Іранскі Азербайджан

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

<table class="infobox infobox-a81fdbfd2f824907 " style="width:300px;font-size:85%" data-name="Гістарычная вобласць · Паўночна-заходні Іран" >Азербайджан
перс.: آذربایجان
азерб.: Cənubi (Güney) Azərbaycan

Правінцыі паўночна-заходняга Ірана — Ардэбіль, Усходні Азербайджан, Заходні Азербайджан (Паўднёвы Азербайджан) і Зенджан

Іншыя назвы пехл. Āturpātākān;
класіч. перс. Āδarbāyagān або Āδarbāδāgān;
арм.: Ատրպատական [Atrpatakan],
грэч. ᾿Ατροπατήνη,
візант. грэч. ᾿Αδραβιγνων,
сірыйск. Aδorbāyγān. Перыяд 320 да н.э. — нашы дні Лакалізацыя паўночны захад суч. Ірана Насельніцтва азербайджанцы, курды, талышы, персы, армяне Плошча 100 887 км² У складзе Ірана Уключае Ардэбіль, Усходні Азербайджан і Заходні Азербайджан

Азербайджа́н, Іра́нскі Азербайджа́н або Паўднёвы Азербайджа́н (перс.: آذربایجان, گونئی آذربایجان; азерб. Cənubi Azərbaycan, Güney Azərbaycan) — гісторыка-геаграфічная вобласць на паўночным захадзе Ірана, на ўсход ад возера Урмія[1], прыкладна адпавядае тэрыторыі трох сучасных іранскіх правінцый Ардэбіль, Усходні Азербайджан і Заходні Азербайджан[2]. Правінцыя Зенджан, хоць і не з’яўляецца адміністрацыйнай часткай Іранскага Азербайджана, аднак з пункту гледжання культуры лічыцца яго ўсходняй мяжой з прычыны перавагі азербайджанскага насельніцтва[3].

Назва[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Азербайджан, назва

Назва «Азербайджан» (перс.: آذربایجان) з’яўляецца арабізаванай формай ад класічнага перс.: Āδarbāyagān (Āδarbāδāgān), які ўзыходзіць да пехл. Āturpātākān (Atrpatakan; пар. арм.: Ատրպատական (Atrpatakan), грэч. ᾿Ατροπατήνη, візант. грэч. ᾿Αδραβιγνων, сірыйск. Aδorbāyγān. Яно адносіцца да той катэгорыі харонімаў (і адпаведна этнонімаў), якія ўзыходзяць да імя меркаванага правадыра ці продка-эпаніма, у гэтым выпадку — да імя апошняга ахеменідскага сатрапа Мідыі Атрапата (Āturpāt), упершыню ў 320 годзе да н.э., пасля смерці Аляксандра Македонскага, які абвясціў сябе царом яе паўночнай часткі і стаў заснавальнікам незалежнага царства Малой Мідыі, ці Атрапатэны[4]. Тэрмін Āturpātākān утвораны з дапамогай сярэднеперсідскага патранімічнага суфікса -akān ад імя Āturpāt < стар.-іран. *Āturpāta (літар. «абаронены (святым) агнём»)[5].

У акадэмічнай[6] навуковай літаратуры ў дачыненні да Іранскага Азербайджана таксама выкарыстоўваецца абазначэнне «Паўднёвы Азербайджан»

Агульныя звесткі[правіць | правіць зыходнік]

Іранскі Азербайджан займае значна большую тэрыторыю, чым каўказскі Азербайджан[7]. Тэрыторыя — 104 497 км²[8], насельніцтва — каля 7,7 млн (2006: Заходні Азербайджан — 2 873 459, Усходні Азербайджан — 3 603 456, Ардэбіль — 1 228 155 чалавек)[9]. Асноўнае насельніцтва — азербайджанцы. Паводле даных на 2002 год азербайджанцы складаюць 72 % агульнага насельніцтва вобласці, 20 % — курды, 6 % — персы, 2 % — іншыя народнасці[8]. Тэрыторыя кампактнага пражывання азербайджанцаў уключае таксама амаль усю правінцыю Зенджан на поўдзень ад Іранскага Азербайджана. Курды пражываюць галоўным чынам у правінцыі Заходні Азербайджан, акрамя абласцей, якія непасрэдна прылягаюць да возера Урмія — там жывуць азербайджанцы, як і ў астатніх правінцыях рэгіёна. У Тэбрызе пражывае невялікая колькасць армян, існуе армянская абшчына горада. Каля заходняга ўзбярэжжа возера Урмія пражывае каля 20 тысяч асірыйцаў[10].

Галоўныя гарады — Тэбрыз, Урмія, Ардэбіль, Мехабад, Марага, Хой і Мерэнд.

Геаграфія[правіць | правіць зыходнік]

Іранскі Азербайджан займае шырокую тэрыторыю на паўночным захадзе Ірана. На поўначы вобласць мяжуе з Азербайджанскай Рэспублікай і Арменіяй, на захадзе з Іракам і Турцыяй, на ўсходзе і поўдні з іранскімі правінцыямі Гілян, Зенджан і Курдыстан[2]. Большую частку тэрыторыі вобласці займаюць горы, якія з’яўляюцца часткай Армянскага нагор’я і размешчаныя паміж Талышскімі гарамі на ўсходзе і Курдыстанскімі гарамі на захадзе[11]. Усходняя частка Загроскіх гор праходзіць з поўначы на поўдзень па тэрыторыі Іранскага Азербайджана[2]. У выніку шматвекавых тэктанічных працэсаў утварылася некалькі міжгорных катлавін, сярод якіх упадзіна Урмія з аднайменным салёным возерам, упадзіна Хой-Мерэнд і даліна ракі Карасу паміж гарадамі Ардэбіль і Ахар. Да найбольш буйных хрыбтоў належаць Мішудаг і Карадаг, якія аблямоўваюць даліну ракі Аракс, і далей на поўдзень — Себелан і Базкуш. Вулканічная актыўнасць звязана з разрыўнымі тэктанічнымі рухамі, галоўным чынам у раёне магутных вулканаў Херэмдаг (3710 м) і Себелан (4812 м).

На тэрыторыі вобласці працякае 17 рэк, галоўныя з якіх рака Аракс з прытокам Карасу на поўначы і рака Гезел Узан з прытокамі Гарангу і Айдыгюмюш на ўсходзе, а таксама размешчаны два возеры — Урмія і Акгёль.

Клімат кантынентальны, на паўночным усходзе вобласці субтрапічны, гарачае і сухое лета чаргуецца з халоднымі, снежнымі зімамі. У адрозненне ад большай часткі тэрыторыі Ірана, якая мае недастатковае ўвільгатненне, горныя вобласці Іранскага Азербайджана складаюць выключэнне, сярэднегадавая норма ападкаў складае ў сярэднім ад 300 да 900 мм. Азербайджан, такім чынам, з’яўляецца адным з нешматлікіх рэгіёнаў у Іране, у якім назіраецца дастатковая колькасць ападкаў, што дазваляе займацца земляробствам без выкарыстання штучнага арашэння[2].

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Асноўныя артыкулы: Атрапатэна, Гісторыя Ірана і Гісторыя Азербайджана

Старажытная гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Атрапатэна ў складзе Вялікай Арменіі

У першай палове I тысячагоддзі да н.э. на поўдзень і паўднёвы ўсход ад возера Урмія існавала дзяржава Мана, пра якую вядома вельмі мала, таму што яна дрэнна даследавана археалагічна, а пісьмовых помнікаў ад манеяў не захавалася. У VII ст. да н.э. гэтыя тэрыторыі заваёўваюцца мідыйцамі і іранізуюцца. У складзе Мідыі і пазней Ахеменідскай імперыі тэрыторыя Маны часта называлася Малой Мідыяй. У пачатку IV ст. да н.э., пасля падзення Ахеменідскай імперыі і нашэсця Аляксандра Македонскага, у паўночнай частцы Мідыі было створана незалежнае царства Мідыя Атрапатэна (перс. Мад-і-Атурпаткан, Мідыя Атрапатава) ці проста Атрапатэна, дзе валадарыў апошні ахеменідскі сатрап Мідыі, Атрапат (Атурпатак)[12].

У пачатку н.э. дынастыя Атрапата згасла, і Атрапатэна ўвайшла ў склад Парфянскага царства, затым Сасанідскай імперыі, прычым царом Атрапатэны прызначаўся звычайна спадчыннік прастола.

Пры гэтым, у часы існавання Вялікай Арменіі частка тэрыторыі на захад ад Урміі (частка Васпуракана), а таксама тэрыторыі да Каспійскага мора (Пайтакаран) уваходзілі ў склад гэтай дзяржавы.

Ісламская эпоха[правіць | правіць зыходнік]

Атрапатэна ў перыяд Арабскага Халіфата.

У 816—837 гадах Азербайджан становіцца арэнай масавага анты-арабскага паўстання хурамітаў пад правадырствам Бабека.

У канцы IX стагоддзя ўзнікае эмірат Саджыдаў са сталіцай у Тэбрызе.

У сярэдзіне XI стагоддзя на тэрыторыю Азербайджана ўрываюцца плямёны цюркаў-агузаў — сельджукі, якія ў 1054 падпарадкавалі, а ў 1070 далучылі Азербайджан да сваёй імперыі. Гэта было першае масіраванае ўварванне цюркаў у вобласць, якая датуль была цалкам іранамоўнай і размаўляла на мове азеры — спадчыніцы мідыйскай мовы. Цюркскія качэўнікі вялікімі масамі абгрунтаваліся на пашах Азербайджана, пасля чаго пачалася цюркізацыя мясцовага іранскага (азерыйскага) насельніцтва, з асіміляцыі якога цюркамі да канца XV стагоддзя сфарміравалася азербайджанская народнасць[13].

З распадам імперыі Сельджукідаў Азербайджанам кіруюць так званыя «атабекі» з дынастыі Ільдэгізідаў, васальных сельджукскаму султану. Гэта эпоха (XII стагоддзе) была часам культурнага росквіту. Заступніцтвам Ільдэгізідаў карыстаўся класік персідскай паэзіі[14][15] паэт Нізамі Гянджэві, які жыў у суседнім Аране, у Гянджы.

На мяжы 1220—1221 гадах у Азербайджан упершыню ўрываюцца манголы пад правадырствам Джэбэ і Субутая, якія спустошылі яго. У 1225 годзе апошні харэзмшах Джэлал ад-Дзін захоплівае Тэбрыз, такім чынам паклаўшы канец існаванню Дзяржавы Льдэгізідаў; але ў 1231 годзе яго выганяюць адтуль манголы.

Пры распадзе Мангольскай імперыі Азербайджан разам з усім Іранам дастаўся Хулагу-хану і яго нашчадкам.

З распадам дзяржавы Хулагуідаў, у сярэдзіне XIV стагоддзеа, Азербайджан уваходзіць у склад дзяржавы Джалаірыдаў (правадыроў мангольскага племя джалаір), якія зрабілі сваёй сталіцай Тэбрыз. У канцы таго ж стагоддзя Джалаірыдаў выганяе Цімур.

Шах Ісмаіл — заснавальнік дынастыі Сефевідаў

Пасля смерці Цімура Азербайджан перайшоў да яго сына Міран-шаха, які, аднак, неўзабаве загінуў у 1408 годзе ў барацьбе з джалаірыдам Ахмадам і яго саюзнікам цюркам Кара-Юсуфам (Кара-Каюнлу); дзяржава Джалаірыдаў была адноўлена, але ўжо праз год Кара-Юсуф забівае Ахмеда Джалаіра і сам пачынае кіраваць у Тэбрызе. На працягу наступных паўтараста гадоў Тэбрыз быў сталіцай дзяржаў Кара-Каюнлу, Ак-Каюнлу і Ісмаіла I Сефевіда, які аднавіў адзінства Ірана; пры яго сыне, сталіца Ірана была перанесена з Тэбрыза ў Казвін, а пасля ў Ісфахан.

Эпоха пасля мангольскага нашэсця была часам поўнага панавання ў рэгіёне цюркаў, якія часткова змяшаліся з мясцовым насельніцтвам. У 1514 годзе туркі атрымалі перамогу шахам Ісмаілам пры Чалдыране. Пасля Чалдыранскай бітвы суніты-туркі захапілі значную частку Армянскага нагор’я, выгнаўшы адтуль шыіцкія цюркскія плямёны, якія, у сваю чаргу, згрупаваліся ў Азербайджане і адыгралі ролю буфера ад турэцкай экспансіі на ўсход.

Цюркская мова была ў тыя часы афіцыйнай мовай Ірана аж да канца XVI стагоддзеа, гэта значыць да цэнтралізацыі і іранізацыі кіравання, праведзенай Абасам I. У тую ж эпоху з’яўляецца паэзія на цюркскай (азербайджанскай) мове, адным з заснавальнікаў якой быў шах Ісмаіл I заснавальнік дынастыі Сефевідаў.

З XI стагоддзя аж да падзення дынастыі Каджараў у пачатку XX стагоддзя палітычнае кіраўніцтва ў Іране было пераважна цюркскім. Цюркскі і персідскі культурны элемент уплываў на этнічны характар кіраўнікоў і культурнае развіццё краіны. Значную частку гэтага перыяду гісторыі большасць сталіц Ірана знаходзіліся ў Іранскім Азербайджане, а Тэбрыз з XV стагоддзя па 1920 год заставаўся галоўным камерцыйным цэнтрам Ірана[16].

Азербайджан у XIX — пачатку XX стст.[правіць | правіць зыходнік]

Падпісанне Туркманчайскага мірнага дагавора. 10 лютага (22) 1828 года

26 кастрычніка 1827 года Тэбрыз бяруць войскі рускага генерала Івана Паскевіча. Аднак гэта першая расійская акупацыя Азербайджана працягвалася менш за паўгода — неўзабаве быў падпісаны Туркманчайскі мір, і рускія войскі пакінулі з Азербайджана.

У жніўні-верасні 1880 года Азербайджан сташ арэнай паўстання курдаў, якія спрабавалі стварыць уласную дзяржаву: курдскія плямёны з Турцыі пад кіраўніцтвам шэйха Абейдулы, падтрыманыя мясцовымі курдамі, ледзь не ўзялі Тэбрыз, але ўрэшце былі разбіты пад Урміяй; пасля гэтага турэцкія курды вярнуліся назад у Турцыю, а мясцовыя падвергліся жорсткім рэпрэсіям.

Дзеяч Канстытуцыйнай рэвалюцыі ў Іране 1905—1911 гг. Сатар-хан

Тэбрыз стаў адным з асноўных цэнтраў іранскай рэвалюцыі 1905—1911 гг. У чэрвені 1908 года ў адказ на разгон меджліса, здзейснены шахскімі казакамі, у Тэбрызе ўспыхвае ўзброенае паўстанне. Паўстанцы сфарміравалі камітэт (анджаман), які ўзначалілі ўдзельнік сялянскага руху Багір і рабочы-муляр Сатар; важную ролю ў паўстанні адыгрывалі і армянскія фідаіны-дашнакі[17]. Пасля бязлітасных чатырохмесячных баёў шахскія войскі былі выгнаны з горада; але ў 1911 годзе Тэбрыз быў узяты шахам з дапамогай расійскіх войскаў і паўстанне быў здушана.

Тым часам, у сувязі з поўным заняпадам і распадам дзяржавы Каджараў, Азербайджан становіцца полем барацьбы паміж Расіяй і Турцыяй, асабліва пасля англа-рускіх пагадненняў 1907 года, якімі Азербайджан быў прызнаны сферай уплыву Расіі; пры гэтым Турцыя акупіруе захад (Курдыстан), а Расія душыць рэвалюцыю ў Тэбрызе; у 1912 годзе Турцыя пад ціскам Англіі і Расіі выводзіць войскі з Курдыстана, так што ўвесь Азербайджан становіцца непадзельна расійскім. З пачаткам Першай сусветнай вайны ў 1914 годзе расійскія войскі пакідаюць Азербайджан пад ціскам туркаў і немцаў, але ў пачатку 1915 года вяртаюцца і застаюцца да канца 1917 года, пасля чаго Азербайджан займаюць туркі; туркі, у сваю чаргу, пакідаюць яго пасле свайго паражэння ў канцы 1918 года.

Іранскі Азербайджан у найноўшую эпоху[правіць | правіць зыходнік]

У XX стагоддзі сярод іранскіх азербайджанцаў пачынае распаўсюджвацца нацыяналізм, які дагэтуль адсутнічаў. Да гэтага ён не меў глебы з-за агульнай пануючай традыцыі індыферэнтнасці да нацыянальных пытанняў. У азербайджанцаў не было выразнай нацыянальнай самаідэнтыфікацыі: яны называлі сябе «мусульманамі» ці «цюркамі», а сваю мову — проста «цюркскай»[16]. Паняцце «азербайджанская мова» (першапачаткова «азербайджанская гаворка») і «азербайджанская народнасць» (першапачаткова «азербайджанскія цюркі», у Расіі таксама «азербайджанскія татары») былі ўведзены еўрапейскімі этнографамі XIX стагоддзя.

Паводле меркавання ізраільскага навукоўца Брэнды Шафер, нацыяналізм у Іранскім Азербайджане ўзнік з прычыны афіцыйнай палітыкі, што праводзіла дынастыяй Пехлеві, якая прыйшла да ўлады. Азербайджанцы, як і іншыя нацыянальныя меншасці Ірана, сталі падвяргацца культурнай дыскрымінацыі, што адбілася на іх у выразе нацыянальнай самаідэнтыфікацыі. Ініцыяваная новай уладай палітыка «іранскага нацыяналізму», якая складалася ў аб’яднанні ўсіх народаў і плямёнаў пад персідскай нацыянальнай ідэнтычнасцю, і асіміляцыйная палітыка, у прыватнасці закрыццё нацыянальных школ, забарона на публікацыі на іншых мовах і змена імёнаў і назваў на персідскі манер, выклікалі рост нацыянал-патрыятычных настрояў у асяроддзі азербайджанцаў. Пазней, у 1930-я гады, пачала праводзіцца палітыка эканамічнай дыскрымінацыі. Паводле меркавання Б. Шафер, дыскрымінацыйная эканамічная і культурная палітыка шаха Рэза Пехлеві ў дачыненні да азербайджанцаў магчыма была пакараннем за іх удзел у анты-шахскім нацыянальна-вызваленчым руху 1920 года пад кіраўніцтвам Махамада Хіябані. У 1937 годзе большая частка Іранскага Азербайджана, якая складала адну адміністрацыйна-тэрытарыяльную адзінку Ірана, была падзелена на дзве правінцыі (астана). Некаторыя традыцыйныя тэрыторыі Азербайджана былі перададзены ў склад іншых іранскіх правінцый. Пагаршэнне эканамічнай сітуацыі ў рэгіёне і забарона на выезд у Савецкі Азербайджан на сезонныя працы, прывялі да масавага адтоку азербайджанскага насельніцтва ў Тэгеран у пошуку працы. Гэта, у сваю чаргу прывяло, з аднаго боку, да асіміляцыі часткі азербайджанцаў, якія мігравалі, і росту нацыяналістычных пачуццяў іншай часткі. Гэтыя працэсы выліліся ў спробу звязаць сваю нацыянальную ідэнтычнасць і ідэалогію з некаторай свабодай нацыянальнай самаідэнтыфікацыі азербайджанцаў у СССР, што прывяло да таго, што распачаты пазней нацыянальна-вызваленчы рух у Іранскім Азербайджане арыентаваўся на ўмацаванне сувязяў з Савецкім Азербайджанам і насіў камуністычную скіраванасць[16].

Магутны ўсплёск нацыянальна-патрыятычных настрояў пачаўся ў 1941 годзе ў сувязі з савецкай акупацыяй Іранскага Азербайджана. Сюды была ўведзена савецкая 47-я армія і савецкія прапагандысты, якіх накіроўваў з Баку Мір-Джафар Багіраў, вялі ўзмоцненую пан-азербайджанскую агітацыю. Па прамым указанні Багірава ў жніўні-верасні 1945 года ствараецца Дэмакратычная партыя Азербайджана (ДПА) на чале з былым камуністам Джафарам Джавад-задэ, якія прынялі імя Сеіда Джафара Пішэвары. Адным з лозунгаў новай партыі было: «Жыве Мір-Джафар Багіраў — бацька адзінага Азербайджана!». 26 лістапада 1945 года пад кантролем савецкіх войскаў адбыліся выбары ў Нацыянальны Меджліс Іранскага Азербайджана, якія прынеслі перамогу ДПА. 12 снежня таго ж года Пішэвары абвяшчае Дэмакратычную Рэспубліку Азербайджан і фарміруе ўрад у складзе 12 чалавек, 10 з якіх з’яўляліся актывістамі яго партыі. 5 лютага 1946 года ў новай рэспублікі з’явілася свая армія (на базе часцей 77-й дывізіі). Азербайджанская мова была абвешчана дзяржаўнай. Урад выпусціў уласныя грошы, усталяваў кантроль над банкамі і ўвёў дзяржаўную сістэму гандлю. Усе чыноўнікі былі выгнаны і заменены актывістамі ДПА.

Адначасова з абвяшчэннем Дэмакратычнай Рэспублікі Азербайджан, у студзені 1946 года, у Іранскім Курдыстане, які ахопліваў таксама частку тэрыторыі правінцыі Заходні Азербайджан, была абвешчана Мехабадская рэспубліка[18].

Спроба Масквы ператварыць Іранскі Азербайджан у дзяржаву-сатэліта (ці нават далучыць да СССР) пацярпела крах: у маі 1946 года Сталін пад ціскам ЗША і Вялікабрытаніі быў вымушаны вывесці савецкія войскі з Ірана[18]. Пасля гэтага падзенне новай рэспублікі заставалася толькі пытаннем часу. Каб усыпіць пільнасць Сталіна і азербайджанцаў, шахскі ўрад абвясціў аб прызнанні аўтаноміі Іранскага Азербайджана, але ў той жа час пачаў канцэнтраваць на поўначы краіны войскі. Усяго было сабрана да 20 дывізій. 21 лістапада 1946 года было абвешчана пра ўвядзенне войскаў у Іранскі Азербайджан і Іранскі Курдыстан «для забеспячэння свабоды выбараў у меджліс 15-га склікання». 12 снежня 1946 года іранцы практычна без супраціўлення ўвайшлі ў Тэбрыз, учыніўшы масавыя крывавыя расправы. Пішэвары і ўся азербайджанская верхавіна рэспублікі паспелі бегчы ў СССР. Такім чынам, Дэмакратычная Рэспубліка Азербайджан праіснавала роўна год. Дзень «вызвалення» Азербайджана быў абвешчаны ў Іране нацыянальным святам.

Сцяг Руху нацыянальнага абуджэння Паўднёвага Азербайджана[19]

У наступныя гады персы імкнуліся ўсяляк здушыць азербайджанскія нацыянальныя праявы. У Іране лічаць, што іранскія азербайджанцы паводле паходжання — чыстыя персы, якія перайшлі на цюркскую мову. Пры гэтым адзначаецца, што па антрапалагічным тыпе іранскія азербайджанцы падобныя да персаў і не маюць нічога агульнага з туркамі.

У 1991 годзе ўзнікла сепаратысцкая арганізацыя Нацыянальна-вызваленчы рух Паўднёвага Азербайджана  (англ.) (бел. (CAMAH). Першым яе кіраўніком стаў публіцыст, паэт і пісьменнік Піруз Дыленчы  (англ.) (бел.[20]. Пазней у 1995 годзе прафесарам-азербайджанцам Махмудалі Чахраганлы, які выйграў выбары ў парламент Ірана, але не быў туды дапушчаны, была створана яшчэ адна арганізацыя — «Рух нацыянальнага абуджэння Паўднёвага Азербайджана» (GAMOH/GAMIC)[21]. Арганізацыя праводзіць масавыя акцыі ў абарону правоў азербайджанцаў Ірана на прызнанне іх культурнай і моўнай ідэнтычнасці[19].

У 1993 годзе частка ўсходніх тэрыторый правінцыі Усходні Азербайджан і паўночных тэрыторый правінцыі Гілян былі вылучаны ў ізноў утвораную правінцыю Ардэбіль.

У 2006 годзе ў Іранскім Азербайджане зноў успыхнулі сур’ёзныя хваляванні з-за карыкатуры ў іранскай цэнтральнай прэсе, якая высмейвала азербайджанскую мову. Акцыі пратэсту працягваліся па ўсім паўночна-заходнім Іране на працягу дзесяці дзён і перарасталі ў масавыя беспарадкі. Падчас іх прыгнечання, паводле афіцыйных звестак загінулі чатыры дэманстранты, 330 былі арыштаваны[22].

Іранскі Азербайджан і Азербайджанская Рэспубліка[правіць | правіць зыходнік]

У асобныя гістарычныя перыяды вобласць Азербайджан аб’ядноўвалася з Аранам і Арменіяй, што з’яўляецца прычынай пашыранага тлумачэння тэрміна Азербайджан у некаторых сярэдневяковых крыніцах[23]. Так, у перыяд кіравання Сефевідаў (XIV—XVIII стагоддзя) у Іране тапонім Азербайджан выкарыстоўваўся ў дачыненні да ўсіх мусульманскіх ханстваў Закаўказзя і Іранскага Азербайджана[24]. Тым не менш, арабскія географы заўсёды адрозніваюць тэрыторыю правінцыі ад Арана і Арменіі, якія межавалі з ёю на поўначы[25]. Яшчэ ў пачатку XX стагоддзя энцыклапедыі (ЭСБЭ, Брытаніка) не лічылі Расійскае Усходняе Закаўказзе Азербайджанам, называючы так толькі персідскую правінцыю на поўдзень ад ракі Аракс[26][27]. Азербайджанскія аўтары XIX стагоддзя таксама не называлі Закаўказзе Азербайджанам[28][29]. В. У. Бартольд адзначае, што для Азербайджанскай рэспублікі «тэрмін Азербайджан выбраны таму, што, калі ўсталёўвалася Азербайджанская рэспубліка, меркавалася, што персідскі і гэты Азербайджан складуць адно цэлае»[30]. Паводле яго слоў «калі трэба было б прыдумаць тэрмін для ўсіх абласцей, якія аб’ядноўвае цяпер Азербайджанская Рэспубліка, то, хутчэй за ўсё, можна было б прыняць назву Аран»[30]. Паводле меркавання І. М. Дзьяканава да XX стагоддзя тэрмін «Азербайджан» ужываўся толькі ў дачыненні да цюркамоўнага рэгіёна паўночна-заходняга Ірана[31]. Гэты факт пацвярджае яшчэ адзін вядучы спецыяліст па гісторыі рэгіёна — У. Ф Мінорскі[32].

Вырабленая ў Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспубліцы (1918—1920) карта, якая паказвае «Каўказскі Азербайджан» і «Персідскі Азербайджан». Музей гісторыі Азербайджана

Назва Азербайджан у дачыненні да Азербайджанскай Рэспублікі была ўпершыню афіцыйна выкарыстана 27 мая 1918 з боку членаў мусульманскай фракцыі Закаўказскага сейма, якія на сваім пасяджэнні прынялі рашэнне абвясціць незалежнасць Азербайджана, абвясціўшы сябе Часовым Нацыянальным саветам Азербайджана[33]. Тым самым была закладзена аснова для будучай парламенцкай рэспублікі. На гэтым сходзе былі абраны прэзідыум і старшыня Нацыянальнага савета Азербайджана, якім стаў Мамед Эмін Расулзадэ[34]. Гэты акт павінен быў аб’яднаць са створанай у 1918 г. на тэрыторыі дзвюх гістарычных абласцей Закаўказзя — Шырвана і Арана Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспублікай іранскую правінцыю Азербайджан[25][30] з пераважным цюркамоўным насельніцтвам.

У новы час і Іранскі Азербайджан, і Усходняе Закаўказзе (асабліва Шырван) былі населены прыкладна ідэнтычным па этнічным складзе насельніцтвам. Аднак з расійскім заваяваннем паміж імі пралёг культурны водападзел, таму што азербайджанскае грамадства ў Іране працягвала жыць пад уплывам персідскай і наогул традыцыйнай ісламскай культуры, азербайджанскае грамадства ў Расіі-СССР развівалася пад уплывам рускай еўрапеізаванай секулярнай (асабліва ў савецкі перыяд) культуры.

У пачатку 1990-х гадоў шматлікія палітычныя і грамадскія дзеячы Азербайджана выказваліся за неабходнасць аб’яднання Паўднёвага і Паўночнага Азербайджана. Гэта мэта была ўключана ў палітычную праграму Народнага Фронту Азербайджана. Найбольш паслядоўным прыхільнікам ідэі «аб’яднання» быў тагачасны старшыня Народнага Фронту, пазней прэзідэнт Азербайджана, Абульфаз Эльчыбей[35]. У той жа час і ў Іране сустракаюцца сустрэчныя заклікі да аднаўлення кантролю над Паўночным Азербайджанам. Так, у красавіку 2013 года група дэпутатаў іранскага парламента падрыхтавала законапраект, які даваў бы права Ісламскай Рэспубліцы Іран настойваць на аб’яднанні ўсіх азербайджанскіх зямель і анексіі Паўночнага Азербайджана[36].

Галерэя[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Энцыклапедыя Іраніка. Артыкул: Azerbaijan:
  2. ↑ а б в г Encyclopaedia Britannica. Azerbaijan (region, Iran) Архівавана 6 лютага 2009.:
  3. ↑ Touraj Atabaki. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran. — I.B.Tauris, 2000 — p. 112
  4. ↑ Энцыклапедыя Іраніка. AZERBAIJAN. Pre-Islamic History
  5. ↑ Асатрян Г. С. Заметки об азари — исчезнувшем языке Азарбайджана
  6. ↑ The Turks in World History // Carter Vaughn Findley Архівавана 27 лютага 2018. Professor of History Ohio State University, Выдавецтва Оксфардскага ўніверсітэта.
  7. ↑ Роланд Топчишвили. КАКУЮ ТЕРРИТОРИЮ ОХВАТЫВАЕТ КАВКАЗ. — "Универсал" Тбилиси 2011. — С. 12.
  8. ↑ а б James Minahan. Encyclopedia of the stateless nations. 4. S — Z. — Greenwood Publishing Group, 2002 — p. 1765 — ISBN 978-0-313-32384-3
  9. ↑ http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/sci_en Архівавана 7 жніўня 2008.
  10. ↑ Iran: Country Study Guide. World country study guide library, Volume 78. — Int’l Business Publications, 2005 — p.156 — ISBN 978-0-7397-1476-8
  11. ↑ Энцыклапедыя Кальера. Артыкул «Иран», раздзел: ПРИРОДА — Г. ЭЛЬБУРС Архівавана 6 кастрычніка 2014.
  12. ↑ Гуго Винклер, Карл Нибур, Генрих Шурц. История человечества. Всемирная история. Западная Азия и Африка. Перевод В. Бартольда. — С-Пб:1903. — стр. 250.:
  13. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. Глава V. — м: «Восточная литература», 2002. — ISBN 5-02-017711-3
  14. ↑ Энцыклапедыя Брытаніка
  15. ↑ ЭСБЭ
  16. ↑ а б в Brenda Shaffer. Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity — MIT Press, 2002 — p. 15-16, 49 — ISBN 978-0-262-26468-6
  17. ↑ Edmund Herzig, Marina Kurkchiyan. The Armenians: past and present in the making of national identity. — Routledge, 2005 — p. 84-85 — ISBN 978-0-7007-0639-6:
  18. ↑ а б Серго Берия. Мой отец Берия : в коридорах сталинской власти — ОЛМА Медиа Групп, 2002 — стр. 438 — ISBN 978-5-224-02747-7
  19. ↑ а б Артыкул «Southern Azerbaijan» на афіцыйным сайце Арганізацыі нацый і народаў, якія не маюць прадстаўніцтва
  20. ↑ Iranian police disperse rally. BBC news, 7 January 2000
  21. ↑ Ali Koknar. Iranian Azeris: A Giant Minority. The Washington Institute for Near East Policy, June6, 2006.
  22. ↑ Баку абвінавацілі ў распальванні сепаратызму ў Іране. Lenta.ru, 1 красавіка 2013
  23. ↑ Extracts from a Memorandum on the Country of Azerbaijan By Keith E. Abbott, Esq., H.M. Consul-General in Persia. [Communicated by the Foreign Office.] Proceedings of the Royal Geographical Society of London, Vol. 8, No. 6. (1863—1864), pp.275-279.
  24. ↑ Muriel Atkin. Russia and Iran, 1780—1828. 2nd edition — Minneapolis: University of Minnesota Press. 1980. — ISBN 978-0-8166-0924-6.
  25. ↑ а б Реза, Энаят-олла. Азарбайджан и Арран
  26. ↑ Адербиджан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
  27. ↑ Encyclopedia Britannica, 1911 edition, «Azerbaijan» Azerbaijan in Encyclopaedia Britannica 1911
  28. ↑ Encyclopædia Iranica. X. D. Planhol. Azerbaijan. Geography(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 19 ліпеня 2010. Праверана 1 лістапада 2016.
  29. ↑ Jamal Javanshir Qarabaghi, George A. Bournoutian. A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi’s Tarikh-e Qarabagh — Mazda Publishers, 1994 — p. XV — ISBN 1-56859-011-3:
  30. ↑ а б в В. В. Бартольд. Сочинения. Том 2/1, с.703:
  31. ↑ I. M. Diakonov. The Paths of History. — Cambridge University Press, 1999 — p. 100 — ISBN 978-0-521-64398-6:
  32. ↑ V. Minorsky. Encyclopaedia of Islam. «Ādharbaydjān (Azarbāydjān).» — Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. — Brill, 2007:
  33. ↑ Азербайджанская Народная Республика (Азербайджан Халг Джумхуриййети) — первая парламентская республика на Востоке (май 1918 г. — апрель 1920 г.)
  34. ↑ Пратаколы пасяджэнняў мусульманскіх фракцый Закаўказскага Сейма і Азербайджанскага Нацыянальнага Савета 1918 г. — Баку, 2006, с.117-119
  35. ↑ С. Маркедонов. Северный Азербайджан: государственный ребрэндинг или повышение геополитических ставок? Архівавана 29 снежня 2014. Commonspace.eu
  36. ↑ Іранскія дэпутаты прапануюць анексію Азербайджана News.rambler.ru, 18 красавіка 2013

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Іранскі_Азербайджан&oldid=4677241"