Кізіл звычайны

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Кізіл звычайны

Агульны выгляд расліны
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Cornus mas


Сістэматыка
на Віківідах

Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  565094
NCBI  4285
EOL  591119
GRIN  t:11563
IPNI  271612-1
TPL  kew-47432

Кізі́л звычайны, кізіл мужчынскі[3], дзёран звычайны (Cornus mas) — кветкавая расліна сямейства кізілавых (Cornaceae). Гэта адзіны від кізілаў (Cornus), пашыраны ў культуры[4].

Назва[правіць | правіць зыходнік]

У цюркскіх мовах слова «кізіл» азначае «чырвоны». Плады кізілу атрымалі такую назву дзякуючы сваёй насычанай пунсовай афарбоўцы. Пунсовы колер паказвае на высокае ўтрыманне P-актыўных рэчываў (антацыянаў); плады кізілу багатыя таксама вітамінам C і пекцінавымі рэчывамі.

Макс Фасмер у «Этымалагічным слоўніку рускай мовы» паказвае, што слова кізіл (ці кізіль) запазычанае з турэцкай, уйгурскай або чагатайскай моў, дзе kyzyl азначае чырвоны, ці паходзіць ад турэцк.: kyzylǯyk — кізіл, а таксама ад турэцк.: kyzylǯyk аɣаǯу — дзёран, кізіль[5].

Батанічнае апісанне[правіць | правіць зыходнік]

Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885
Насенне

Лістападнае дрэва вышынёй 5-6 метраў[4] або шматствольны куст вышынёй 3-4 м. Галіны гарызантальна распасцёртыя. Маладыя парасткі зялёныя, а старыя пакрыты шэрай карой[4]. Лісце супраціўнае, простае, даўжынёй 3,5-8 см, авальнае, бліскучае, ярка-зялёнае, з 3-5 парамі жылак.

Каранёвая сістэма махрыстая, у асноўным на глыбіні 40 см.

Кветкі дробныя, залаціста-жоўтыя, абодваполыя, сабраныя ў парасонавыя суквецці; у парасоніку 15-25 кветак[4]. Кветка правільная, абодваполая, чашачка ледзь прыкметная аб чатырох зубчыкамі, вяночак жоўты з чатырма пялёсткамі, тычачкі чатыры, завязь ніжняя двухгнёздавая, слупок просты, ля аснавання яго развіты мясісты дыск[6]. Цвіце да распускання лісця ў сакавіку-красавіку[4] пры тэмпературы 8-12 °C, цвіценне расцягнута на 10-14 дзён.

Плод — сакавітая касцянка, костачка падоўжана-авальная[4]. Плады кізілу маюць розную форму і велічыню. Яны бываюць каротка- і доўгаавальнымі, шарападобнымі і грушападобнымі. Паверхня пладоў гладкая, грудкаватая, слабабугрыстая; афарбоўка светла-чырвоная, чырвоная, цёмна-чырвоная, цёмна-фіялетавая і амаль чорная[4]. Сярэдняя маса плоду 2-6 г. Вага 100 пладоў разам з костачкамі вагаецца ў даволі значных межах у залежнасці ад іх велічыні і формы — ад 190 да 400 г. Вага мякаці ад вагі плоду складае ад 68 да 88 %.

Паспяванне з канца жніўня да кастрычніка[4].

Геаграфічнае распаўсюджанне і экалогія[правіць | правіць зыходнік]

Натуральныя зараслі кізілу шырока распаўсюджаныя на Каўказе, але культурныя формы яго, акрамя гэтага геаграфічнага раёна, вядомыя таксама ў Малдавіі, Украіне, Крыму[4] і збольшага на Ніжняй Волзе і ў Сярэдняй Азіі. У садах аматараў сустракаецца ў сярэдняй паласе Расіі і нават пад Санкт-Пецярбургам[7].

Ва Украіне распаўсюджаны ў паўднёва-заходняй частцы правабярэжжа, у Карпатах, Закарпацці, у Крыму. Раёны нарыхтовак — Вінніцкая, Тэрнопальская, Хмяльніцкая вобласці, паўднёвыя раёны Кіраваградскай, Адэскай, Чаркаскай абласцей. Часам ўтварае суцэльныя зараснікі.

Трапляецца ў падлеску лісцяных і змешаных лясоў. Цеплалюбівая, ценетрывалая расліна.

Хімічны склад[правіць | правіць зыходнік]

Плады кізілу маюць у сабе цукры, арганічныя кіслоты (пераважае яблычная), дубільныя і фарбавальныя рэчывы, вітамін C[4]. У свежым лісці ёсць вітаміны E і C, ад 7 да 15% танідаў[4]. У спелых пладах мякаці 68—88 %.

Выкарыстанне[правіць | правіць зыходнік]

Плады спажываюць свежыя, гатуюць з іх кампоты, пасцілу, варэнне, марынады, начынкі, фруктовае цеста, кісель і інш.; яны з'яўляюцца сыравінай для прыгатавання натуральных і падсалоджаных сокаў з высокай колькасцю экстрактыўных рэчываў і вітамінаў, а таксама соку-паўфабрыкату з якога гатуюць сіропы, экстракты і іншыя харчовыя прадукты. 3 кізілу робяць джэм, а таксама дзіцячыя і дыетычныя стравы. Жыхары Крыма з фруктовага цеста выпякаюць салодкія праснакі. На Каўказе з кізілу гатуюць розныя прыправы да мясных страў. Свежыя плады захоўваюцца даўжэй, калі іх засыпаць цукровым пяском. 3 сушанага кізілу гатуюць настоі і адвары. Падсмажаныя і змолатыя костачкі — добры заменнік кавы.

Дзякуючы наяўнасці фітанцыдаў плады, лісце і кара галінак валодаюць бактэрыцыднымі ўласцівасцямі. У народнай медыцыне плады кізілу і прадукты іх перапрацоўкі, якія валодаюць вяжучымі ўласцівасцямі, выкарыстоўваюць для лячэння страўнікава-кішачнага тракту, узбуджэння апетыту, як мачагонны і агульнаўмацавальны сродак.[8]

Агратэхніка і біялагічныя асаблівасці[правіць | правіць зыходнік]

Галіна кізілу з пладамі

Да глеб непатрабавальны, аднак аддае перавагу лёгкім, урадлівым з добрай аэрацыяй і пры рн 5,5-6.

Расліна параўнальна засухаўстойлівая; вытрымлівае маразы да −32-35 °C, пры вымярзанні здольна аднаўляць крону з прыкаранёвага парасніку. У Падмаскоўі расліны кізілу адносна лёгка пераносяць зімы. Парасткі, як правіла, паспяваюць цалкам выспець, і толькі ў асобныя гады магчымы невялікія абмярзанні, пасля якіх кізіл хутка аднаўляецца. Расліна можа пацярпець ад зваротных замаразкаў з-за вельмі ранняга пачатку цвіцення.

Кізіл — доўгажыхар, жыве ад 120 да 250 гадоў.

Размнажэнне[правіць | правіць зыходнік]

Размножваюць кізіл насеннем, каранёвымі атожылкамі, адводкамі, тронкамі, прышчэпкай.

Расліны кізілу высаджваюць у рад праз 2,5—3 м, на месцы, якое добра праграецца. Паверхню глебы мульчыруюць. Кізіл звычайны мае добра развітую махрыстую каранёвую сістэму, пры перасадцы пакутуе ад падсушвання, што прыводзіць да дрэннага прыжыўлення саджанцаў. Таму саджанцы кізілу, як і іншых пладовых парод, неабходна абрэзаць, каб збалансаваць надземную і каранёвую сістэмы расліны. З іншага боку, махрыстая каранёвая сістэма кізілу развіваецца ў верхнім пласце глебе, у выніку чаго кізіл у першыя гады пасля пасадкі пакутуе ад недахопу вільгаці, асабліва на лёгкіх (пяшчаных) глебах. У гэтых умовах расліну неабходна часцей паліваць.

Перасадку дарослых (у 7-15-гадовым узросце) пладаносных раслін кізіл пераносіць паспяхова. Рабіць гэта варта восенню, але перш за неабходна правесці «амалоджвальнае» абразанне. Калі кізіл сфарміраваны ў выглядзе куста, неабходна дадаткова выдаліць 1-2 ствала і захаваць на новым месцы папярэднюю арыентацыю расліны ў прасторы і добра паліць. Плоданашэнне такіх дрэў аднаўляецца праз год.

Догляд[правіць | правіць зыходнік]

Догляд раслін заключаецца ў тым, каб прыствольную паласу шырынёй 1—1,5 м трымаць у рыхлым і чыстым ад пустазелля стане. Глыбіня рыхленняў у прыкуставой зоне не павінна перавышаць 5—8 см, таму што недапушчальна пашкоджванне валасніковістых каранёў, якія залягаюць паверхнева. Звычайна раз у 2—3 гады глебу ўгнойваюць. Каля прыкуставой паласы маладога кізілу можна вырошчваць бабовыя травы або гародніну[8].

Сеянцы вырошчваюць у нізкаштамбавай (30—50 см) форме. У прышчэпленых раслін вышыня штамбаў павялічваецца да 50—70 см. Кізіл лепш вырошчваць у куставой форме, пакідаючы на кожнай расліне 5—7 найбольш моцных галін. Асноўны тып абрэзкі — прарэджванне. Выразаюць галіны і парасткі прыкаранёвыя, тыя, што загушчаюць крону, а таксама хворыя, якія труцца, паламаныя і няправільна размешчаныя.

Расліны, атрыманыя ад насеннага размнажэння, уступаюць у плоданашэнне на 5-6 год, у той час як выгадаваныя ад вегетатыўнага размнажэння — на 2-3 год. Каб паскорыць плоданашэння сеянцоў кізілу, неабходна зрабіць больш жорсткімі ўмовы раслінам: знізіць узровень забеспячэння пажыўнымі рэчывамі і вільгаццю, асабліва ў другой палове лета, паколькі менавіта гэтыя фактары спрыяюць вегетатыўнаму росту і зацягваюць пачатак плоданашэння.

Кізіл амаль не пашкоджваецца шкоднікамі і хваробамі, таму яго амаль не апрацоўваюць пестыцыдамі.

Ураджай[правіць | правіць зыходнік]

Спелыя, цёмнаафарбаваныя плады збіраюць з галін або зямлі пасля іх ападання. Лепш захоўваюцца плады, сабраныя з пладаножкамі. Працяглае іх захоўванне ў свежым выглядзе магчыма пры тэмпературы каля 1—2 °C. Ураджайнасць высокая: ва ўзросце 12 гадоў — 25-30 кг, ва ўзросце 25 гадоў — да 100 кг.

Пладовыя сарты[правіць | правіць зыходнік]

Маецца шэраг пладовых сартоў. напрыклад, 'Red Star' ('Vidubetskii'), 'Helen', 'Jolico', 'Ukraine'. Ёсць сарты з каляровымі пладамі, белымі — 'Alba', ці нават з сіне-фіялетавымі — 'Violacea'[9]. Ёсць сарты са звычайнымі эліпсоідападобнымі ягадамі, але сустракаюцца сарты з шарападобнымі або грушападобнымі пладамі.

Гаспадарчае значэнне і прымяненне[правіць | правіць зыходнік]

Плады

Кізіл быў вядомы чалавеку яшчэ ў глыбокай старажытнасці. Костачкі яго выяўленыя ў Швейцарыі ў пабудовах, якія налічваюць пяцітысячагадовую гісторыю. Вядома, што старажытныя грэкі і рымляне салілі кізіл, як масліны.

Харчовая, вітамінавая, меданосная, лекавая, драўнінная, таніданосная, фарбавальная, дэкаратыўная расліна.

Харчовае прымяненне[правіць | правіць зыходнік]

Сакавітыя касцянкі кізілу маюць прыемны водар, кісла-салодкі, даўкі, звязальны смак. Кізіл выкарыстоўваюць у свежым і перапрацаваным выглядзе ў кулінарыі, кандытарскай і кансервавай прамысловасці. З яго вараць варэнне, робяць павідла, джэм, жэле, ужываюць для падрыхтоўкі сокаў, сіропаў, кампотаў, безалкагольных напояў, лікёраў, вінаў.

На Каўказе вельмі папулярныя сушаныя туршу і лаваш. У туршу звычайна змяшчаецца 10-15 % кіслот, 30-40 % інвертнага цукру. Лаваш — гэта тонка раскачаная сухая пасціла, прыгатаваная з працёртай масы мякаці дзікарослых ці культурных формаў пладоў кізілу. Звычайна лаваш утрымлівае 15-22 % вады, 12-16 % кіслот, 35-40 % агульнага цукру.

У ежу выкарыстоўваецца не толькі мякаць пладоў, але і костачкі, якія служаць сыравінай для падрыхтоўкі сурагату кавы. Лісце кізілу заварваюць у якасці гарбаты. Часам свежыя і высушаныя плады дадаюць да мясных і рыбных страў і супоў як заправу.

Ужыванне ў медыцыне[правіць | правіць зыходнік]

Кізіл валодае лячэбнымі ўласцівасцямі: адвар з лісця дапамагае пры кішачных захворваннях, адвар з сухіх пладоў ужываюць як супрацьліхаманкавы сродак пры прастудах і для апетыту. Кізіл таксама вядомы як супрацьдыябетычны сродак.

Біялагічна актыўныя кампаненты, якія ўваходзяць у склад ягад, нармалізуюць артэрыяльны ціск, папярэджваюць склероз, акрамя таго, ягады ўжываюць як агульнаўмацавальны, танізавальны, супрацьзапаленчы сродак, пры захворваннях страўнікава-кішачнага тракту[4].

Па ўтрыманні вітаміна С плады кізілу пераўзыходзяць лімон, рабіну і агрэст. Лічыцца, што плады кізілу павышаюць апетыт. Яны маюць супрацьцынготнае, гарачкапаніжальнае і звязальнае дзеянне[4]. Кізіл ужываюць як прафілактычны сродак пры небяспецы атручванняў ртуццю, свінцом і інш., Так як пекціны, якія змяшчаюцца ў пладах кізілу, звязваючы шкодныя рэчывы, дапамагаюць іх выводзінам з арганізма. Настой з ягад ўжываюць пры страўнікава-кішачных засмучэннях. Ён валодае звязальнымі і фітанцыднымі ўласцівасцямі.

Кізілавыя костачкі лічацца ў народнай медыцыне сродкам ад гемарою[10].

Ужыванне ў дэкаратыўным садоўніцтве[правіць | правіць зыходнік]

Расліны кізілу вельмі дэкаратыўныя дзякуючы свайму ранняму і багатаму цвіценню, густому інтэнсіўна-зялёнаму лісцю, яркім, прыгожым пладам. Яны добра пераносяць стрыжку, устойлівыя да пылу і газаў. Кізіл добра вытрымлівае стрыжку, мае такія дэкаратыўныя формы, як пірамідальную, залацістую і серабрыста-плямістую. Кізіл звычайны - каштоўная глебазахісная парода ў прыяравых лесамеліярацыйных насаджэннях, якая, хутка размножваючыся каранёвымі атожылкамі, замацоўвае глебу.

Кусты кізілу выкарыстоўваюць на сонечных і паўцяністых участках для стварэння жывой загарадзі, падпушкі дрэў, груп хмызнякоў.

Драўніна[правіць | правіць зыходнік]

Драўніна кізілу адрозніваецца асабліва каштоўнымі ўласцівасцямі, шчыльная і цвёрдая, вельмі прыгожая, са светла-чырвонай абалонай і бурым ядром. Выдатна паліруецца, высока цэніцца як матэрыял для сталярных і такарных вырабаў (можа замяніць самшыт).

У літаратуры маюцца звесткі аб тым, што раней для вырабу механізму гадзіннікаў колцы рабілі з драўніны кізілу[6][11]. У адных з археалагічных раскопак у пластах бронзавага веку была знойдзена дзяржальня мяча з кізілавай драўніны. З яе ж у недалёкім мінулым рабілі гузікі, а ў Дагестане былі майстры, якія славіліся вырабам кізілавых кіёў. Драўніна ўжываецца таксама для вырабу музычных інструментаў[6].

Іншае прымяненне[правіць | правіць зыходнік]

Дубільныя рэчывы ў кары і лісці кізілу цэняцца ў вытворчасці скур. Скура, апрацаваная гэтымі рэчывамі, адзначаецца арыгінальным шэра-зялёным адценнем.

Падчас цвіцення кізіл — выдатны ранневеснавы меданос і пылканос. У спрыяльнае надвор'е пчолы актыўна збіраюць з яго нектар, пылок і клей.

З костачак ў Турцыі рабілі ружанцы  (руск.)[6].

Кізіл у культуры[правіць | правіць зыходнік]

Кізіл ў міфах і легендах[правіць | правіць зыходнік]

Згодна са старажытнарымскай легендай, з'явіўся кізіл з дзіды Ромула, заснавальніка Рыма. Ён акрэсліў спачатку межы будучага горада, а потым з сілай уторкнуў дзіду ў зямлю, і яна заквітнела кізілавым дрэўцам.

Шайтанава ягада — «народная» назва кізілу, якая мае распаўсюджванне на Каўказе і ў Крыме. Паводле легенды, Алах раздаваў усім істотам па расліне для вырошчвання. Тады да яго прыйшоў Шайтан і папрасіў Кізіл, вырашыўшы, што паколькі той рана квітнее, значыць і ўраджай дае раней за ўсіх. Але кізіл як раз доўга стаіць з зялёнымі ягадамі і спее вельмі позна, што моцна ўзлавала Шайтана. Ён плюнуў у куст так, што ягады пачарнелі, і аддаў кізіл людзям. З тых часоў яны з задавальненнем збіраюць і ядуць саспелыя цёмныя ягады кізілу восенню.

Зноскі

  1. Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
  2. Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
  3. Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 40. — 160 с. — 2 350 экз.
  4. а б в г д е ё ж з і к л м Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Кизил // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 62-64. — 200 с. — 130 000 экз.
  5. Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера — кизил (Праверана 27 лютага 2010)
  6. а б в г Кизил // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907. (Праверана 27 лютага 2010)
  7. Юрина Л.В. Садовые новинки. — М.: ООО "Издательство Астрель"; ООО "Издательство АСТ", 2002. — С. 146-150. — 272 с.
  8. а б Энцыклапедыя сельскага гаспадара. Мн., 1993.
  9. Коновалова Т.Ю., Шевырева Н.А. Декоративные деревья и кустарники. Атлас-определитель. — М.: ЗАО "Фитон+", 2007. — С. 114. — 208 с. — ISBN 978-5-93457-157-4.
  10. Вестник «ЗОЖ» 2007 г. № 24 стр. 35 Архівавана 9 чэрвеня 2015.
  11. Унчиев Н. Д. Дикорастущий кизил Кавказа и местные способы его использования // Материалы I совещания ботаников и селекционеров. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1951.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]