Камітэт дзяржаўнай бяспекі Беларускай ССР

Камітэт дзяржаўнай бяспекі Беларускай ССР
Эмблема КДБ
Будынак КДБ на прасп.Леніна
Агульная інфармацыя
Краіна	БССР
Юрысдыкцыя	KGB
Дата стварэння	25 снежня 1918
Дата скасавання	18 верасня 1991
Заменена на	Камітэт дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь
Кіраўніцтва дзейнасцю ажыццяўляе	Савет Міністраў БССР (1954-1978) КДБ СССР (1978-1991)
Вышэйшае ведамства	KGB
Штаб-кватэра	праспект Незалежнасці

Камітэ́т дзяржа́ўнай бяспе́кі Белару́скай CCP (КДБ Беларускай ССР) — рэспубліканскі орган дзяржаўнага кіравання ў сферы забеспячэння дзяржаўнай бяспекі, які меў статус камітэта. Існаваў у перыяд з 1954 года па 19 верасня 1991 года. З 1954 года па 1977 год насіў назву «Камітэт дзяржаўнай бяспекі пры Савеце Міністраў Беларускай ССР». Пачынаючы з 1978 года і па 1991 год называўся «Камітэт дзяржаўнай бяспекі Беларускай ССР» і працаваў у структуры апарату саюзнай КДБ СССР.

Гісторыя КДБ Беларускай ССР

Папярэднікі

20 снежня 1917 г. — утварэнне Усерасійскай надзвычайнай камісіі па барацьбе з контррэвалюцыяй і сабатажам (УНК, руск.: ВЧК) (кіраўнік — Ф. Э. Дзяржынскі). Стварэнне і станаўленне нацыянальнай спецслужбы на беларускай зямлі ажыццяўлялася ў няпростых умовах. З першых дзён свайго існавання НК абараняла суверэнітэт і тэрытарыяльную цэласнасць дзяржавы, вяла барацьбу з разведвальна-падрыўной дзейнасцю замежных дзяржаў, антысавецкімі змовамі і шматлікімі бандамі, якія складаліся з рэшткаў разгромленых белых армій і крымінальных элементаў.

У 20-я гады мінулага стагоддзя чэкісты прымалі непасрэдны ўдзел у вырашэнні самых складаных народнагаспадарчых і сацыяльных праблем: барацьбе з голадам, разрухай і перабоямі ў працы транспарту, эпідэміяй тыфу, садзейнічалі нарыхтоўках харчавання і паліва, ратавалі беспрытульных і змучаных голадам дзяцей.

1 сакавіка 1922 года пры Цэнтральным Выканаўчым Камітэце БССР (ДПУ БССР) утвараецца ДПУ (руск.: ГПУ) (кіраўнік — Я. К. Ольскі).

Пасля заканчэння Грамадзянскай вайны неабходнасць у спецыяльным органе, які меў надзвычайныя правы і паўнамоцтвы, адпала, і НК была скасаваная. Яе пераемнікам стала утворанае 1 сакавіка 1922 г. Дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне пры ЦВК Беларусі, а з 15 ліпеня 1934 г. — НКУС БССР.

Асноўнай задачай гэтых органаў з'яўлялася барацьба са шпіянажам, дыверсіямі і тэрорам.

Іх супрацоўнікі ўжо ў тыя часы ажыццяўлялі складаныя аператыўныя мерапрыемствы супраць замежных падрыўных арганізацый, дзейнічалі высокапрафесійна і вынікова. Падчас адной з такіх аперацый у жніўні 1924 г. быў выведзены з-за мяжы і арыштаваны ў Мінску кіраўнік тэрарыстычнай арганізацыі «Народны саюз абароны радзімы і свабоды» (НСАРіС) Барыс Савінкоў.

Трагічныя падзеі 30-х гадоў ХХ ст. закранулі і органы дзяржбяспекі. Рэпрэсіям падвергнуліся каля 20 тысяч супрацоўнікаў НКУС.

15 ліпеня 1934 г. — стварэнне НКУС БССР на чале з Л. М. Закоўскім.

У перадваенны час, перыяд Вялікай Айчыннай вайны і пасляваенныя гады — шматлікія рэарганізацыі органаў дзяржбяспекі БССР у адпаведнасці са структурай органаў дзяржбяспекі СССР (НКДБ — НКУС — МДБ — МУС).

C 1941 па 1945 гады аператыўнымі групамі НКУС-НКДБ БССР былі выяўленыя і абясшкоджаныя 22 разведвальна-дыверсійныя школы абвера, 36 рэзідэнтур і звыш 6,5 тысяч агентаў нямецкай разведкі. Загінула 360 супрацоўнікаў дзяржбяспекі рэспублікі, 254 атрымалі раненні, 60 чалавек прапалі без вестак. 14 чэкістаў былі ўдастоены высокага звання Героя Савецкага Саюза.

З'яўленне КДБ Беларускай ССР

У сярэдзіне 1950-х гадоў пачаўся новы, супярэчлівы і складаны этап развіцця савецкага грамадства, які патрабаваў рэарганізацыі органаў дзяржаўнай бяспекі. Перад органамі Камітэта дзяржаўнай бяспекі былі пастаўлены наступныя задачы: вядзенне разведвальнай работы ў капіталістычных краінах, барацьба з шпіенскай, дыверсійнай, тэрарыстычнай і іншай падрыўной дзейнасцю замежных разведак унутры краіны, барацьба з варожай дзейнасцю антысавецкіх элементаў ўнутры СССР, контрвыведніцкая праца ва Узброеных сілах, арганізацыя шыфравальнай і дэшыфравальнай справы, ахова кіраўнікоў партыі і ўрада.

13 сакавіка 1954 года — рэформа МУС СССР, у ходзе якой быў створаны Камітэт дзяржаўнай бяспекі (КДБ) пры Савеце Міністраў (СМ) СССР.

19 мая 1954 года — утварэнне КДБ пры СМ БССР на чале з А. І. Перапяліцыным.

Снежань 1978 года — утварэнне самастойнага КДБ СССР і стварэнне адпаведных рэспубліканскіх структур.

Роспуск

27 ліпеня 1990 года Вярхоўны Савет БССР прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце. 25 жніўня 1991 года беларускія заканадаўцы надалі Дэкларацыі статус канстытуцыйнага закона. Пачаўся новы этап развіцця беларускай дзяржавы.

Усе гэта непасрэдна адбілася і на дзейнасці беларускіх органаў дзяржаўнай бяспекі. З перайменаваннем Беларускай ССР у верасні 1991 года ў Рэспубліку Беларусь КДБ БССР быў перайменаваны ў КДБ Рэспублікі Беларусь. Змяніліся функцыі і задачы чэкісцкага апарату. Адной з галоўных яго задач стала абарона канстытуцыйнага ладу і дзяржаўнага суверэнітэту маладой беларускай дзяржавы, яго эканамічных і палітычных інтарэсаў.

Кіраўніцтва КДБ БССР

Старшыня НК БССР

Імя	Дата прызначэння на пасаду	Дата зняцця з пасады
Віктар Іванавіч Яркін (1889-1937)	22 студзеня 1918	1920
Аляксандр Іосіфавіч Ротэнберг (1889-19**)	1920	1 чэрвеня 1921

Старшыня ДПУ пры СНК БССР

Імя	Званне	Дата прызначэння на пасаду	Дата зняцця з пасады
Ян Калікставіч Ольскі (1898-1937)		1 чэрвеня 1921	1 лютага 1923
Станіслаў Францавіч Пінталь (1894-1937)	капітан ДБ	1 лютага 1923	1 сакавіка 1924
Піліп Дзям’янавіч Мядзведзь (1889-1937)		7 красавіка 1924	3 снежня 1925
Раман Аляксандравіч Піляр (1894-1937)	камісар ДБ 2 рангу	3 снежня 1925	1 лістапада 1929
Рыгор Якаўлевіч Рапапорт (1890-1938)	камісар ДБ 3 рангу	1 лістапада 1929	20 сакавіка 1931
Станіслаў Францавіч Рэдэнс (1892-1940)	камісар ДБ 1 рангу	1 мая 1931	1 чэрвеня 1931
Герман Пятровіч Матсон (1896-1938)	камісар ДБ 1 рангу	27 чэрвеня 1931	4 красавіка 1932
Леанід Міхайлавіч Закоўскі (1894-1938)	камісар ДБ 1 рангу	10 красавіка 1932	10 ліпеня 1934

Народны камісар унутраных спраў БССР

Імя	Званне	Дата прызначэння на пасаду	Дата зняцця з пасады
Леанід Міхайлавіч Закоўскі (1894-1938)	камісар ДБ 1 рангу	15 ліпеня 1934	10 снежня 1934
Ізраіль Майсеевіч Ляплеўскі (1896-1938)	камісар ДБ 2 рангу	10 снежня 1934	28 лістапада 1936
Георгій Андрэевіч Малчанаў (1897-1937)	камісар ДБ 2 рангу	28 лістапада 1936	3 лютага 1937
Барыс Давыдавіч Берман (1901-1939)	камісар ДБ 3 рангу	4 сакавіка 1937	22 мая 1938
Аляксей Аляксеевіч Наседкін (1897-1940)	маёр ДБ	22 мая 1938	17 снежня 1938
Лаўрэнцій Фаміч Цанава (1900-1955)	старшы маёр ДБ	17 снежня 1938	15 сакавіка 1946
	камісар ДБ 3 рангу
	генерал-лейтэнант

Міністр Дзяржаўнай бяспекі БССР

Імя	Званне	Дата прызначэння на пасаду	Дата зняцця з пасады
Лаўрэнцій Фаміч Цанава (1900-1955)	генерал-лейтэнант	15 сакавіка 1946	29 кастрычніка 1951
Міхаіл Іванавіч Баскакаў (1905-1968)	генерал-маёр	6 лютага 1952	16 сакавіка 1953

Старшыня КДБ пры СМ БССР

Імя	Званне	Дата прызначэння на пасаду	Дата зняцця з пасады
Аляксандр Іванавіч Перапяліцын (1913-1967)	генерал-маёр	6 красавіка 1954	31 жніўня 1959
Васіль Іванавіч Пятроў (1918-2003)	генерал-маёр	13 кастрычніка 1959	10 жніўня 1970
	генерал-лейтэнант
Якаў Пракопавіч Нікулкін (1913-1983)	генерал-маёр	23 чэрвеня 1970	4 жніўня 1980
	генерал-лейтэнант

Старшыня КДБ БССР

Імя	Званне	Дата прызначэння на пасаду	Дата зняцця з пасады
Веніямін Георгіевіч Балуеў (1927-2006)	генерал-маёр	4 жніўня 1980	24 лістапада 1990
	генерал-лейтэнант
Эдуард Іванавіч Шыркоўскі (1932-2002)	генерал-лейтэнант	16 лістапада 1990	верасень 1991

Гл. таксама

• Камітэт дзяржаўнай бяспекі СССР
• Камітэт дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь

Літаратура

• Петров. Н. В. Кто руководил органами госбезопасности 1941—1954. Справочник. Москва, Общество «Мемориал», «Звенья», 2010
• Энциклопедия секретных служб России. — Москва: АСТ, 2004.
• Мозохин О.Б. Образование и организация деятельности ВЧК-ОГПУ. М.,2005.
• Попов В.П. Государственный террор в Советской России. 1923-1953. М.,1994.
• Хлобустов О. КГБ: страницы истории. М.,2010.
• Свяжин Д.А. Образование ГПУ-ОГПУ. М.,2010.