Сталовічы

Аграгарадок Сталовічы Краіна Беларусь Вобласць Брэсцкая Раён Баранавіцкі Сельсавет Сталовіцкі Каардынаты 53°12′49″ пн. ш. 26°02′17″ у. д. Першая згадка XIV стагоддзе Вышыня цэнтра 193 м Насельніцтва 758 чалавек (2009) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 163 Паштовы індэкс 225313 Аўтамабільны код 1 СААТА 1204890041 Сталовічы на карце Беларусі ±

Сталовічы на Вікісховішчы

Стало́вічы (трансліт.: Stalovičy, руск.: Столовичи) — аграгарадок у Баранавіцкім раёне Брэсцкай вобласці. Адміністрацыйны цэнтр Сталовіцкага сельсавета. Размешчана за 12 км на поўнач ад Баранавіч, за 12 км ад чыгуначнай станцыі Баранавічы-Цэнтральныя, на р. Смалянка. Праз аграгарадок праходзіць шаша Баранавічы—Навагрудак. Насельніцтва 639 жыхароў, 249 гаспадарак (2005); 758 жыхароў (2009).

У 1771 годзе каля мястэчка адбылася бітва між войскам Вялікага Княства Літоўскага (што падтрымала Барскую канфедэрацыю) і войскам Расійскай імперыі.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Упершыню Сталовічы (Стваловічы) згадваюцца ў XIV ст. як дзяржаўнае ўладанне. У 1-й палове XV ст. вялікі князь Вітаўт перадаў вёску Няміру Разановічу, што сваім прывілеем ад 2 лістапада 1449 г. пацвердзіў вялікі князь Казімір. Дачка Разановіча Марыя Няміраўна пабралася шлюбам з намеснікам брацлаўскім князем Міхаілам Васільевічам Чартарыйскім.

У XVI ст. Сталовічы атрымалі статус мястэчка. Мясцовасць уваходзіла ў склад Новагародскага павета і належала Мікалаю Радзівілу «Сіротку», які збудаваў тут драўляную капліцу. Яго сын Жыгімонт Караль у 1609 г. заснаваў Сталовіцкую камандорыя Мальтыйскага ордэна, збудаваў драўляны касцёл. У 1639 г. на яго месцы ўзвялі мураваную капліцу. Мураваны касцёл пачалі будаваць у 1736 г.

У часы Барскай канфедэрацыі ў 1771 г. пад Сталовічамі адбылася буйная бітва, у якой рускія пад камандаю Суворава разбілі войскі Рэчы Паспалітай на чале з гетманам вялікім М. К. Агінскім. У памяць пра яе ў мястэчку паставілі валун з надпісамі па-беларуску і па-польску: «12 IX 1771 тут адбылася бітва канфедэратаў гетмана М. К. Агінскага з войскамі А. Суворава», «Pokoj ich duszom». У 1793 г. паселішча атрымала статус горада і зрабілася цэнтрам павета.

Пад уладай Расійскай імперыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Сталовічы апынуліся ў складзе Расійскай імперыі, дзе сталі цэнтрам воласці Навагрудскага павета Слонімскай губерні. Статус паселішча панізілі да мястэчка. З 1797 г. ў Літоўскай, з 1801 г. ў Гродзенскай губерні. Тут працавалі пошта, карчма, знаходзіўся ваенны гарнізон. У 1814—1815 гг. у вайсковай часці служыў будучы дзекабрыст К. Ф. Рылееў.

З 1842 г. ў Мінскай губерні. Станам на 1867 г. у мястэчку працавалі народнае вучылішча, касцёл, царква, адбываліся 2 кірмашы на год. Па здушэнні нацыянальна-вызваленчага паўстання ў 1868 годзе расійскія ўлады гвалтоўна перарабілі касцёл у царкву Маскоўскага патрыярхату. у 1879 годзе яе прыход налічваў каля 3 тыс. вернікаў (пісьменнымі былі толькі 10 %). Царква мела каля 130 дзесяцін зямлі, у тым ліку 75 дзесяцін ворыва.

Паводле перапісу 1897 г. дзейнічалі народнае вучылішча, 13 крам, царква, валасное праўленне, адбываліся 2 кірмашы на год.

Найноўшы час

У 1900 г. дзейнічалі валасное праўленне, народнае вучылішча, З млыны, 2 царквы, 2 малітоўныя дамы, карчма, некалькі крам. На пачатку XX ст. побач з мястэчкам знаходзіўся маёнтак Сталовічы.

Станам на 1900 г. у Сталовічах было 100 двароў, валасная ўправа, народнае вучылішча, 3 млыны, 2 праваслаўныя царквы, 2 яўрэйскія малітоўныя дамы, карчма, некалькі крамаў; рэгулярна праводзіліся 2 кірмашы. У пачатку XX ст. — 95 двароў; побач з мястэчкам знаходзіўся аднайменны маёнтак (1 двор).

Згодна з Рыжскім мірным дагаворам (1921) Сталовічы апынуліся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе сталі цэнтрам гміны Баранавіцкага павета Навагрудскага ваяводства. Побач з мястэчкам размяшчаўся аднайменны фальварак (3 дамы).

У 1939 г. Сталовічы ўвайшлі ў склад БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 г. сталі цэнтрам сельсавета Навамышскага раёна Баранавіцкай.

У Вялікую Айчынную вайну з канца чэрвеня 1941 да 8 ліпеня 1944 гг. вёска акупіравана нямецка-фашысцкімі захопнікамі, на франтах вайны загінула 12 вяскоўцаў.

З 8 студзеня 1954 г. ў Брэсцкай вобласці, з 8 красавіка 1957 г. ў Баранавіцкім раёне.

• Даўнія выявы мястэчка
• 

  Касцёл па мураўёўскай перабудове

• 

  Панарама, 1899

• 

  Панарама, 1916

• 

  Новы і стары касцёлы

Насельніцтва

• XIX стагоддзе:
  • 1830 — 289 муж., з іх шляхты 4, духоўнага саслоўя 3, мяшчан-іўдзеяў 163, мяшчан-хрысціян і сялян 118, жабракоў 1
  • 1867 — 102 дамы, 523 жыхары.
  • 1897 — 123 двары, 150 жылых дамоў, 929 жыхароў.
• XX стагоддзе:
  • 1900 годзе — да 100 двароў, каля 1 тыс. жыхароў.
  • пачатак XX ст. — 95 двароў, 858 жыхароў, у маёнтку — 1 двор, 25 жыхароў.
  • 1909 — 858 жыхароў, 95 двароў.
  • 1921 — 116 дамоў, 678 жыхароў, у фальварку — 3 дамы, 37 жыхароў.
  • 1939 — 876 жыхароў.
  • 1959 — 607 жыхароў.
  • 1970 — 765 жыхароў.
  • 1998 — 232 двары, 699 жыхароў.
• XXI стагоддзе:
  • 2001 — 671 жыхар, 289 двароў.
  • 2005 — 639 жыхароў, 249 гаспадарак.

Інфраструктура

У Сталовічах працуюцьвыканкам сельсавета, калгасная сядзіба, механічныя майстэрні, ветэрынарны ўчастак, млын, Дом быту, сталовая, клуб, бібліятэка, урачэбная амбулаторыя, аптэка, аддзяленне сувязі, аўтаматычная тэлефонная станцыя, дзіцячыя яслі-сад, З магазіны. Да 1953 годзе існавала школа, пераведзеная пазней у пасёлак Кастрычніцкі, за 1,5 км ад Сталовічаў.

Славутасці

• Касцёл Св. Яна Хрысціцеля (1740—1746; цяпер Свята-Аляксандра-Неўская царква, БЭМП) — адзіны ў Беларусі храм Мальтыйскага ордэна, помнік архітэктуры віленскага барока; архітэктары — Іосіф Фантана і Ян Глаўбіц —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Г000066
• Касцёл Найсвяцейшага Сэрца Ісуса (1907—1911) — помнік архітэктуры неаготыкі
• Валун з надпісам «12 IX 1771 тут адбылася бітва канфедэратаў гетмана М.К.Агінскага з войскамі А.Суворава. Pokoj ich duszom» у гонар бітвы пад Сталовічамі
• Брацкая магіла партызан
• Помнік землякам, якія загінулі ў Вялікую Айчынную вайну.

У Сталовічах таксама знаходзіцца млын, збудаваны ў пачатку XX ст.

• 

  Колішні касцёл Мальтыйскага ордэна

• 

  Касцёл Найсв. Сэрца Ісуса

• 

  Помнік бітве пад Сталовічамі

• 

  Млын

Славутыя землякі

• Джулс Леан Бутэнскі (1871—1937) — амерыканскі скульптар.
• Карнель Пялікша (1823—1872) — адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—1864 гадоў.

Літаратура

• Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 3, кн. 1. Брэсцкая вобласць / рэдкал.: Г. П. Пашкоў (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2006. — 528 с.: іл. — 4 000 экз. — ISBN 985-11-0373-X.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка горада Баранавічы і Баранавіцкага раёна // Г. К. Кісялёў (галоўны рэдактар), Р. Б. Венцэль, М. К. Дзёмін і інш. (рэдкал.), М. І. Бернат (укладальнік). — Мн., БЕЛТА, 2000. — 736 с.: іл. - ISBN 985-6302-28-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2001. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8.
• Соркіна I. Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIII — першай палове XIX ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
• Stołowicze // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XI: Sochaczew — Szlubowska Wola (польск.). — Warszawa, 1890. — S. 364.—365.
• Валахановіч А. І. Сталовічы, Сталавічы // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 136. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).

Спасылкі

• Сталовічы на сайце Глобус Беларусі (руск.)
• г. п. Сталовічы на Radzima.org