Перайсці да зместу

Галілеа Галілей

Правіць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Галілеа Галілей
італ.: Galileo Galilei
Дата нараджэння 15 лютага 1564[1][2][…]
Месца нараджэння
Дата смерці 8 студзеня 1642(1642-01-08)[3][4][…] (77 гадоў)
Месца смерці
Месца пахавання
Грамадзянства
Бацька Вінченцо Галілей[d][3]
Маці Джулія Аманаці[d]
Дзеці Vincenzo Gamba[d] і Maria Celeste[d]
Род дзейнасці астраном, філосаф, матэматык, фізік, вынаходнік, астролаг, універсальны чалавек, выкладчык універсітэта, навуковец, інжынер, філосаф
Навуковая сфера астраном, фізік, механік, філосаф, матэматык
Месца працы
Альма-матар
Навуковы кіраўнік Асціліа Рычы[d][6]
Вядомыя вучні Niccolò Arrighetti[d] і Giuseppe Biancani[d][7]
Член у
Узнагароды
Подпіс Выява аўтографа
Лагатып Вікіцытатніка Цытаты ў Вікіцытатніку
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Галілеа Галілей (італ.: Galileo Galilei; 15 лютага 1564, Піза — 8 студзеня 1642, Арчэтры ў Фларэнцыі) — італьянскі філосаф, фізік, астраном, які аказаў значны ўплыў на навуку свайго часу. Ён першым выкарыстаў тэлескоп для назірання нябесных цел[заўв 1] і зрабіў шэраг выдатных астранамічных адкрыццяў. Галілей — заснавальнік эксперыментальнай фізікі. Сваімі эксперыментамі ён пераканаўча абверг абстрактную метафізіку Арыстоцеля і заклаў падмурак класічнай механікі[9].

Пры жыцці быў вядомы як актыўны прыхільнік геліяцэнтрычнай сістэмы свету, што прывяло Галілея да сур'ёзнага канфлікту з каталіцкай царквой.

Біяграфія

[правіць | правіць зыходнік]

Раннія гады

[правіць | правіць зыходнік]

Галілей нарадзіўся ў 1564 годзе ў італьянскім горадзе Піза, у сям'і радавітага, але збяднелага двараніна Вінчэнца Галілея, значнага тэарэтыка музыкі і лютніста[10]. Поўнае імя Галілеа Галілея: Галілеа дзі Вінчэнца Бонаюці дэ Галілей (італ.: Galileo di Vincenzo Bonaiuti de' Galilei). Прадстаўнікі роду Галілеяў згадваюцца ў дакументах з XIV стагоддзя. Некалькі яго прамых продкаў былі прыёрамі (членамі кіруючага савета) Фларэнтыйскай рэспублікі, а прапрадзед Галілея, вядомы лекар, які таксама насіў імя Галілеа, у 1445 годзе быў абраны кіраўніком рэспублікі[11].

У сям'і Вінчэнца Галілея і Джуліі Аманаці было шасцёра дзяцей, але выжыць удалося чацвярым: Галілеа (старэйшаму з дзяцей), дочкам Вірджыніі, Лівіі і малодшаму сыну Мікеланджэла, які пазней таксама стаў вядомы як кампазітар-лютніст. У 1572 годзе Вінчэнца пераехаў ва Фларэнцыю, сталіцы Тасканскага герцагства. Кіруючая там дынастыя Медычы была вядома шырокім і пастаянным заступніцтвам мастацтву і навукам.

Пра дзяцінства Галілея вядома няшмат. З ранніх гадоў хлопчыка вабіла да мастацтва; праз усё жыццё ён пранёс любоў да музыкі і малявання, якімі валодаў у дасканаласці. У сталыя гады найлепшыя мастакі Фларэнцыі — Чыголі, Бранзіна і іншыя — раіліся з ім па пытаннях перспектывы і кампазіцыі; Чыголі нават сцвярджаў, што менавіта Галілею ён абавязаны сваёй славай[12]. Па творах Галілея можна зрабіць таксама выснову пра наяўнасць у яго выдатнага літаратурнага таленту.

Пачатковую адукацыю Галілей атрымаў у размешчаным непадалёк манастыры Валамброза. Хлопчык вельмі любіў вучыцца і стаў адным з лепшых вучняў у класе. Ён абдумваў магчымасць стаць святаром, але бацька быў супраць.

Будынак Пізанскага ўніверсітэта (у нашы дні — Вышэйшая Нармальная школа).

У 1581 годзе 17-гадовы Галілей па патрабаванні бацькі паступіў у Пізанскі ўніверсітэт вывучаць медыцыну. Ва ўніверсітэце Галілей наведваў таксама лекцыі па геаметрыі (раней ён з матэматыкай быў зусім незнаёмы) і так захапіўся гэтай навукай, што бацька стаў асцерагацца, як бы гэта не перашкодзіла вывучэнню медыцыны[10].

Галілей прабыў студэнтам няпоўныя тры гады; за гэты час ён паспеў грунтоўна азнаёміцца з сачыненнямі антычных філосафаў і матэматыкаў і зарабіў сярод выкладчыкаў рэпутацыю неўтаймоўнага спрачальніка. Ужо тады ён лічыў, што мае права мець уласную думку па ўсіх навуковых пытаннях, не лічачыся з традыцыйнымі аўтарытэтамі[13].

Напэўна, у гэтыя гады ён пазнаёміўся з тэорыяй Каперніка[заўв 2]. Астранамічныя праблемы тады жыва абмяркоўваліся, асабліва ў сувязі з толькі што праведзенай каляндарнай рэформай.

Маркіз Гвідабальда дэль Монтэ.

Неўзабаве фінансавае становішча бацькі пагоршылася, і ён аказаўся не ў стане аплачваць далей навучанне сына. Просьба вызваліць Галілея ад платы (такое выключэнне рабілася для самых здольных студэнтаў) была адхілена. Галілей вярнуўся ў Фларэнцыю (1585), так і не атрымаўшы навуковай ступені. На шчасце, ён паспеў звярнуць на сябе ўвагу некалькімі дасціпнымі вынаходствамі (прыкладам, гідрастатычнымі шалямі), дзякуючы чаму пазнаёміўся з адукаваным і багатым аматарам навукі, маркізам Гвідабальда дэль Монтэ. Маркіз, у адрозненне ад пізанскіх прафесараў, здолеў яго правільна ацаніць. Ужо тады дэль Монтэ казаў, што з часу Архімеда свет не бачыў такога генія, як Галілей[10]. Захоплены незвычайным талентам юнака, маркіз стаў яго сябрам і апекуном; ён прадставіў Галілея тасканскаму герцагу Фердынанду I Медычы і хадайнічаў аб аплатнай навуковай пасадзе для яго.

У 1589 годзе Галілей вярнуўся ў Пізанскі ўніверсітэт, зараз ужо прафесарам матэматыкі. Там ён пачаў праводзіць самастойныя даследаванні па механіцы і матэматыцы. Праўда, пенсіён яму прызначылі мінімальны: 60 скуда ў год (прафесар медыцыны атрымваў 2000 скуда)[15]. У 1590 годзе Галілей напісаў трактат «Пра рух».

У 1591 годзе памёр бацька, і адказнасць за сям'ю перайшла да Галілеа. Найперш ён павінен быў паклапаціцца пра выхаванне малодшага брата і пра пасаг дзвюх незамужніх сясцёр.

У 1592 годзе Галілей атрымаў месца ў прэстыжным і багатым Падуанскім універсітэце (Венецыянская рэспубліка), дзе выкладаў астраномію, механіку і матэматыку. Па рэкамендацыйным пісьме венецыянскага дожа ўніверсітэту можна судзіць, што навуковы аўтарытэт Галілея ўжо ў гэтыя гады быў надзвычай высокі[16]:

Усведамляючы ўсю важнасць матэматычных ведаў і іх карысць для іншых галоўных навук, мы марудзілі з прызначэннем, не знаходзячы годнага кандыдата. У наш час заявіў жаданне заняць гэта месца сіньёр Галілей, былы прафесар у Пізе, які карыстаецца вялікай вядомасцю і справядліва прызнаецца за самага дасведчанага ў матэматычных навуках. Таму мы з задавальненнем даём яму кафедру матэматыкі на чатыры гады з 180 фларынамі пенсіёну ў год.

Падуя, 1592—1610

[правіць | правіць зыходнік]
Даменіка Цінтарэта. Партрэт Галілеа Галілея, 1605—1607.

Гады знаходжання ў Падуі — найболей плённы перыяд навуковай дзейнасці Галілея. Неўзабаве ён стаў самым знакамітым прафесарам у Падуі. Студэнты натоўпамі імкнуліся на яго лекцыі[17], венецыянскі ўрад бесперастанку даручаў Галілею распрацоўку рознага роду тэхнічных прылад, з ім актыўна перапісваюцца малады Кеплер і іншыя навуковыя аўтарытэты таго часу.

У гэтыя гады ён напісаў трактат «Механіка», які выклікаў некаторую цікавасць і быў перавыданы ў французскім перакладзе[18]. У ранніх працах, а таксама ў перапісцы, Галілей даў першы накід новай агульнай тэорыі падзення цел і руху маятніка.

Нагодай да новага этапу ў навуковых даследаваннях Галілея паслужыла з'яўленне ў 1604 годзе новай зоркі, якая цяпер называецца Звышновай Кеплера. Гэта абуджае ўсеагульную цікавасць да астраноміі, і Галілей выступае з цыклам прыватных лекцый. Пазнаўшы пра вынаходства ў Галандыі глядзельнай трубы, Галілей у 1609 годзе ўласнаручна распрацоўвае першы тэлескоп[19] і скіроўвае яго ў неба[20].

Прылада тэлескопа сістэмы Галілея

Убачанае Галілеем было настолькі дзіўным, што нават праз многія гады знаходзіліся людзі, якія адмаўляліся паверыць у яго адкрыцці і сцвярджалі, што гэта ілюзія ці насланне[21]. Галілей адкрыў горы на Месяцы, Млечны Шлях распаўся на асобныя зоркі, але асабліва ўразілі сучаснікаў выяўленыя ім 4 спадарожнікі Юпітэра (1610). У гонар чатырох сыноў свайго памерлага апекуна Фердынанда Медычы (памерлага ў 1609 годзе), Галілей назваў гэтыя спадарожнікі «Медычыйскімі зоркамі» (лац.: Stellae Medicae)[22]. Цяпер яны носяць больш прыдатную назву «галілеевых спадарожнікаў».

Галілей паказвае тэлескоп венецыянскаму дожу (фрэска Дж. Барціні).

Свае першыя адкрыцці з тэлескопам Галілей апісаў у сачыненні «Зорны веснік» (лац.: Sidereus Nuncius), выдадзеным у Фларэнцыі ў 1610 годзе. Кніга мела сенсацыйны поспех па ўсёй Еўропе, нават каранаваныя асобы спяшаліся заказаць сабе тэлескоп[23]. Некалькі тэлескопаў Галілей падарыў Венецыянскаму сенату, які ў знак падзякі прызначыў яго пажыццёвым прафесарам з акладам 1000 фларынаў. У верасні 1610 года тэлескопам абзавёўся Кеплер[заўв 3], а ў снежні адкрыцці Галілея пацвердзіў уплывовы рымскі астраном Клавіус. Настае ўсеагульнае прызнанне. Галілей становіцца самым знакамітым навукоўцам Еўропы, у яго гонар складаюцца оды, дзе ён параўноўваецца з Калумбам. Французскі кароль Генрых IV 20 красавіка 1610 года, незадоўга да сваёй гібелі, прасіў Галілея адкрыць і для яго якую зорку[25]. Былі, аднак, і незадаволеныя. Астраном Франчэска Сіцы (італ.: Sizzi) выпусціў памфлет, дзе заявіў, што сем — дасканалы лік, і нават у галаве чалавека сем адтулін, так што планет можа быць толькі сем, а адкрыцці Галілея — ілюзія[26]. Пратэставалі таксама астролагі і лекары, жалячыся на тое, што з'яўленне новых нябесных свяціл «пагібельнае для астралогіі і большай часткі медыцыны», бо ўсе звыклыя астралагічныя метады «акажуцца дашчэнту разбуранымі»[27].

Грабніца Галілея ў базіліцы Санта Крочэ ў Фларэнцыі

У гэтыя гады Галілей уступае ў грамадзянскі шлюб з венецыянкай Марынай Гамба (італ.: Marina Gamba). Ён так і не абвянчаўся з Марынай, але стаў бацькам сына і дзвюх дачок. Сына ён у памяць пра бацьку назваў Вінчэнца, а дачок, у гонар сваіх сясцёр — Вірджыніяй і Лівіяй. Пазней, у 1619 годзе, Галілей афіцыйна ўзаконіў сына; абедзве дочкі скончылі жыццё ў манастыры[28].

Агульнаеўрапейская слава і патрэба ў грашах падштурхнулі Галілея на пагібельны, як пазней аказалася, крок: у 1610 годзе ён пакідае спакойную Венецыю, дзе ён быў недаступны для інквізіцыі[заўв 4], і перабіраецца ў Фларэнцыю. Герцаг Козіма II Медычы, сын Фердынанда, абяцаў Галілею ганаровае і прыбытковае месца дарадцы пры тасканскім двары. Абяцанне ён стрымаў, што дазволіла Галілею вырашыць праблему велізарных абавязкаў, назапашаных пасля выдачы замуж дзвюх яго сясцёр.

У навуцы

[правіць | правіць зыходнік]

Астраномія

[правіць | правіць зыходнік]
Выявы фаз месяца, намаляваныя Галілеем
  • Горы на Месяцы. У свой тэлескоп Галілей разглядзеў на Месяцы горы і ўпадзіны, тым самым упершыню дапусціўшы падабенства Зямлі і Месяца, і абвергнуўшы вучэнні царквы і Арыстоцеля аб унікальным месцы Зямлі ў Сусвеце.
  • Спадарожнікі Юпітэра. Галілеа Галілей стаў першым чалавекам, назіраўшым 4 спадарожнікі Юпітэра, што таксама супярэчыла вучэнню Арыстоцеля. Пазней спадарожнікі атрымалі наступныя імёны: Еўропа, Іо, Каліста і Ганімед. Іх прынята называць Галілеевымі.
  • Плямы на Сонцы. Галілей упершыню назіраў плямы на Сонцы. Па іх перамяшчэнні ён зрабіў высновы пра тое, што Сонца верціцца вакол сваёй восі і дапусціў, што гэта вярчэнне з'яўляецца характэрным для ўсіх цел Сусвету.
  • Фазы Венеры. Галілей стаў першым, хто назіраў у тэлескоп фазы Венеры.

Механіка

[правіць | правіць зыходнік]

У механіцы Галілей вывучаў інерцыю і свабоднае падзенне цел. Заўважыў, што паскарэнне свабоднага падзення не залежыць ад масы цела.

З'яўляецца заснавальнікам прынцыпа адноснасці ў механіцы. Сцвярджаў, што ў ізаляваных сістэмах пры аднолькавых пачатковых умовах працэсы працякаюць аднолькава.

Светапогляд

[правіць | правіць зыходнік]

Па філасофскіх поглядах, Галілей — матэрыяліст: ён лічыў, што свет матэрыяльны, складаецца з атамаў і падпарадкоўваецца механічнай прычыннасці, не мае меж у прасторы і часе; аснова ісцінных ведаў — вопыт, набыты ў вывучэнні прыроды.

Г. Галілей — адзін з заснавальнікаў навуковай касмалогіі — сучаснага эксперыментальна-тэарэтычнага прыродазнаўства.

Гл. таксама

[правіць | правіць зыходнік]

Заўвагі

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Томас Хэрыёт скіраваў глядзельную трубу на Месяц некалькімі месяцамі раней Галілея. Якасць яго аптычнай прылады была няважнай, але Хэрыёту належаць першыя замалёўкі карт месяцавай паверхні і адно з першых назіранняў сонечных плям. Аднак ён не публікаваў свае вынікі, і яны доўгі час заставаліся невядомыя ў навуковым свеце[8]. Іншым папярэднікам Галілея, магчыма, быў Сімон Марыус, які незалежна адкрыў 4 спадарожнікі Юпітэра і даў ім імёны, што замацаваліся ў навуцы; аднак Марыус апублікаваў свае адкрыцці на 4 гады пазней Галілея.
  2. ↑ У 1597 годзе ў пісьме да Кеплера Галілей паведамляе, што ён далучыўся «ўжо шмат гадоў назад… да навукі Каперніка»[14].
  3. ↑ Кеплер атрымаў тэлескоп, прададзены Галілеем курфюрсту Кёльна (1610), ад якога прылада трапіла ў Прагу[24].
  4. ↑ Венецыя была адзінай італьянскай дзяржавай, дзе інквізіцыя была пад кантролем мясцовых улад.

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Galileo.html
  2. ↑ BeWeB Праверана 13 лютага 2021.
  3. ↑ а б в г д е Berry A. A Short History of Astronomy — London: John Murray, 1898.
  4. ↑ MacTutor History of Mathematics archive — 1994. Праверана 22 жніўня 2017.
  5. ↑ а б Галилей Галилео // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 25 лютага 2017.
  6. ↑ Матэматычная генеалогія — 1997. Праверана 8 жніўня 2016.
  7. ↑ Матэматычная генеалогія — 1997.
  8. ↑ Ашимбаева М. Т. Томас Хэрриот — предшественник Галилея // Небосвод, № 2 (2009). С. 32—33
  9. ↑ Шмутцер Э., Шютц В. 1987, с. 98.
  10. ↑ а б в Предтеченский Е. А. Галилео Галилей. Указ. соч., Глава 1-я.
  11. ↑ Кузнецов Б. Г. 1964, с. 20.
  12. ↑ Кузнецов Б. Г. 1964, с. 24.
  13. ↑ Шмутцер Э., Шютц В. 1987, с. 29—30.
  14. ↑ Антисери Д., Реале Дж. Западная философия от истоков до наших дней. Том II. От Возрождения до Канта. — СПб.: Пневма, 2002. — С. 206. — ISBN 5-9014151-05-4.
  15. ↑ Шмутцер Э., Шютц В. 1987, с. 33.
  16. ↑ Баев К. Л. 1955, с. 95—96.
  17. ↑ Шмутцер Э., Шютц В. 1987, с. 34.
  18. ↑ Шмутцер Э., Шютц В. 1987, с. 37.
  19. ↑ Galileo’s telescope reaches 400th anniversary: Галилей продемонстрировал созданный им телескоп 25 августа 1609 года.
  20. ↑ Шмутцер Э., Шютц В. 1987, с. 40—41.
  21. ↑ Sharratt, Michael. Galileo: Decisive Innovator. — Cambridge: Cambridge University Press, 1996. — P. 18—19. — ISBN 0-521-56671-1.
  22. ↑ Sharratt, Michael. Galileo: Decisive Innovator. — Cambridge: Cambridge University Press, 1996. — P. 17. — ISBN 0-521-56671-1.
  23. ↑ Кузнецов Б. Г. 1964, с. 82.
  24. ↑ Шмутцер Э., Шютц В. Галилео Галилей. Указ. соч. — С. 47.
  25. ↑ Гиндикин С. Г. 2001, с. 75.
  26. ↑ Баев К. Л. 1955, с. 108—109.
  27. ↑ Антисери Д., Реале Дж. Западная философия от истоков до наших дней. Том II. От Возрождения до Канта. — СПб.: Пневма, 2002. — С. 206. — ISBN 5-9014151-05-4.
  28. ↑ Dava Sobel. Galileo’s Daughter. — London: Fourth Estate, 1999. — ISBN 1-85702-712-4. Архівавана 10 мая 2000.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]

Аб жыцці Галілея

[правіць | правіць зыходнік]

Аб укладзе ў навуку

[правіць | правіць зыходнік]
  • Ахутин А. В.  История принципов физического эксперимента от античности до XVII в. — М.: Наука, 1976.
  • Баев К. Л.  Галилей // Создатели новой астрономии. — М.: Госпедиздат РСФСР, 1955. — С. 91—123.(недаступная спасылка)
  • Библер В. С.  Кант — Галилей — Кант: Разум Нового времени в поисках самообоснования. — М.: Мысль, 1991.
  • Григорьян А. Т., Зубов В. П.  Очерки развития основных физических понятий. — М.: АН СССР, 1962.
  • Гришко Е. Г.  «Две книги» Галилео Галилея // Историко-астрономические исследования. — М.: 1989. — № 21. — С. 144—154.
  • Идельсон Н. И.  Этюды по истории небесной механики. — М.: Наука, 1975.
  • Ишлинский А. Ю.  Галилео Галилей // Ишлинский А. Ю. Механика: идеи, задачи, приложения. — М.: Наука, 1985. — С. 509—522.
  • Кирсанов В. С.  Научная революция XVII века. — М.: Наука, 1987.
  • Мах Э.  Механика. Историко-критический очерк её развития. — Ижевск: «РХД», 2000. — 456 с. — ISBN 5-89806-023-5.
  • Методологические принципы современных исследований развития науки (Галилей). Реферативный сборник. Под ред Стерлиговой Г. В.. — М.: ИНИОН АН СССР, 1989.
  • Ольшки Л.  История научной литературы на новых языках. — В 3 т. Том 3. Галилей и его время (Репринт: М.: МЦИФИ, 2000). — М.-Л.: ГТТИ, 1933—1934.
  • Спасский Б. И.  История физики. — М.: Высшая школа, 1977. — Т. 1.
  • Хютт В. Галилей // Философский энциклопедический словарь / Гл. редакция: Л. И. Ильичёв, П. Н. Федосеев, С. М. Ковалёв, В. Г. Панов. — М.: Советская Энциклопедия, 1983. — С. 99—100.
  • Широков В. С.  Галилей и средневековая математика // Историко-математические исследования. — М.: 1979. — № 24. — С. 88—103.

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
У Вікіцытатніку ёсць старонка па тэме Галілеа Галілея
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Галілеа_Галілей&oldid=4853244"