі» («Трыяда»). У 1805 годзе адно з адгалінаванняў «Белага Лотаса» падняло паўстанне ў правінцыі Шэньсі, у 1807 годзе прыкладу паўстанцаў рушыла ўслед іншая секта.

Усё большы супраціў цінскай уладзе стала аказваць разбойная вольніца Паўднёва-Кітайскага і Усходне-Кітайскага мораў. Пірацкая вайна доўжылася дзесяць гадоў (1800—1810), знішчыць пірацкія караблі атрымалася толькі сумеснымі дзеяннямі эскадры намесніка Лянгуана і флатыліяй Нгуенаў, якія кіравалі паўночным В’етнамам.

У 1813 годзе пачалося паўстанне секты «Нябеснага розуму» 天理教 (таксама званае паўстанне Васьмі Трыграм) — яшчэ аднаго з адгалінаванняў «Белага Лотаса». Частка паўстанцаў, скарыстаўшыся падтрымкай еўнухаў, здолела нават уварвацца ў імператарскі палац у сталіцы, аднак мяцеж быў адбіты дзякуючы актыўнаму ўдзелу прынца Міньніна (будучы імператар Даагуан). Да канца 1814 года і гэта паўстанне было задушана.

Барацьба ўрада з кантрабанднай гандлем опіумам

Кітай не меў патрэбы ў таварах са знешняга свету, і еўрапейскім гандлярам даводзілася расплачвацца за кітайскія тавары срэбрам. Аднак з канца XVIII стагоддзя англійская Ост-Індская кампанія пачала кантрабандай увозіць у Кітай з Індыі опіум (хоць нават па англійскіх законах гандаль наркотыкамі з’яўляўся злачынствам). З 1800 па 1819 год штогод увозілася звыш 4 тысяч скрынь опіуму, кожны вагой у 60 кг. У выніку кантрабанднага ўвозу опіуму срэбра цяпер стала не прыцякаць у Кітай, а выцякаць за мора. Масавы адток срэбра за мяжу стварыў нарастаючы дэфіцыт лянавых адлівак і, адпаведна, павышэнне іх кошту ў меднай манеце, гэта значыць «грошах простага люду». Перш за ўсё гэта кранула Паўднёвы Кітай, затым наступіла чарга цэнтральных правінцый, а з 1810 года і Паўночнага Кітая.

Відавочныя прыкметы разладу грашовай сістэмы і рост опіумакурэння прымусілі імператара Юн’яня ў 1796 годзе асобым указам забараніць не толькі ўнутраны гандаль гэтым наркотыкам, але і сам увоз яго ў межы імперыі. Паколькі афіцыйная забарона не дала чаканых вынікаў, у 1800 годзе рушыў услед новы ўказ аналагічнага зместу, але гэтакі ж неэфектыўны.

Змагацца з опіумным гандлем метадамі афіцыйнай дыпламатыі было немагчыма. Фармальна Ост-Індская кампанія не ўвозіла опіум ні ў адну з краін і сама не вывозіла яго з Індыі, але затое шырока прадавала бенгальскі опіум прыватным гандлярам. Не жадаючы адкрытага сутыкнення з Пекінам, яна зноў «забараніла» ў 1816 годзе сваім служачым і індыйскім купцам, якія атрымалі ад кампаніі дазвол на гандаль у Гуанчжоу, займацца опіумагандлем. Супакоіўшы цынскія ўлады гэтай фармальнай акцыяй, кампанія павялічыла пасевы маку ў Бенгаліі і, адпаведна, продаж наркотыку прыватным камерсантам у Індыі.

У 1817 годзе цынскі ўрад, выдаўшы чарговы закон, які забараняў імпарт опіуму ў Сярэднюю імперыю, запатрабаваў ад Ост-Індскай кампаніі права надгляду грузаў на яе караблях, а ад іх уладальнікаў — прадастаўлення пісьмовага абавязацельствы не займацца опіумнай кантрабандай. Кампанія праігнаравала гэтыя патрабаванні і ўвяла ў вусце ракі Сіцзян ваенны карабель для застрашвання гуандунскіх уладаў.

Перайменаванне В’етнама

Імператар Цзяцын адмовіў в’етнамскаму кіраўніку Гія Луну ў просьбе змяніць назву сваёй краіны на Нам В’ет. Ён змяніў назву замест гэтага на В’ет Нам. У в’етнамскай гістарычнай хроніцы Гіа Луна прыведзена дыпламатычная перапіска наконт наймення.

Апазіцыя хрысціянству

Прававы кодэкс Вялікай Цын уключае адзін статут пад назвай «Забароны ў дачыненні да ведзьмакоў і чараўніц» (禁止師巫邪術). У 1811 годзе да яго быў дададзены пункт са спасылкай на хрысціянства. Ён быў зменены ў 1815 і 1817 гадах, усталяваўся ў сваёй канчатковай форме ў 1839 годзе пры імператары Даагуан і адменены ў 1870 годзе пры імператары Тунчжы. Ён прысудзіў еўрапейцаў да смяротнага пакарання за распаўсюджванне каталіцтва сярод ханьцаў і маньчжураў. Хрысціяне, якія не пакаяліся ў сваім навяртанні, былі адпраўлены ў мусульманскія гарады Сіньцзяна, каб быць аддадзенымі ў рабства мусульманскім правадырам і беям.

Смерць і пахаванне

2 верасня 1820 года імператар Цзяцын памёр у Падарожным палацы Рэхэ (熱河行宫) у 230 км на паўночны ўсход ад Пекіна, дзе ў летніх кватэрах знаходзіўся імператарскі двор. У «Чарнавой гісторыі Цын» не ўказана яго прычына смерці. Некаторыя сцвярджаюць, што ён памёр ад удару маланкі, але іншыя аддаюць перавагу тэорыі, што ён памёр ад інсульту, паколькі імператар быў даволі поўным. Яму ўспадкаваў яго другі сын, Міньнін, які стаў вядомы як імператар Даагуан.

Імператар Цзяцын быў пахаваны сярод грабніц Заходняй Цын у 120 км на паўднёвы захад ад Пекіна, у комплексе маўзалеяў Чан (昌; літаральна «пышны»).

Імёны

Асабістае імя «Юн’янь» (永琰) пазней было зменена на «Юн’янь» (顒琰), калі ён стаў імператарам. Кітайскі іерогліф юн у яго імені быў зменены з больш распаўсюджанага 永 на менш распаўсюджаны 顒. Гэта навінка была ўведзена імператарам Цяньлунам, які лічыў, што ў асабістым імені імператара нельга выкарыстоўваць агульнаўжывальны кітайскі іерогліф з-за даўняй практыкі табу на імёны ў імператарскай сям’і ў перыяд старажытнага Кітая.

• Пасмяротнае імя — Імператар Жуй.
• Храмавае імя — Жэньцзун.
• Іншае імя паходзіць ад дэвізу праўлення, — Імператар Цзяцын.

У мастацкай літаратуры і масавай культуры

Згаданы ў гістарычным фэнтэзі-рамане Наомі Новік «Нефрытавы трон» (2006).

У фільмах і серыялах

• Ролю выканаў Юй Ян у серыяле «Вайна і прыгажосць» (2004)
• Ролю выканаў Сінь Байцын у «Легендзе Цзяцына» (2005)
• Сгуляў Ці Лун у «Вайне за трон» (2018)
• Ролю выканаў Тан Цзятун у «Заваяванні палаца Яньсі» (2018)

Літаратура

• Непомнин О. Е. История Китая: Эпоха Цин. XVII — начало XX века. — М.: Восточная литература, 2005. — ISBN 5-02-018400-4
• Рубель В. А. Історія середньовічного Сходу: Курс лекцій: Навч. посібник. — К. : Либідь, 1997. — 462 с. — ISBN 5-325-00775-0.
• Непомнин А. Е. Гісторыя Кітая: Эпоха Цын. XVII-пачатак XX стагоддзя. — Масква: Усходняя літаратура, 2005