Эбла

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Урадлівы паўмесяц у сярэдзіне III тысячагоддзя да нашай эры. Эбла -бураватая пляма ў цэнтры.

Э́бла, цяпер гарадзішча Тэль-Мардзі́х (تل مرديخ) — старажытны семіцкі гандлёвы горад-дзяржава, які існаваў на тэрыторыі старажытнай Сірыі ў сярэдзіне III тыс. да н.э. Эбла размяшчалася на захад ад лукавіны Еўфрата ў Сірыі, у 53 км на паўднёвы захад ад сучаснага Алепа. Эбла з’яўляецца адной з найстарэйшых цывілізацый Сірыі.

Заснаванне[правіць | правіць зыходнік]

Заснавальнікамі Эблы лічацца эблаіты, старажытны народ семіцкага паходжання, які перасяліўся ў Сірыю з Паўднёва-Усходняй Аравіі ў сярэдзіне IV тыс. да н.э. Эблаіты карысталіся шумера-акадскім клінапісам. У перыяд росквіту Эблы яе гаспадарчы і палітычны ўплыў распаўсюджваўся ад фінікійскага Бібла на Міжземнаморскім ўзбярэжжы да горада-дзяржавы Мары ў сярэднім цячэнні Еўфрата. Горад меў ажыўленыя гандлёвыя і палітычныя сувязі з шумерскім насельніцтвам старажытнага Двурэчча, Эламам і Егіптам.

Гібель Эблы звязана з разгромам горада акадскім царом Шарумкенам (Саргонам Вялікім) у XXIII стагоддзі да н.э. Яго ўнук Нарам-Суэн канчаткова падарваў яе моц і, магчыма, далучыў большую частку тэрыторыі Эблы да сваёй дзяржавы.

Эканоміка і гандаль[правіць | правіць зыходнік]

Дабрабыт Эблы быў заснаваны на развітай сельскай гаспадарцы: глебы паўночнай Сірыі дазвалялі вырошчваць ячмень, пшаніцу, алівы, фінікі, вінаград, гранаты і іншыя культуры, разводзіць буйных і дробных жывёл. У горадзе была наладжана вытворчасць тканін і разнастайных металічных вырабаў, важная роля ў эканоміцы Эблы адводзілася такім прадуктам сельскай гаспадаркі, як аліўкавы алей, віно, піва.

Эблаіты ўвозілі золата, срэбра, медзь, волава, каштоўныя камяні, а таксама авечак. Горад квітнеў дзякуючы свайму выгоднаму размяшчэнню на скрыжаванні гандлёвых шляхоў, якія вялі з Персіі, Анатоліі і Кіпра ў Шумер і Егіпет. Адзежа і тканіны, разнастайныя рамесныя вырабы, аліўкавы алей былі асноўнымі артыкуламі экспарту.

У цеснай сувязі з эканомікай знаходзіліся палітычныя адносіны Эблы з суседзямі. У дзяржаўным архіве захоўваліся асобнікі дагавораў, заключаныя з рознымі гарадамі, сярод якіх многія прызнавалі валадарства Эблы. Супраць горада Мары, які адмовіўся падпарадкавацца, быў прадпрыняты ваенны паход, які скончыўся для Мары паражэннем, у выніку якога ён прымушаны быў выплаціць Эбле даніну срэбрам і золатам.

Палітычная структура[правіць | правіць зыходнік]

Палітычная гісторыя Эблы вывучана недастаткова. Магчыма, што сапраўднай уладай ў краіне была алігархія багатых і ўплывовых купцоў. Кіраваў Эблай правадыр-жрэц, які насіў тытул «малікум». Яго ўлада не была спадчыннай і ажыццяўлялася на працягу вызначанага тэрміна. У прыняцці рашэнняў удзельнічаў таксама савет старэйшын. Кіраванне горадам праводзілася праз адміністратараў, прызначаных правадыром. Існавалі таксама асобыя военачальнікі — лугалі. Падобная схема кіравання існавала ў той час і ў Мары, Лагашы і іншых дзяржавах рэгіёна.

Мова[правіць | правіць зыходнік]

Эблаіцкая мова належыць да семіцкай групы і мае шмат агульнага з акадскай, уваходзячы разам з ёй у т.зв. усходнесеміцкую галіну. Праз акадскую мову ў эблаіцкую пазней пракраліся словы шумерскага паходжання. З другой паловы III тыс. да н.э. вядома вялікая колькасць клінапісных дакументаў, напісаных на эблаіцкай мове.

Адукацыя[правіць | правіць зыходнік]

Кіраўнікі Эблы надавалі значную ўвагу адукацыі, уважліва кантралявалі навучанне, выкарыстоўваючы метады навучання, якія былі распаўсюджаны ў шумерскіх гарадах Месапатаміі. Знойдзены шматлікія вучнёўскія працы, якія паказваюць, што школы Эблы рыхтавалі сваіх студэнтаў для пасад будучых дзяржаўных служачых.

Сучасныя раскопкі[правіць | правіць зыходнік]

Спадарожнікавы здымак тэрыторыі колішняй Эблы (2005)

Раскопкі гарадзішча пачаліся ў 1964 італьянскай археалагічнай экспедыцыяй пад кіраўніцтвам Паала Маціэ. У 1975 археолагі выявілі каласальны царскі архіў Эблы  (англ.), датаваны III тысячагоддзем да н.э. На працягу наступных 10 гадоў навукоўцы вынялі на свет каля 20 тыс. гліняных таблічак і іх фрагментаў. Архіў уяўляў сабой мноства гліняных таблічак на эблаіцкай і шумерскай мовах. З прычыны шматзначнасці клінапісу і недастатковай вывучанасці мовы Эблы многія з таблічак вельмі цяжка прачытаць. Часта адну і тую ж таблічку розныя даследчыкі інтрэпрэтуюць зусім па рознаму. Каля 80 % дакументаў з’яўляецца эканамічна- адміністрацыйнымі дакументамі звязанымі з земляробствам, жывёлагадоўляй, тэкстыльнай вытворчасцю, купляй і продажам каштоўных металаў і лесу, выплатай падаткаў, ахвярапрынашэннямі, пастаўкай прадуктаў да царскага двара і да т.п.. Ёсць таксама некаторыя міжнародныя дагаворы, найважнейшым з якіх з’яўляецца дагавор паміж Эблай і Ашурам, што тычыцца ўмоў гандлю. Прыкметнае месца займаюць царскія ўказы, пасланні, дыпламатычная перапіска, а таксама лексічныя тэксты — спісы слоў, амаль выключна назоўнікаў, згрупаваных па некалькіх крытэрыях (тапонімы, імёны, назвы прафесій, жывёл, рыб, птушак, найбольш ужываныя тэрміны), пералікі іерогліфаў, табліцы граматычных формаў, шумера-эблайскія слоўнікі і да т.п.. Літаратурных твораў вельмі мала і сярод іх пераважна загаворы і гімны.

Да разбурэння горада яны складалі унікальны па памерах і старажытнасцю добра ўпарадкаваны архіў, дакументы ў якім ляжалі на драўляных паліцах [1] у некалькіх пакоях. Цяпер большасць гэтых шматлікіх таблічак знаходзяцца ў музеі Алепа і Нацыянальным музеі Дамаска.

У рэлігійна-міфалагічных тэкстах, знойдзеных у 1974—1975 гадах, згадваюцца каля пяцісот імёнаў розных божастваў, што сведчыць пра сінкрэтызм шумерскіх, акадскіх і заходне-семіцкіх божастваў. Галоўным богам Эблы, верагодна, быў Дагон, які выступаў пад імёнамі «Дагона Тутальскага», «Дагона Сівадскага» і «Дагона Ханаанскага». З’яўленне слова «Ханаан» ясна пацвярджае старажытнае паходжанне гэтай назвы, а таксама пацвярджае правільнасць гіпотэзы, згодна з якой этнічнае пазначэнне «ханаанеі» значна старэйшае, чым звычайна лічылася.

У адным з тэкстаў гаварылася, што насельніцтва гэтага горада-дзяржавы складала 260 тыс. чалавек, прычым 22 тыс. жылі непасрэдна ў горадзе. Раскопкі пацвердзілі, што ў эпоху росквіту, у XXV стагоддзі да н.э., сцены горада маглі ўмяшчаць да 30 тыс. жыхароў. Іншая табліца адзначае, што цар Эблы валодаў велізарным полем з аліўкавымі дрэвамі, памеры якога складалі каля 3 з паловай тыс. акраў.

Зікурат Эблы

Раскопкі Эблы выявілі рэшткі ступеньчатай вежы — зікурата, па якой цар Эблы спускаўся са свайго палаца, здзяйсняючы ўрачыстыя выхады. Аналіз зікурата паказаў, што ён быў збудаваны каля 4400 гадоў назад з неабпаленай цэглы. Вышыня зікурата складае прыкладна шэсць метраў. Былі знойдзены таксама багатыя залатыя ўпрыгажэнні, якія маглі належаць царскай сям’і.

Разваліны царскага палаца ў Эбле.

Таксама былі знойдзены рэшткі царскага палаца, якія адносяцца да III тыс. да н.э., і некалькі храмаў і манументальных варотаў, якія адносяцца да II тыс. да н.э. У ім была выяўлена вялікая колькасць лазурыту з Афганістана, вазы і чары з Егіпта. Гэта пацвярджае, што горад Эбла меў найважнейшае значэнне ў гандлёвай сетцы старажытнага Усходу. Верагодна, менавіта дабрабыт Эблы і стаў прычынай яе падзення: багацце горада прыцягнула да яе ўвагу магутнай Акадскай імперыі, заснаванай у Ніжняй Месапатаміі Саргонам Старажытным.

У сваіх надпісах Саргон паведамляе, што Эблу аддаў яму Даган, галоўны бог горада, і ён, Саргон, мог спаганяць даніну з яго кіраўнікоў. Пацверджанае археалагічнымі раскопкамі разбурэнне Эблы большасць навукоўцаў датуе часам кіравання Нарам-Суэна (2236—2200 да н.э.), унука Саргона, па загадзе якога горад быў спалены.

Праз 250 гадоў тэрыторыю Эблы занялі амарэйскія плямёны, якія заснавалі тут сваю дынастыю і нанова адбудавалі палац і храмы. Аднак горад ужо ніколі больш не уздымаўся да ўзроўню, параўнальнага з перыядам яго найвышэйшага росквіту ў 24 ст. да н.э.

Канчатковае разбурэнне Эблы адносіцца да сярэдзіны 17 ст. да н.э., гэта значыць да часу, калі большасць дзяржаў Блізкага Усходу апынулася пад уладай касітаў, якія ўварваліся на тэрыторыю Месапатаміі і суседніх з ёй рэгіёнаў з горных раёнаў Заграса.

Біблейскія сенсацыі[правіць | правіць зыходнік]

З прычыны тэндэнцыйнага і філалагічна дрэнна абгрунтаванага прачытання шэрагу дакументаў у 70-х — опчатку 90-х гадоў XX стагоддзя некаторыя даследчыкі лічылі, што ў таблічках з Эблы згадваюцца біблейскія героі — Аўраам, Ізраіль, Ісаў і населеныя пункты Ханаана — Іерусалім, Хацор, Садом. Аднак на самой справе ў тэкстах згадваюцца толькі падобныя семіцкія імёны. Цяпер лічыцца дакладным толькі прачытанне імёнаў шэрагу багоў вядомых у Бібліі — Баала, Маліка, Дагона, Сіпіш (верагодна месапатамскі Шамаш), Каміш (Хамос), Аштат.

Цары Эблы[правіць | правіць зыходнік]

  • Ігрыш-Халам (каля 2300)
  • Іркаб-Даму
  • Ар-Энум (Рэшы-Энум)
  • Ібрыум
  • Ібі-Сіпіш (Ібі-Зікір), сын Ібрыума
  • Дубуху-Ада

Зноскі

  1. Самі стэлажы не захаваліся, але ў сценах засталіся сляды мацавання паліц.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Древняя Эбла (Раскопки в Сирии). Сост. и введ. П. Маттиэ. Общ. ред. и закл. статья И. М. Дьяконова. М., 1985.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]