Андрэй Дзмітрыевіч Сахараў

Андрэй Дзмітрыевіч Сахараў
руск.: Андрей Дмитриевич Сахаров
Дата нараджэння	21 мая 1921(1921-05-21)[…]
Месца нараджэння	Масква, Маскоўская губерня, РСФСР
Дата смерці	14 снежня 1989(1989-12-14)[…] (68 гадоў)
Месца смерці	Масква, РСФСР, СССР
Месца пахавання	Вастракоўскія могілкі[d]
Грамадзянства	СССР  РСФСР
Бацька	Dmitri Ivanovich Sakharov[d]
Маці	Yekaterina Sakharova[d]
Жонка	Алена Георгіеўна Бонэр
Род дзейнасці	фізік, праваабаронец, вучоны-ядзершчык
Навуковая сфера	фізіка
Месца працы	Фізічны інстытут імя П. М. Лебедзева РАН[d] Фізічны інстытут імя П. М. Лебедзева РАН[d] Фізічны інстытут імя П. М. Лебедзева РАН[d]
Навуковая ступень	доктар фізіка-матэматычных навук
Навуковае званне	спіс правадзейных членаў АН СССР[d] акадэмік АН СССР[d]
Альма-матар	фізічны факультэт МДУ[d] (1942)
Навуковы кіраўнік	Ігар Яўгенавіч Там
Вядомыя вучні	Vladimir Lebedev[d]
Член у	Нацыянальная акадэмія навук ЗША Расійская акадэмія навук Акадэмія навук СССР Французская акадэмія навук Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук Амерыканскае філасофскае таварыства
Прэміі
Узнагароды	Нобелеўская прэмія міру (1975) Фрыт Орд[d] (1980) Гуманіст года[d] (1980) медаль Эліята Крэсана[d] (1985) Akademiepenning[d] (1989) прэмія Хайнца Р. Пейгелса ў галіне правоў чалавека для вучоных[d] (1979) прэмія Чына дэль Дука[d] (1974) прэмія Томала[d] (1984) Leo Szilard Lectureship Award[d] (1983) прэмія міру Альберта Эйнштэйна[d] (1988) ганаровы доктар Універсітэта штата Агая[d] Honorary doctor of the University of Groningen[d] ганаровы доктар Яўрэйскага ўніверсітэта ў Іерусаліме[d] член Амерыканскага фізічнага таварыства[d] ганаровы доктар Універсітэта Кэё[d] ганаровы доктар Атаўскага ўніверсітэта[d] ганаровы доктар Брусельскага вольнага ўніверсітэта[d] (1985)
Сайт	sakharov.space
Андрэй Дзмітрыевіч Сахараў на Вікісховішчы

Андрэй Дзмітрыевіч Са́хараў (руск.: Андре́й Дми́триевич Са́харов; 21 мая 1921, Масква — 14 снежня 1989) — савецкі фізік, праваабаронца і палітычны дзеяч.

Біяграфія

Нарадзіўся ў сям'і выкладчыка фізікі і хатняй гаспадыні. Пачатковую адукацыю атрымаў дома, у школу пайшоў з сёмага класа. У 1938 паступіў у Маскоўскі дзяржаўны універсітэт. У 1942 скончыў універсітэт і пачаў працу на абаронных заводах. У 1944 паступіў у аспірантуру Фізічнага інстытута Акадэміі навук СССР, з 1947 — кандыдат фізіка-матэматычных навук.

З 1948 займаўся распрацоўкай тэрмаядзернай зброі. Доктар фізіка-матэматычных навук, правадзейны член АН СССР (1953). Адзін з стваральнікаў вадароднай бомбы. Лаўрэат Сталінскай прэміі (1953), Ленінскай прэміі (1956), тройчы Герой Сацыялістычнай працы (1954, 1956, 1962).

З канца 1960-х выступаў за забарону выпрабаванняў ядзернай зброі, як праваабаронца. У 1970 стаў адным з заснавальнікаў маскоўскага «Камітэта правоў чалавека ў СССР». Быў уганараваны Нобелеўскай прэміяй міру ў 1975 (яго не выпусцілі з СССР на атрыманне прэміі). У сваёй Нобелеўскай лекцыі А. Сахараў занёс СССР (разам з КНР) у катэгорыю таталітарных імперый, пералічыў вядомых яму савецкіх палітзняволеных 1970-х гадоў.

У студзені 1980, пасля пратэстаў супраць уводу савецкіх войскаў у Афганістан, А. Сахараў быў сасланы ў горад Горкі. Указам Прэзідыума ВС СССР яго пазбавілі ганаровых званняў і прэмій. Вызвалены з ссылкі ў снежні 1986, пасля тэлефоннай размовы з М. Гарбачовым.

Вярнуўся ў Маскву, працягнуў навуковую і праваабарончую дзейнасць разам з жонкай Аленай Бонэр. У 1988 выязджаў за мяжу, дзе адбыліся яго сустрэчы з шэрагам лідараў краін Еўропы і ЗША. У 1989 абраны народным дэпутатам СССР, далучыўся да Міжрэгіянальнай дэпутацкай групы і стаў адным з яе сустаршыняў. Не раз выступаў з трыбуны І і ІІ З'ездаў народных дэпутатаў СССР, чым нярэдка выклікаў хвалі крытыкі з боку іншых дэпутатаў. Быў аўтарам праекта Канстытуцыі Саюза савецкіх рэспублік Еўропы і Азіі, адным з ініцыятараў кампаніі за адмену 6-га артыкула Канстытуцыі СССР (у названым артыкуле зацвярджалася кіраўнічая роля КПСС, яго адмена адбылася пасля смерці А. Сахарава, у 1990).

Памяць

З 1988 Еўрапейскі парламент штогод вызначае лаўрэатаў Сахараўскай прэміі «За свабоду думкі» (Sakharov Prize for Freedom of Thought). Тройчы яе атрымлівалі прадстаўнікі Беларусі (2004, 2006, 2020).

У 1990 імем Сахарава быў названы праспект у Маскве. У тым жа годзе ў Ізраілі (на заходнім уездзе ў Іерусалім) з'явіліся «Сады Сахарава». Вуліцы, плошчы, паркі імя Сахарава ёсць таксама ў шэрагу іншых гарадоў свету.

У 1991 паштовая марка з выявай А. Сахарава была выпушчана ў СССР, у 2011 — у Кот-д'Івуары.

У 1992 у Мінску пры БДУ быў заснаваны Міжнародны вышэйшы каледж па радыяэкалогіі імя А. Д. Сахарава (цяперашняя назва — Міжнародны дзяржаўны экалагічны інстытут імя А. Д. Сахарава). З 2000 гэтая ўстанова праводзіць навуковыя канферэнцыі — «Сахараўскія чытанні».

У 2021 Банк Расіі выпусціў юбілейную манету да 100-годдзя з дня нараджэння Сахарава.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 14. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0238-5 (Т. 14).