Палац Шырваншахаў

Палац
Палац Шырваншахаў
азерб.: Şirvanşahlar sarayı
Агульны выгляд ансамбля палаца Шырваншахаў
40°21′58,42″ пн. ш. 49°50′00,49″ у. д.
Краіна	Азербайджан
Горад	Баку
Архітэктурны стыль	Шырвана-апшэронская школа
Дата заснавання	XIII — XVI стст.
Будынкі
Палац і «дыван-ханэ» • маўзалей «дэрвіша» і Усходні партал • палацавая мячэць і магільны склеп • лазня і аўдан
Статус	Аб’ект Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА
Стан	Музей
Сайт	shirvanshahs.az
Медыяфайлы на Вікісховішчы

План палаца, прыведзены ў працы Ільі Бярозіна «Падарожжа па Дагестане і Закаўказзю» (1850)

Палац Шырваншахаў (азерб.: Şirvanşahlar sarayı) — былая рэзідэнцыя шырваншахаў, кіраўнікоў Шырвана, пабудаваная ў Баку ў перыяд з XIII па XVI стагоддзе (некаторыя будынкі, як і сам будынак палаца, былі пабудаваны напачатку XV стагоддзя пры шырваншаху Халіл-уле I). Узвядзенне палаца было звязана з пераносам сталіцы дзяржавы Шырваншахаў з Шэмахі ў Баку, які славіўся сваёй гаванню. Палац утварае комплекс, куды таксама ўваходзяць дыванханэ, магільны склеп шырваншахаў, палацавая мячэць 1441 года з мінарэтам, лазня і маўзалей прыдворнага вучонага Сеіда Ях’я Бакуві.

У 1964 годзе палацавы комплекс быў абвешчаны музеем-запаведнікам і ўзяты пад ахову дзяржавы. У 2000 годзе ўнікальны архітэктурны і культурны ансамбль, нароўні з абнесенай крапаснымі сценамі гістарычнай часткай горада і Дзявоцкай вежай, быў уключаны ў спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Палац Шырваншахаў і сёння лічыцца адной з жамчужын архітэктуры Азербайджана.

Месцазнаходжанне палаца

Будынак палаца размешчаны на вяршыні бакінскага ўзгорка, на якім размешчана найбольш старая частка горада, што завецца крэпасцю. У наш час яе атачаюць старадаўнія гарадскія сцены. Побач з будынкам палаца знаходзіцца яшчэ некалькі пабудоў, якія мелі непасрэднае дачыненне да палаца. Разам з палацам гэтыя збудаванне ўяўляюць цэлы комплекс. Гэта — шахская мячэць з мінарэтам, побач з ёй будынак магільнага склепа, «дыван-хана» («судзілішча», так завуць будынак, які прылягае да палаца з паўночнага боку) і маўзалей Сеіда Ях'я Бакуві (так званы «маўзалей дэрвіша»), размешчаны на поўдзень ад палаца. Раней каля гэтага маўзалеі стаяла старадаўняя мячэць, ад якой у наш час захаваліся руіны. Да пабудоў, якія знаходзіліся пры палацы, адносяцца і руіны лазні, а таксама аўдан. Яны размешчаны на захад ад магільныя скляпы.

Дзякуючы таму, што гэтыя збудаванні знаходзяцца на вяршыні ўзгорка, яны займаюць пануючае месца ў старым горадзе і бачны здалёк. Сярод пабудоў сярэднявечнага Баку яны вылучаліся масіўнасцю архітэктуры, асаблівасцю мура і велічынёй. Варта таксама адзначыць, што ў далёкім мінулым палац быў акружаны самастойнай сцяной з вежамі і такім чынам служыў унутранай цытадэллю бакінскай крэпасці. Нягледзячы на тое, што ў наш час на паверхні ніякіх слядоў гэтай сцяны не захаваліся, яшчэ ў 20-х гадах XX стагоддзя ў паўночна-ўсходнім боку палаца можна было адрозніць рэшткі, відаць, падмуркаў вежы і звязанай з ёй часткі сцены.

Гісторыя палаца

Мінарэт шахскай мячэці з надпісам, які называе імя Халіл улы I і дату: 845 год хіджры (1441/42)

На самым будынку палаца ніякіх надпісаў не захавалася. Таму час яго будаўніцтва вызначаецца па датах, якія знаходзяцца ў надпісах на архітэктурных помніках комплексу палаца. Надпісы, якія служаць для гэтай мэты, цалкам захаваліся толькі на магільным склепе і мінарэце шахскай мячэці. У абодвух надпісах завецца імя валадара, які загадаў узвесці гэтыя будынкі. Гэта — імя валадара Шырвана Халіл улы I (1417—1462 гады кіравання). Згадваецца таксама час пабудовы: на магільным склепе пазначаны 839 год хіджры (1435/36), на мінарэце шахскай мячэці — 845 (1441/42).

Магільны склеп, палац і мячэць пабудаваны з аднаго і таго ж матэрыялу, склюдаванне і муроўка каменя аднолькавыя. В. М. Левіятаў прыходзіць да высновы, што гэтыя збудаванні і будынак палаца ўзніклі ў блізкім паміж сабой часе, і нават, што палац быў пабудаваны некалькі раней за іх, у першых дзесяцігоддзях XV стагоддзя.

Да 1501 года звестак пра будынак палаца не выяўлена. У адным жа з персідскіх летапісаў распавядаецца, што ў 1501 годзе войскі шырваншаха Фарух-есара, сына Халіл-улы I, пацярпелі пад Шэмахай разгромнае паражэнне ад войскаў шаха Ісмаіла I з дынастыі Сефевідаў. У бітве шырваншах Фарух-есар загінуў; войскі Ісмаіла I, перамогшы пад Шэмахай, рушылі на Баку, аблажылі яго і пасля некалькіх штурмаў узялі горад. Тады, па словах летапісца, па загадзе шаха Ісмаіла I быў разбураны высокі будынак шырваншахаў. Гэты выраз тлумачылі ў тым сэнсе, што быў разбураны палац шырваншахаў. Аднак, В. М. Левіятаў адзначае, што гэты выраз, паводле духу сярэднявечных летапісаў, варта разумець у тым сэнсе, што былі разбураны ўлада шырваншахаў і іх уладарныя вярхоўныя правы. Цалкам магчыма, што ў становішчы, калі, пасля ўзяцця Баку, у ім гаспадарылі войскі шаха Ісмаіла I, палац быў абрабаваны і, магчыма, часткова разбураны. Праз некаторы час горадам Баку і ўсёй яго акругай, а таксама Шырванам сталі кіраваць намеснікі, якіх паставілі Сефевіды. Пра тое, хто жыў у палацы і ў якім стане ён знаходзіўся ў першай палове XVI стагоддзя, звестак не выяўлена.

Брама з надпісам ад імя султана Мурада III (Усходні партал). Фатаграфія XIX стагоддзя

У другой палове XVI стагоддзя паміж Сефевідамі і Асманскай імперыяй ішла вайна. У 1578 годзе туркі бяруць Баку. З часоў панавання Асманскай імперыі на палацавай тэрыторыі захавалася брама ў палацавай сцяне, якая атачае палац з усходу. З надпісу, змешчаным на партале гэтай браме, вынікае, што яна была пабудавана ў гады кіравання турэцкага султана Мурада III (1574—1595). Поўны тэкст гэтага надпісу наступны:

Загадаў будаваць гэты высакародны будынак у дні найсправядлівага і найвялікшага султана, султана Мурад-хана. Бакуі (бакінскі) у дзевяцьсот дзевяноста чацвёртым годзе (994 г. х. — 1585/6)

У літаратуры згадвалася пра тое, што ў той час у палацы жылі турэцкія пашы. Гэты меркаванне выказваецца з прычыны таго, што пры палацы былі пабудавана згаданая вышэй брама.

Від бакінскага палаца з паўднёва-ўсходняга боку. Сярэдзіна XIX стагоддзя. Маст. Георгій Гогенфельдэн

Мяркуецца, што з XVII стагоддзя палац спусцеў у тым сэнсе, што ў ім не жылі якія-небудзь урадавыя асобы. Настаяцель манастыра і прадстаўнік ісфаганскай місіі капуцынаў Патэр Рафаэль дзю Ман у сваім сачыненні ў 1660 годзе апісвае палац шырваншахаў у бакінскай крэпасці і гаворыць пра яго разбурэнне і запусценне. У 1723 годзе Баку падвяргаецца бамбардзіроўкам войскамі Пятра I, у сувязі з чым паўднёва-ўсходнія фасады палаца пацярпелі. У такім зруйнаваным стане палац знаходзіўся да перадачы яго ў сярэдзіне XIX стагоддзя расійскаму ваеннаму ведамству.

Расійскае ваеннае ведамства правяла частковы рамонт палаца. Адначасова былі праведзены значныя перабудовы, якія прыстасавалі палацавыя збудаванні пад склады ваеннага рыштунка. Рамонтныя працы, праведзеныя ваенным ведамствам, нароўні з аднаўленнем разбураных частак, прывялі і да знішчэння шэрагу найкаштоўнейшых момантаў, якія былі неабходны для рэстаўрацыі палаца.

Прыстасоўваючы будынак палаца пад склад, ваеннае ведамства знесла шэраг сцен, якія падзялялі пакоі на другім і першым паверхах, і замест іх у другім паверсе паставіла паўцыркульныя аркі, якія падтрымлівалі дах. Былі знішчаны рэшткі купальных, спічастых і крыжовых скляпенняў па ўсіх пакоях другога паверху; яны былі заменены плоскімі бэлечнымі перакрыццямі. А аконныя праёмы (двухсвятловыя вокны) другога паверху былі закладзены так, што засталіся толькі невялікія вакенцы. На першым, а таксама і на другім паверхах былі прабіты новыя шырокія дзвярныя праёмы.

Від бакінскага палаца з паўночна-заходняга боку. Сярэдзіна XIX стагоддзя. Маст. Георгій Гогенфельдэн

Да другога паверху паўночнага фасада палаца быў зроблены ўезд, а ў сцяне прабіты велізарны праём. Гэта было зроблена для таго, каб запрэжаныя канямі двухколкі з вуліцы заязджалі прама на другі паверх палаца. Гэтымі перабудовамі расійскае ваеннае ведамства нанесла велізарную шкоду палацу, як гістарычнаму помніку. Робячы пералічаныя перабудовы, ваеннае ведамства прыбудавала да ўсходняга фасада палаца лесвіцу, а ўвесь паўднёвы (ці ніжні) двор абнесла каменнай сцяной з байніцамі. Гэта сцяна была пастаўлена на падмурку, які захаваўся ад старых сцен, якія атачалі палац.

Палацавы ансамбль, агароджаны збудаванымі ў першай палове XIX стагоддзя крапаснымі сценамі, у свой час займаў значна большую тэрыторыю, на якой знаходзіліся незахаваныя памяшканні для прыдворнай чэлядзі і службы.

У 1920 годзе ўрад Азербайджанскай ССР пачало прымаць меры па ахове помніка. Адзін з удзельнікаў гэтых прац піша: {{цытата|З 1920 г. пачалася ачыстка палаца ад векавых пластоў смецця і частковы рамонт, які суправаджаецца археалагічнымі разведкамі}

«Ханскі Палац у г. Баку» (бачная «старая» мячэць і прыбудаваная да фасада палаца расійскім ваенным ведамствам у XIX стагоддзі лесвіца). Канец XIX стагоддзя. Фатаграфія Рычарда Тыле

У 1924 годзе працы былі працягнуты. Пасля вялікіх рамонтна-рэстаўрацыйных прац 1932—1934 гг., праведзеных АзЦУАП сумесна з Маскоўскім дзяржаўнымі рэстаўрацыйнымі майстэрнямі па праектах, складзеным архітэктарам Барысам Засыпкіным, будынак былога палаца шырваншахаў быў перададзены Музею гісторыі Азербайджана АзФАН. З прычыны таго, што глінабітная падлога была нетрывалай, а будынак палаца прызначаўся пад арганізацыю ў ім музея, то падчас рамонтна-рэстаўрацыйных прац падлога была выслана паркетам. Таксама падчас прац з аконных праёмаў былі выняты закладзеныя ў XIX стагоддзі камяні, і ім быў вернуты першапачатковы выгляд. Першапачатковая ж планіроўка другога паверху не была адноўлена, у сувязі з тым, што ў памяшканні меркавалася арганізаваць музей: там дзе цяпер усяго дзве залы, першапачаткова было восем пакояў. План жа першага паверху быў цалкам адноўлены. Тут таксама захаваліся старыя скляпенні.

У 1937-38 гг. пад кіраўніцтвам археолага В. М. Левіятава ў палацы былі праведзены археалагічныя раскопкі і была знойдзена вялікая колькасць артэфактаў, якія адносяцца да XII—XV стст. Некаторы час у будынку палаца размяшчаўся Азербайджанскі народны музей і Музеі гісторыі рэлігіі. У 1960 годзе палац быў пераўтвораны ў архітэктурны запаведнік, які ў 1964 годзе быў ператвораны ў Дзяржаўны гісторыка-архітэктурны музей-запаведнік «Комплекс палаца Шырваншахаў».

У 1992 годзе пачаліся новыя рэстаўрацыйныя працы. Аўтарам праекта рэстаўрацыі комплексу палаца быў Ніязі Рзаеў. Пачалася ж рэстаўрацыя з троннай залы. У 2000 годзе гістарычная частка горада Баку Ічэры-шэхер, нароўні з палацам, былі абвешчаны аб'ектам Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Гэта былі першыя ўключаныя ў спіс ЮНЕСКА аб'екты, размешчаныя на тэрыторыі Азербайджана. У 2006 годзе завяршылася чарговая рэстаўрацыя палаца.

План палаца

1 — Палац; 2 — Дыван-ханэ; 3 — Маўзалей «дэрвіша»; 4 — месца разбуранай мячэці; 5 — Усходні партал; 6 — Палацавая мячэць; 7 — Магільны склеп; 8 — месца лазні; 9 — Аўдан.

Панарама ў палацы Шырваншахаў. Злева направа: мінарэт шахскай мячэці, будынак палаца, руіны мячэці Кей-Кубада, маўзалей Сеіда Ях'я Бакуві. На пярэднім плане выстаўлены так званыя «Баілаўскія камяні» — каменныя пліты з высечанымі на іх рэльефнымі надпісамі і выявамі — рэшткі Баілаўскага замка XIII стагоддзя

Літаратура

• Пахомов. Бакинский дворец ширваншахов // Путь школы : журнал. — Баку: Издательство БОНО, 1924. — № 3.
• Щеблыкин И. П. Краткий очерк истории дворца Ширваншахов в Баку. — Баку: Издательство АзФАН, 1939. — 43 с.
• Левиатов В. Н. Памятники азербайджанской культуры (Бакинский дворец ширваншахов). — Баку: Издательство Азербайджанского филиала Академии наук ССР, 1944. — 52 с.
• С. Дадашев и М. Усейнов. Архитектурные памятники Баку. — М.: Издательство Академии архитектуры СССР, 1946.
• Ахундов Д. А. Мечеть в комплексе Дворца ширваншахов в Баку // Памятники архитектуры Азербайджана : Сборник материалов. — Баку: Азернешр, 1950.
• Дадашев С. А., Усейнов М. А. Ансамбль дворца Ширваншахов в Баку. — Москва: Стройиздат, 1956. — 75 с.
• Бретаницкий Л. С., Веймарн Б. В. Искусство Азербайджана IV — XVIII веков / Редактор И. А. Шкирич. — Москва: Искусство, 1976. — 272 с.
• Ашурбейли С. Б. История города Баку. Период средневековья. — Б.: Азернешр, 1992. — 408 с. — ISBN 5-552-00479-5.

Спасылкі

• Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower (англ.). Афіцыйны сайт ЮНЕСКА. (7 кастрычніка 2000). Архівавана з першакрыніцы 22 сакавіка 2012. Праверана 3 красавіка 2014.