Рэферэндум у Беларусі (1996)

Рэферэндум 24 лістапада 1996 года — другі ў гісторыі незалежнай Беларусі рэферэндум. Быў выкліканы абвастрэннем адносін паміж прэзідэнтам і парламентам краіны. Чатыры пытанні, вынесеныя на рэферэндум, былі ініцыяваны прэзідэнтам краіны Аляксандрам Лукашэнкам, яшчэ тры — Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь. У рэферэндуме прынялі ўдзел 6 181 463 чалавекі, або 84,14% электарата.

Паводле меркавання апанентаў улады і міжнароднай супольнасці, рэферэндум быў праведзены з істотнымі парушэннямі заканадаўства.

Пытанні і вынікі

Пытанні, ініцыяваныя прэзідэнтам

• Аб перанясенні Дня незалежнасці Беларусі на 3 ліпеня — Дзень вызвалення Мінску ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.

«За» прагаласавала 88,18% выбарцаў, «супраць» — 10,46%.

• Аб занясенні змен і дадаткаў да Канстытуцыі (прапанаваных прэзідэнтам), якія значна пашыралі паўнамоцтвы прэзідэнта.

«За» прагаласавала 70,45% выбарцаў, «супраць» — 9,39%.

• Аб увядзенні вольнай без абмежаванняў куплі-продажы земляў сельскагаспадарчага прызначэння.

«За» прагаласавала 15,35% выбарцаў, «супраць» — 82,88%.

• Аб скасаванні смяротнага пакарання.

«За» прагаласавала 17,93% выбарцаў, «супраць» — 80,44%.

Пытанні, ініцыяваныя Вярхоўным Саветам

• Аб занясенні змен і дадаткаў у Канстытуцыю (прапанаваных дэпутатамі парламенцкіх фракцый камуністаў і аграрыяў).

«За» прагаласавала 7,93% выбаршчыкаў, «супраць» — 71,2%.

• Аб выбарнасці кіраўнікоў мясцовых органаў выканаўчай улады.

«За» прагаласавала 28,14% выбаршчыкаў, «супраць» — 69,92%.

• Аб фінансаванні ўсіх галін улады адкрыта і толькі з дзяржаўнага бюджэту.

«За» прагаласавала 32,18% выбаршчыкаў, «супраць» — 65,85%.

Меркаваныя парушэнні

Беларуская дэмакратычная апазіцыя, праваабаронцы і міжнародныя назіральнікі зарэгістравалі значную колькасць парушэнняў пры абвяшчэнні і правядзенні рэферэндуму. У прыватнасці, назіральнікі ад Еўрапейскага інстытута па СМІ адзначылі, што 90% адпаведнага эфірнага часу на беларускай тэлевізіі былі прысвечаны агітацыі на карысць пазіцыі прэзідэнта, у выніку чаго выбары былі пазбаўлены магчымасці дэмакратычнага выбару.

Існуюць пытанні датычна фінансавання рэферэндуму, бо паводле словаў прэзідэнта Лукашэнкі, рэферэндум адбыўся не за кошт бюджэтных сродкаў, але за кошт «добраахвотных ахвяраванняў». У праекты канстытуцыйных змен уносіліся істотныя папраўкі ўжо пасля афіцыйнай публікацыі, што забаронена заканадаўствам. Масавы характар набыло датэрміновае галасаванне, пры якім існуе небяспека фальсіфікацыі вынікаў і да якога ўлады актыўна схілялі грамадзян. Так, у многіх гарадах датэрмінова прагаласавала 30 і больш адсоткаў выбарцаў.

Былі зафіксаваныя шматлікія парушэнні пры правядзенні галасавання, падліку галасоў, адзначаліся выпадкі агітацыі на карысць пазіцыі прэзідэнта на выбарчых участках у дзень галасавання.

Паводле Сяргея Калякіна, кіраўніка фракцыі камуністаў у Вярхоўным Савеце, ад 20 да 50 адсоткаў галасоў былі сфальсіфікаваны.

Старшыня Вярхоўнага Савета Сямён Шарэцкі назваў рэферэндум «фарсам і насіллем над народам» і заявіў, што «вынікі такога плебісцыта не могуць быць прызнаныя ані ў Беларусі, ані сусветнай супольнасцю».

Беларускі Хельсінкскі камітэт адзначыў наступныя парушэнні ў ходзе правядзення рэферэндуму:

1. Мясцовыя камісіі па правядзенню рэферэндуму былі ўтвораны не адпаведнымі Саветамі дэпутатаў не пазней, чым за месяц да рэферэндуму, а за 5-7 дзён органамі выканаўчай улады;
2. У самы адказны перыяд падрыхтоўкі рэферэндуму ўказам прэзідэнта быў незаконна адхілены ад пасады старшыня Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзенні рэспубліканскіх рэферэндумаў Віктар Ганчар. Тым самым была паралізавана праца органа, які меў ажыццяўляць кантроль за законнасцю галасавання і падвесці вынікі рэферэндуму;
3. Да моманту датэрміновага галасавання (9 лістапада) на ўчастках для галасавання адсутнічалі тэксты змен і дапаўненняў Канстытуцыі і грамадзяне не ведалі, за што яны галасуюць;
4. У парушэнне заканадаўства выбарцы прыйшлі (а ў многіх выпадках прымушаліся) прагаласаваць датэрмінова. У выніку да дня рэферэндуму прагаласавала амаль чвэрць выбаршчыкаў;
5. Бюлетэні для галасавання друкаваліся Упраўленнем справамі прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Яны былі дастаўлены на выбарчыя ўчасткі мінуўшы Цэнтрвыбаркам і абласныя камісіі па рэферэндуме. Улік колькасці бюлетэняў нікім не ажыццяўляўся.
6. Насуперак заканадаўству, падрыхтоўка рэферэндуму і яго правядзенне фінансаваліся не з бюджэту, а выключна за кошт «дабрачынных» унёскаў. Цэнтрвыбаркам быў цалкам адхілены ад дзейнасці па фінансаванні рэферэндуму;
7. У аднабаковым парадку вялася агітацыя і прапаганда за пытанні, вынесеныя на рэферэндум па ініцыятыве прэзідэнта. У шэрагу выпадкаў агітацыя вялася проста на ўчастках для галасавання;
8. У дзень рэферэндуму чыніліся перашкоды назіральнікам, прадстаўнікам палітычных партый і грамадскіх арганізацый пры ажыццяўленні кантролю за ходам галасавання; іх не дапускалі на ўчасткі, адмаўлялі ў атрыманні патрабаванай інфармацыі;
9. Тыповымі парушэннямі заканадаўства на ўчастках для галасавання былі наступныя: адсутнічалі кабіны для тайнага галасавання; не было праектаў змен і дапаўненняў Канстытуцыі; выбаршчыкі дапускаліся да галасавання без дакументаў, якія сведчаць асобу; меліся пашкоджанні пломбаў на скрынях для галасавання; выяўленыя факты падробкі подпісаў выбаршчыкаў.

Спасылкі

• Афіцыйныя вынікі на сайце ЦВК Архівавана 11 ліпеня 2006. (руск.)
• БелаПАН, Рэферэндум-1996 Архівавана 2 лістапада 2007. (руск.)
• TUT.BY, «Амерыканскія горкі» беларускай Канстытуцыі Архівавана 22 сакавіка 2009.