Каўказ (гістарычны раён Гомеля)

Тэрыторыя гомельскага "Каўказа" (выкарыстаны план 1910 г.).

Каўказ — гістарычны раён Гомеля, былая ўскраіна ў паўночна-ўсходняй частцы горада, на высокім абрывістым беразе ракі Сож. Умоўныя межы: вул. Хатаевіча (на поўначы); вул. Падгорная (на ўсходзе); вул. Парыжскай камуны (былая Бульварная) і Сожская вуліца, якая канчалася стромкім ярам-спускам да ракі (на поўдні і паўднёвым захадзе; гэты яр з'яўляўся мяжой паміж Каўказам і Свістком); вул. Чэхава (на захадзе). Асноўныя вуліцы (акрамя пералічаных): 2-я Рэвалюцыйная, Шпітальная (былая Каўказская), Кніжная, Кніжны праезд, 1-ы і 2-і Шпітальныя завулкі, Партовая, Тэльмана.

Гісторыя

Час узнікнення і паходжанне тапоніма

Дакладны час ўзнікнення тапоніма «Каўказ» у дачыненні да азначанай мясцовасці невядомы. Пры адсутнасці адпаведных дакументальных сведчанняў (ці ўвагі даследчыкаў да гэтага пытання) даволі праблематычна будаваць абгрунтаваныя версіі аб матывацыйнай базе наменавання гомельскай мясцовасці Каўказам. Сярод уведзенай у зварот інфармацыі гістарычных крыніц ёсць звесткі паліцэйскай справы 1894 г. аб пераносе двух гомельскіх публічных дамоў са Спасавай Слабады ў «мясцовасць, называную Каўказам». Філолаг і краязнавец А. Ф. Рогалеў мяркуе, што назва магла замацавацца, дзякуючы І. Ф. Паскевічу ў пачатку 1840-х гг.: нібыта палкаводзец, які ваяваў раней на «рэальным Каўказе», ацаніў каларыт тагачаснай паўночна-ўсходняй ускраіны Гомеля, што абумовіла пераасэнсаванне ім гомельскіх рэалій з прыбярэжнымі ярамі і адхіламі, якія нагадвалі яму «каўказскія цясніны ў мініяцюры». Разрэзаны ярамі карэнны бераг ракі Сож пры поглядзе на яго з боку возера Дзядно і прылеглых лугоў сапраўды мог выглядаць як ланцуг высокіх узгоркаў. Але ўвязваць асацыяцыю іх з Каўказам выключна праз волю І. Ф. Паскевіча варта лічыць аблуднай.

Калі матывацыйнай базай для намінацыі было менавіта асацыятыўнае пераасэнсаванне, то яно мусіла б сыходзіць з народнага асяроддзя. Улічваючы працягласць каўказскай вайны 1817—1864 гг. і пастаяннага інфармацыйнага рэзанансу вакол яе, цалкам магчыма дапусціць, што гомельская мясцовасць была метафарычна пераасэнсована як Каўказ пад уплывам доўгі час няспыннай плыні інфармацыі пра азначаны канфлікт і яго наступствы. У далейшым бытаванне ў Гомелі тапоніма «Каўказ» магло падмацавацца кватараваннем тут 160-га Абхазскага палка (з 1895 г.), які быў сфарміраваны ў 1863 г. на Паўночным Каўказе.

Меркаванне паэта Д. Новікава аб імавернасці старабалцкіх паралеляў назвы гомельскага Каўказа («Каўкарус» — горка бажкоў; «Каўкас» — хтанічная істота) варта лічыць беспадстаўным, пакуль не знаходзіцца сведчанняў існавання адпаведнага тапоніма ў наваколлі Гомеля раней за ХІХ ст.

Асваенне тэрыторыі

Вядома, што тэрыторыя ў нейкай ступені была асвоена яшчэ ў XVI ст. Апісанне зямельных граніц у «Рэестры рэвізіі гаспадарскай Гомельскай воласці» 1560 г. не дае адназначнага адказу аб уласніцкай прыналежнасці будучага гомельскага Каўказа — мясцовасць знаходзілася або сярод «грунтоў» вёскі Ваўковічы, або адносілася да «грунту мест и застенков местских» Гомеля.

Згодна з планамі генеральнага межавання 1784 г. мясцоваць адносілася часткова да гомельскіх, часткова да прудкоўскіх уладанняў П. А. Румянцава-Задунайскага.

У 19 стагоддзі на прыбярэжных рвах і адхілах Дзядно, Цыганскі яр, Валатаўскі спуск густа размяшчаліся хаціны, мазанкі і нават звычайныя пячоры, у якіх жылі рыбакі, прачкі, бедныя рамеснікі. У 1906—08 гадах тэрыторыя Каўказа пашырылася, інтэнсіўна забудоўвалася. У 1910—11 на сродкі Вольнага пажарнага таварыства тут была разбіта плошча і збудаваны трэк для велагонак (Максімаўскі парк), зімой заліваўся каток (цяпер Цэнтральны стадыён і гарадскі спартыўны комплекс), былі пабудаваныя дэпо з вялікай пажарнай каланчой, казармы для служыцеляў, летні тэатр з адкрытай сцэнай, ратонда для аркестра, буфет. У будынку пажарнага таварыства размяшчаліся клубы — купецкі і пажарных дзеячоў. У паўночна-заходняй частцы Каўказа знаходзілася папулярнае месца для купання, адпачынка і рыбнай лоўлі (цяпер грузавы порт). Частка Каўказа, што прылягала да Румянцаўскай вуліцы (цяпер вуліца Савецкая), была добраўпарадкавана. У параўнанні з ёй, усходняя частка вылучалася нядобраўпарадкаванасцю і хаатычнасцю забудовы. На абшарах гомельскага Каўказа ў першай трэці ХХ ст. бытавала легенда пра шведскага разбойніка Гомі, змест якой на сёння страчаны.

Сучасны стан

Цяпер гэтая тэрыторыя ўваходзіць у Цэнтральны раён горада. У яе паўночна-ўсходняй частцы засяроджаны прамысловыя прадпрыемствы, арганізацыі і ўстановы; вядзецца будаўніцтва сучасных шматпавярховых будынкаў. У цэнтральнай частцы Каўказа пераважае індывідуальная сядзібная забудова. Унікальны рэльеф надае гэтым раёнам горада асаблівую маляўнічасць.

Галерэя

• 
  Максімаўскі сад з велатрэкам на добраўпарадкаванай частцы гомельскага «Каўказа», пачатак ХХ ст.
• 
  Максімаўскі сад з велатрэкам на добраўпарадкаванай частцы гомельскага «Каўказа», пачатак ХХ ст.
• 
  Архітэктар Станіслаў Шабунеўскі на ганку свайго дома на вул. Каўказскай (Шпітальнай), пач. ХХ ст.
• 
  Групавое фота на фоне т.зв. «Белых казармаў» (будынак колішняй ланкастарскай школы) на гомельскім «Каўказе», 1898 г.
• 
  «Белыя казармы», 1918 г.
• 
  Завод «Рухавік рэвалюцыі» (былы Агроскіна) на паўночным усходзе «Каўказа», 1927 г.
• 
  Раён «Каўказа» са стадыёнам на месцы ранейшага трэка, 1930-я гг.
• 
  Партовая – адна з вуліц гомельскага «Каўказа» ў сучаснасці, 2012 г.
• 
  Спуск з вуліцы Партовай на вуліцу Падгорную, кастрычнік 2012 г.
• 
  Гаспадарчыя пабудовы другой паловы ХХ ст. у двары на вуліцы Партовай, 2020 г.
• 
  Забудова вуліцы Падгорнай, 2021 г.

Вядомыя жыхары

• Станіслаў Данілавіч Шабунеўскі — гомельскі гарадскі архітэктар, грамадскі дзеяч (рог вул. Румянцаўскай і Шпітальнай (Каўказскай) уласны дом);
• Хведар Андрэевіч Жудро — царкоўны дзеяч, гісторык (вул. Каўказская, дом Бядрыцкага).

Гл. таксама

• Назву Каўказ мае адна з гістарычных мясцовасцей Чарнігава — Падол.
• Сугучнай назвай — Капказ — у пачатку ХХ ст. абазначаліся рэшткі старажытнага ўмацавання ў вёсцы Кіявец.

Літаратура

• Гомель. Энциклопедический справочник. — Мн.: БелСэ, 1991. — 527 с.
• Аллан, Д. «Кавказ» в плену : (История строительства Гомельского порта) / Д. Аллан, Мих. Пирожников, В. Розкин. — Гомель : Белорус. форватер, 1933. — 53 с.

Спасылкі

• Каўказ — думкі Архівавана 2 чэрвеня 2023.
• Гомельский «Кавказ» Архівавана 25 кастрычніка 2018.