Араба-нарманскі стыль

Араба-нарманскі (часам араба-грэка-нарманскі) стыль — агульная назва ў літаратуры асаблівага эклектычнага архітэктурнага стылю, які ўзнік на Сіцыліі пасля нарманскага заваявання і ўвабраў у сябе многія арабскія, раманскія, візантыйскія, нарманскія рысы.

Гісторыя ўзнікнення і часовыя рамкі

У 1061-1109 гадах нарманы пад правадырствам Роберта Гвіскара і яго малодшага брата Ражэра I захапілі Сіцылію, якая на працягу двух папярэдніх стагоддзяў знаходзілася пад уладай арабаў. У 1072 годзе, пасля ўзяцця Палерма, Роберт Гвіскар, які атрымаў ад Папы тытул герцага Сіцыліі, перадаў уладу над востравам Ражэру I з тытулам вялікага графа. Сын і другі пераемнік Ражэра I, Ражэр II, скарыстаўшыся аслабленнем, а затым і выміраннем нашчадкаў Гвіскара, здолеў дамагчыся поўнай незалежнасці, а ў 1127 годзе нават паглынуў кантынентальныя ўладанні нарманаў. У 1130 годзе Ражэр II аб’яднаў Сіцылію, Апулію і Калабрыю ў адзінае Сіцылійскае каралеўства . Нягледзячы на падзенне некалькіх дынастый і ўнутраныя перыпетыі, Сіцылія да Сіцылійскай вячэрні ў 1282 годзе была адной з наймацнейшых дзяржаў Італіі і Міжземнамор’я.

Да канца нармандскага заваявання Сіцылія была неаднароднай з этнаканфесійнага пункту гледжання дзяржавай. Большасць насельніцтва складалі грэкі — хрысціяне візантыйскага абраду і арабы-мусульмане. У наступныя гады дзякуючы іміграцыі з’явіўся ўплывовы пласт хрысціян лацінскага абраду. Дзеля падтрымання стабільнасці ў каралеўстве нармандскія кіраўнікі (Ражэр I (граф Сіцыліі), Адэлаіда Савойская, Ражэр II, Вільгельм I Злы, Вільгельм II Добры) свядома прытрымліваліся палітыкі рэлігійнай і нацыянальнай талерантнасці, захоўваючы і ўмацоўваючы ўстояныя традыцыі, правы і прывілеі розных грамад. У выніку такой палітыкі Каралеўства Сіцылія стала рэдкім прыкладам талерантнага грамадства ў Сярэдневякоўі.

Апісаны палітычны лад знайшоў адлюстраванне ў шматлікіх архітэктурных збудаваннях XI — XIII стагоддзяў, у якіх мудрагелістым чынам спалучаліся арабскія, візантыйскія, раманскія і нарманскія рысы. Атрыманы эклектычны стыль, які атрымаў назву араба-нарманскі, унікальны і характэрны толькі для Сіцыліі.

У наступныя стагоддзі большасць будынкаў араба-нарманскага стылю былі або разбураны, або перабудаваны, часцей у стылі барока. У XIX-XX стагоддзях на фоне цікавасці да нарманскай спадчыны, якая ўспыхнула, рэстаўратарам удалося аднавіць шэраг будынкаў араба-нарманскага стылю ў форме, блізкай да арыгінала. У апошні час помнікі араба-нарманскага стылю, нароўні з класічнай антычнай спадчынай, з’яўляюцца галоўнымі турыстычнымі славутасцямі Сіцыліі.

Асноўныя помнікі

Сан-Джавані-дэльі-Эрэміці

Сан-Джавані-дэі-Леброзі

Сярод асноўных помнікаў араба-нарманскага стылю можна вылучыць наступныя:

• Храмы ў Палерма:

• Кафедральны сабор Палерма
• Палацінская капэла
• Мартарана (Санта-Марыя-дэль-Аміралья)
• Сан-Катальда
• Сан-Джавані-дэльі-Эрэміці
• Сан-Джавані-дэі-Леброзі
• Дэлла Маджоне
• Санта-Спірыта

• каралеўскія палацы ў Палерма:

• Палацца Нармані
• Ціза
• Палац Ла Куба

• іншыя цэрквы і касцёлы:

• Сабор Манрэале
• Сабор Чэфалу
• Санці-П'етра-э-Паола-д'Агра (Месіна).

Асноўныя рысы

Арабскі ўплыў

Апсіда сабора Манрэале

Сан-Катальда з арабскімі купаламі

Усходняя каланада сабора Манрэале

Сярод характэрных арабскіх рысаў нарманскіх пабудоў найбольш распаўсюджанай з’яўляецца аздабленне сцен у выглядзе складанага каменнага ўзору з пераплеценых фальшывых арак. У найбольш манументальных саборах (Палерма і Манрэале) гэты малюнак дапаўняецца вытанчанымі абстрактнымі ўстаўкамі з лавы і туфу, расліннымі арнаментамі і зубцамі.

Адной з найбольш прыкметных асаблівасцей араба-нарманскага стылю з’яўляюцца біфорыумы — вокны, падзеленыя папалам вертыкальна вузкай калонай. Вокны-біфоры часта сустракаюцца як у культавых, так і ў свецкіх будынках.

Мастацтва арабскіх цесляроў знайшло адлюстраванне і ў помніках араба-нарманскага стылю. У Палацінскай капэле і саборы Манрэале разьбяная драўляная столь нагадвае скляпенне пячоры са сталактытамі, што характэрна для фацімідскіх мячэцяў Егіпта і Паўночнай Афрыкі. Столь пакрыта геаметрычнымі ўзорамі і куфічнымі надпісамі. Асаблівасцю сіцылійскіх разьбяных столяў з’яўляецца наяўнасць на іх забароненых Каранам малюнкаў людзей і жывёл, што тлумачыцца як аддаленасцю Сіцыліі ад асноўных цэнтраў ісламскай культуры, так і уплывам хрысціянскага выяўленчага мастацтва.

Захапленне нарманскіх каралёў і ўладароў арабскімі традыцыямі паўплывала на з’яўленне свецкіх будынкаў, у тым ліку каралеўскіх палацаў — Палацца Нармані, Ціза і Ла Куба. Усе яны зусім не падобныя на тагачасныя замкі заходнееўрапейскіх феадалаў. У памяшканнях і садах палаца захаваліся тыповыя арабскія фантаны і басейны. Мазаікі Цізы і Палацца Нармані (зал Ражэра) паказваюць свецкае жыццё каралеўскага двара, далёкае ад традыцыйнай хрысціянскай пабожнасці. У гэтых палацах, па паведамленнях летапісцаў, знаходзіліся гарэмы, якіх не цураліся Ражэр II, Вільгельм I Злы і Вільгельм II Добры.

Арабскія дворыкі, акружаныя каланадай, сталі часткай царкоўных будынкаў. Арабскія клуатры захаваліся ў Чэфалу, Дэлла Маджоне і Сан-Джавані-дэльі-Эрэміці. Найбольш выдатным з’яўляецца клуатр манастыра Манрэале. У плане гэта правільны квадрат са стараной 47 метраў, абмежаваны арабскай каланадай. 104 вузкія спічастыя аркі падтрымліваюць 208 калон (104 пары) з разьбянымі капітэлямі . Усе калоны клуатра Манрэале адрозніваюцца матэрыялам, аздабленнем і, галоўнае, характарам капітэлі. Прадуманае выкананне дробных дэталяў у спалучэнні з гарманічнасцю ўсяго ансамбля робяць, на думку экспертаў, гэты клуатр адным з самых выразных у Італіі.

Аб арабскім уплыве сведчаць купалы цэркваў Сан-Катальда і Сан-Джавані-дэльі-Эрэміці, якія нагадваюць традыцыйныя купалы мячэцяў Егіпта і Магрыба.

Візантыйская мазаіка

Хрыстос Пантакратар у апсідзе сабора Манрэале

Хрыстос Пантакратар у апсідзе сабора Чэфалу

Галоўнай спадчынай араба-нармандскага стылю ад візантыйскага мастацтва стала мазаіка. Мазаікі камнінскага перыяду (XII стагоддзе) лепш за ўсё захаваліся менавіта на Сіцыліі. Сюды ўваходзяць мазаікі сабораў Чэфалу і Манрэале, цэркваў Мартарана і Палацінскай капэлы.

Самай любімай тэмай сіцылійскіх мазаістаў была выява Хрыста Пантакратара ў нябеснай славе. Разам з тым, хоць мазаісты строга прытрымліваліся візантыйскіх канонаў, выявы Пантакратара ў кожным з вышэйзгаданых храмаў індывідуальныя, надзелены сваёй спецыфікай і асаблівасцямі. Выявы Хрыста Пантакратара ў Чэфалу і Манрэале сталі прызнанымі ўзорамі візантыйскай мазаікі.

Не менш распаўсюджаным сюжэтам для сіцылійскай мазаікі была выява Багародзіцы і апосталаў. Не адыходзячы ад традыцыйнай для Візантыі дэісуснай серыі, сіцылійскім мазаістам удалося дасягнуць эфекту жывога ўдзелу святых у малітве супольнасці. У мазаіках Чэфалу і Манрэале асаблівыя позы апосталаў стваралі ілюзію іх размовы паміж сабой, сведкамі і ўдзельнікамі якой з’яўляюцца ўсе вернікі ў храме.

Сіцылійскія мазаісты стварылі ў саборы Манрэале адзін з найбуйнейшых у свеце мазаічных цыклаў — каля 10 тысяч квадратных метраў плошчы. Мазаікі Манрэале падзелены на пяць тэматычных цыклаў — Хрыстос у славе, святочны, цуды Хрыста, кніга Быцця і жыццё апосталаў Пятра і Паўла. Такія ж цыклы ў меншай, камернай версіі выкананы і ў Палацінскай капэле.

Раманскі і нарманскі ўплывы

Заходні фасад сабора Чэфалу

Саборы і цэрквы, пабудаваныя ў араба-нарманскім стылі, нясуць на сабе адбітак раманскай архітэктуры. Яны прадстаўляюць сабой трохнефавыя базілікі, падзеленыя масіўнымі аркамі, размешчанымі на калонах. Калоны ў большасці цэркваў узяты са старажытных будынкаў, а для сабора Манрэале калоны прыбылі з мацерыковай Італіі. Званіцы многіх араба-нарманскіх цэркваў прадстаўляюць сабой тыпова раманскія кампанілы.

Найбольш захавалі свой першапачатковы выгляд саборы Манрэале і Чэфалу, фасады якіх нагадваюць саборы Паўночнай Еўропы, паказваючы паходжанне іх заснавальнікаў. Знешні выгляд гэтых будынкаў уражвае адначасова аскетызмам і моцай, суровасцю і ўрачыстасцю. Заходнія фасады ў Чэфалу і Манрэале абмежаваныя масіўнымі вежамі, што робіць іх яшчэ больш падобнымі да замкавай архітэктуры.

Араба-нарманскі стыль за межамі Сіцыліі

Уласна кажучы, араба-нарманскі стыль заўсёды быў эндэмічным, уласцівым толькі сіцылійскай архітэктуры. Тым не менш пабудовы ў гэтым стылі сустракаюцца і за межамі Сіцыліі — на іншых тэрыторыях, якія ўваходзілі ў склад Каралеўства Сіцылія. Напрыклад, на Мальце прыватныя дамы ў араба-нарманскім стылі можна ўбачыць у гарадах Мдзіна і Вітарыоза, у якіх захавалася гістарычная да-іяніцкая забудова. Сярод іх Палацца Санта-Сафія і так званы Нарманскі дом на галоўнай вуліцы Мдзіны. Шматлікія араба-нарманскія рысы захаваліся ў Салернскім саборы, які неаднаразова перабудоўваўся. Пабудовы араба-нарманскага стылю варта адрозніваць ад шматлікіх нармандскіх пабудоў чыста раманскай архітэктуры (напрыклад, знакамітай базіліка Святога Мікалая ў Бары).

Розныя архітэктурныя ўплывы і элементы, якія нагадваюць араба-нарманскі стыль, характэрныя для многіх рэгіёнаў Міжземнамор’я, насельніцтва якіх да арабскіх заваяванняў у VII стагоддзі нашай эры было пераважна хрысціянскім. Затым насельніцтва яго паўднёвай часткі, а таксама Леванта прыняло іслам. У шэрагу буферных рэгіёнаў Паўднёвай Еўропы ісламскае і хрысціянскае насельніцтва доўгі час жылі побач (Пірэнейскі паўвостраў, Балканы, астравы Міжземнага мора — Крыт, Кіпр і гэтак далей). Больш за тое, мусульманскае насельніцтва часта займала вядучую ролю ў палітыцы, рэлігіі, мастацтве і іншых сферах. Напрыклад, у Іспаніі мусульманскае панаванне працягвалася да канца XV стагоддзя, на Балканах — да пачатку XX стагоддзя. Хрысціяне і крыптахрысціяне рэгіёна былі добра знаёмыя з культурай і мастацтвам ісламскага свету і часта свядома ці несвядома запазычвалі яго архітэктурныя элементы пры будаўніцтве сваіх цэркваў і мячэцяў. У той жа час многія першапачаткова хрысціянскія цэрквы былі пераўтвораны ў мячэці, і наадварот.

Літаратура

• Норвич Дж. Расцвет и закат Сицилийского королевства. Нормандцы в Сицилии: 1130—1194. — М., 2005. — ISBN 5-9524-1752-3.
• Искусство и история Палермо и Монреале. — Флоренция, 2007. — ISBN 88-476-0207-6.
• Золотая книга Сицилия. — Флоренция, 2004. — ISBN 88-8029-758-9.