Мукарам Тургунбаева

Мукарам Тургунбаева
Дата нараджэння	30 красавіка (13 мая) 1913
Месца нараджэння	Фергана, Ферганская вобласць, Расійская імперыя
Дата смерці	26 лістапада 1978(1978-11-26) (65 гадоў)
Месца смерці	Ташкент, Узбекская ССР, СССР
Месца пахавання	Чыгатайскія могілкі[d]
Грамадзянства	СССР
Прафесія	балерына, балетмайстар, актрыса, харэограф, балерына, балетны педагог, фалькларыстка
Тэатр	Вялікі Акадэмічны Тэатр імя Алішэра Наваі Бахор
Прэміі
Узнагароды	Дзяржаўная прэмія Узбекскай ССР імя Хамзы[d]

Мукарам Тургунбаева (31 мая 1913, Скобелеў — 26 лістапада 1978, Ташкент) — узбекская савецкая танцоўшчыца, балетмайстар, балерына, актрыса, харэограф, балетны педагог, фалькларыст, заснавальніца ўзбекскага публічнага сцэнічнага танца. Народная артыстка Узбекскай ССР (1937). Народная артыстка СССР (1959). Лаурэат дзвюх Сталінскіх (1946, 1951) і Дзяржаўнай прэміі СССР (1973).

Біяграфія

Нарадзілася 30 красавіка (13 мая) 1913 года (паводле іншых крыніц — 31 мая) у Скобелеве (цяпер Фергана, Узбекістан) (паводле іншых крыніц — у Шахрыхане)

Выхоўвалася ў Фергане, у сям’і сваякоў. Пасля заканчэння школы ў 1927 годзе вучылася ў педагагічным тэхнікуме (1927—1929), дзе ўдзельнічала ў аматарскім гуртку танца.

У 1928 годзе па конкурсе была прынята ў канцэртна-этнаграфічны ансамбль пад кіраўніцтвам М. Кары-Якубава.

У 1929—1933 гадах працавала ў Самаркандскім музычна-драматычным тэатры (з 1931 — у Ташкенце, рэарганізаваны ва Узбекскі музычна-драматычны тэатр.

У 1929—1933 гадах вучылася ў тэатральнай студыі Узбекскага музычна-драматычнага тэатра. Класічным і нацыянальным танцам займалася ў К. Бека, У. А. Камілава, Ю. Шакаржонава, Тамары Ханум, В. І. Вільтзак і іншых. У студыі вывучала асновы народнага, класічнага танца, спеваў і акцёрскага майстэрства.

З 1929 па 1954 год — актрыса, салістка (з 1931), балетмайстар (з 1937) Узбекскага музычна-драматычнага тэатра (з 1939 — Дзяржаўны ўзбекскі тэатр оперы і балета, цяпер — Вялікі тэатр імя Алішэра Наваі) (Самарканд, з 1931 — у Ташкенце).

Сваё акцёрскае майстэрства прадэманстравала ролямі Асьі, Зебо («Аршын мал алан» У. Гаджыбекава), Айніса, Халджон хала («Халіма» Г. Зафарыя), Асалхон («Ічкарыда» К. Яшэна). З часам стала больш увагі надзяляць танцавальнаму майстэрству. Займаючыся ў спецыяльных танцавальных класах У. А. Камілава і Тамары Ханум, яна навучылася асновам народнага танца і стала выконваць агульныя танцы «Duchava», «Katta oʻyin», «Usmoniya», «Sadr», «Ufori soxta» і сольны танец «Dilxiroj». Выконвала танцы у спектаклях «Аскепкі травы», «Kimga», «Фархад і Шырын», «Лейлі і Маджнун» і інш.). У 1935 годзе паставіла балет «Бавоўна» (у сааўтарстве з У. А. Камілавым і К. Бекам). У 1935 годзе пачала ствараць самастойныя танцы. Першай працай стала музычная драма «Гульсара» К. Яшэна (кампазітары Т. Джалілаў і М. Міронаo). У 1937 разам з У. А. Камілавым ставіла танцавальныя нумары да спектакляў «Гульсара» (К. Яшэна (кампазітары Т. Джалілаў, Т. Садыкаў, Р. Гліэр), «Фархад і Шырын» Хуршыда (кампазітары В. Успенскі, Г. Мушэль, С. Свейфель). У 1937 годзе ўдзельнічала ў Дэкадзе ўзбекскага мастацтва ў Маскве і атрымала высокую ацэнку як танцоўшчыца і балетмайстар.

З 1939 года працавала ў Тэатры оперы і балета імя Наваі. Вучылася балету ў А. Томскага, І. Арбатава, В. Губскай, П. Ёркіна. Паставіла балет «Шахіда» (кампазітар Ф. Таль), дзе сама выканала галоўную партыю. У стварэнні такіх вобразаў, як Гуландом («Гуландом» Я. Брусілоўскага), Акбіляк («Акбіляк» С. Васіленкі, Зарэма («Бахчысарайскі фантан» Б. Асаф’ева), прадстаўніца Індыі («Балерына» Г. Мушэля) творча выкарыстоўвала еўрапейскія балетныя прыёмы (хадзьба на дыбачках і інш.). Працавала балетмайстрам у шэрагу опер. У час Вялікай Айчыннай вайны бывала на Закаўказскіх франтах з канцэртнымі брыгадамі.

Да пачатку 50-х гадоў Тургунбаева паднялася да ўзроўню самай вядомай танцоўшчыцы і вядучага балетмайстра Узбекістана. Яна была вядома як майстэрская выканаўца сольных танцаў і стваральніца папулярных узбекскіх танцаў. Разам з калегамі яна ставіла ўнікальныя сцэнічныя танцы на аснове танцаў уйгурскага, таджыкскага, індыйскага, афганскага, мангольскага, карэйскага народаў.

У 1951 і 1959 гадах удзельнічала ў Дэкадзе ўзбекскай літаратуры і мастацтва, якая праходзіла ў Маскве.

У 1957 годзе арганізавала і ўзначаліла (мастацкі кіраўнік і галоўны балетмайстар) жаночы ансамбль народнага танца «Бахор» (з 1960 — Дзяржаўны ансамбль народнага танца Узбекскай ССР «Бахор»). Адначасова ставіла і выконвала танцы ў Вялікім тэатры оперы і балета ім. А. Наваі.

Гастралявала па многіх гарадах СССР і за мяжой: Іран (1942), КНР (1950), Індыя, Албанія, Італія, Аўстрыя (усе — 1955), Камбоджа, Тайланд, КНДР, Афганістан (усе 1956), Лівія, Судан, Марока, Алжыр, Егіпет, Туніс (усе— 1965), Пакістан, Сінгапур, Малайзія, Венгрыя (усе — 1967), ГДР, ФРГ (абедзве — 1971), Польшча, Чэхаславакія (абедзве — 1972), Балгарыя (1973), Швецыя (1975), Лаос, Ангола (абедзве— 1976), Фінляндыя, Мальта (абедзве— 1978).

Памерла 26 лістапада 1978 года ў Ташкенце. Пахавана на Чыгатайскіх могілках.

Сям’я

• Першы муж (з 1929) — Нізам Халдаравіч Халдараў (1904 — ?), артыст тэатра, загінуў на фронце падчас Вялікай Айчыннай вайны
  • Сын — Тэльман Нізамавіч Халдараў (1934—1985)
    • Унукі — Алішэр (1961—1990), Гуля (Гульбахор) (нар. 1964), Цімур (нар. 1972)
• Другі муж (з красавіка 1945) — Б. Мірзаеў, артыст тэатра (шлюб распаўся)
  • Сын (памёр 5 жніўня 1946 года)

Творчасць

Выканаўца ўзбекскіх народных і сучасных танцаў, адна са стваральнікаў узбекскага масавага сцэнічнага танца, сістэмы авалодання харэаграфічным майстэрствам, названым «Дойра даро», знаўца і збіральніца узбекскага танцавальнага фальклору. Аўтар пастановак больш за 200 нацыянальных танцаў.

Стварыла індывідуальныя і агульныя танцы: «Uygʻurcha raqs», «Jonon», «Rohat», «Raqqosa», «Tanavor», «Nogʻora», «Buxorocha», «Gulsara», у 1947 годзе аднавіла танец «Doyra darsi» пастаноўкі У. А. Камілава і Тамары Ханум. Таксама паставіла танцы «Dilbar», «Andijon polkasi», «Pilla».

Мукарам Тургунбаева — балетмайстар опер «Тахір і Зухра» С. Абдулы (кампазітары Т. Джалілаў, Барыс Броўцын), «Гульсара» (К. Яшэна (кампазітары Т. Джалілаў, Т. Садыкаў, Р. Гліэр).

Разам з П. Ёркіным паставіла балет «Прыемны твар».

Ролі

• 1929 — «Аршын мал алан» У. Гаджыбекава — Зебо, Асья
• 1930 — «Уртаклар» К. Яшэна — Анархон
• 1931 — «Утдан парчалар» А. Кадырова — Ялмагыз бану
• 1932 — «Кімга» А. Кадырова — Ялмагыз кампыр
• 1933 — «Ічкарыда» К. Яшэна і М. Мухамедава — Асальхон, Азадахон
• 1935 — «Гульсара» К. Яшэна і М. Мухамедава — Асаль
• 1937 — «Гульсара» К. Яшэна і М. Мухамедава — Гульсара
• 1938 — «Палавецкія пляскі» А. Барадзіна — Палаўчанка
• 1939 — «Наргіз» М. Магамаева — Дзільбар
• 1942 — «Шэралі» Х. Гуляма і Б. Халілава — Вера
• «Халіма» Г. Зафарыя — Айніса, Халжон-халя

Балетные партыі

• 1939 — «Шахіда» Ф. Таля — Шахіда
• 1943 — «Ак-Біляк» С. Васіленкі — Ак-Біляк
• 1945 — «Бахчысарайскі фантан» Б. Асаф’ева — Зарэма
• 1946 — «Гуляндом» Я. Брусілоўскага — Гуляндом
• 1949 — «Балерына» Г. Мушэля — прадстаўніца Індыі
• 1952 — «Эсмеральда» Ц. Пуні, дадатковыя нумары С. Васіленкі ў рэдакцыі Р. Гліэра — Цыганка

Удзел у пастаноўках

• 1939 — «Шахіда» Ф. Таля (сумесна з А. Томскім і У. А. Камілавым)
• 1943 — «Ак-Біляк» С. Васіленкі (сумесна з Ф. В. Лапуховым і У. А. Камілавым)
• 1946 — «Ак-Біляк» С. Васіленкі (сумесна з Я. М. Бараноўскім і У. А. Камілавым)
• 1949 — «Балерына» Г. Мушэля (сумесна з П. Ёркіным)

Дзейнасць у ансамблі «Бахор»

Стварыла 15 канцэртных праграм для калектыву, у тым ліку паставіла такія агульныя, сольныя і дуэтныя танцы, як «Bahor», «Ufori sanam», «Qoʻgʻirchoq», «Fargʻona ruboyisi», «Oʻynasin», «Munojot», «Oʻzbek valsi», «Gulnoz», «Aylanma», «Beshqarsak», «Gʻayratli qiz», «Yetti goʻzal», «Toshkent piyolasi», «Shabadalar», «Ey, shoʻx jonon», «Alyor», «Qari navo», «Bayot», «Zang», «Shoʻx qiz», «Xorazmcha», «Paxta», «Katta oʻyin», «Uchrashuv», «Lazgi», «Dildor», «Jonon», «Dilbar». У 1957 г. ансамбль заваяваў залаты медаль Сусветнага фестывалю моладзі і студэнтаў. У 1960 годзе ў сувязі з наданнем «Бахору» статуса Дзяржаўнага ансамбля Тургунбаева ўзмацніла калектыў таленавітымі маладымі танцорамі, удасканальвала іх майстэрства, стварала новыя танцы і танцавальныя праграмы, падтрымлівала нязменна высокі мастацкі ўзровень, праводзіла гастролі высокага ўзроўню, для чаго да канца жыцця займалася вывучэннем узбекскай танцавальнай спадчыны і пытаннямі пастаноўкі танцаў народаў свету.

Педагагічная дзейнасць

У 1934—1957 гадах — педагог Узбекскай рэспубліканскай балетнай школы (з 1947 Узбекскае харэаграфічнае вучылішча, цяпер — Ташкенцкая дзяржаўная вышэйшая школа нацыянальнага танца і харэаграфіі).

Сярод вучаніц М. Тургунбаевай Галія Ізмайлава, Кундуз Міркарымава, Гульнора Маваева, Рано Нізамава, Валянціна Раманава, Тамара Юнусава, Раўшаной Шарыпава, Мамура Эргашава, Насіба Мадрахімава, Угілой Мухамедава.

Грамадская дзейнасць

Член КПСС з 1953 года. Дэпутат Вярхоўнага Савета Узбекскай ССР 3—5 сазываў.

Узнагароды і званні

• Народная артыстка Узбекскай ССР (1937)
• Народная артыстка СССР (1959)
• Сталінская прэмія другой ступені (1946) — за выдатныя дасягненні ў выкананні ўзбекскіх танцаў
• Сталінская прэмія трэцяй ступені (1951) — за ўдзел у пастаноўцы опернага спектакля «Гюльсара» Т. С. Садыкава і Р. М. Гліэра
• Дзяржаўная прэмія СССР (1973) — за канцэртныя праграмы (1971—1972) ДААНТ УзССР «Бахор»
• Дзяржаўная прэмія Узбецкай ССР імя Хамзы (1967)
• Ордэн Леніна (1951)
• Два ордэны Працоўнага Чырвонага Сцяга (31.05.1937 — за выдатныя заслугі ў справе развіцця ўзбекскага музычнага і танцавальнага мастацтва, 1950)
• Два ордэны «Знак Пашаны» (1957, 1965)
• Ордэн «За выдатныя заслугі» (Узбекістан) (2001) — пасмяротна
• Медаль «За працоўную доблесць» (1941)
• Медаль «За працоўную адзнаку» (1945)
• Медаль «За доблесную працу ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.» (1945)

Памяць

Імя Мукарам Тургунбаевай носяць творчае аб’яднанне «Uzbekraqs» і адна з вуліц. Жыццю і творчасці Тургунбаевай прысвечаны фільмы «Прывітанне, Бахор» (1962), «Жыццё, прысвечанае мастацтву» (1971), «Сястра Мукарам і сорак прыгажунь» (1977).

Музей Тургунбаевай быў адкрыты 10 верасня 1993 года. Ён займаецца захаваннем і прапагандай творчай спадчыны і дзейнасці Тургунбаевай.

З 1993 года праводзіцца конкурс юных танцораў імя Тургунбаевай.

Літаратура

• Mayya Merkel, Mukarrama opa i sorok krasavets, Moskva, 1980
• Avdeyeva L. A., Balet Uzbekistana, T., 1973
• Tanets Mukarramoʻ Turgunbayevoy, T., 1989

Спасылкі

• Mukarram Turgʻunboyevaga ta’ziyanoma, «Sovet Oʻzbekistoni» gazetasi