Вялікія князі літоўскія: Розніца паміж версіямі
[недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
афармленне, стылявыя змены, дапаўненне |
→Спіс вялікіх князёў літоўскіх пасля Люблінскай уніі: стылявыя змены, афармленне |
||
Радок 189: | Радок 189: | ||
== Спіс вялікіх князёў літоўскіх пасля Люблінскай уніі == |
== Спіс вялікіх князёў літоўскіх пасля Люблінскай уніі == |
||
{| class="wikitable sortable" |
|||
[[Выява:Гродно Старый замок 02.jpg|thumb|Вялікакняжацкі і каралеўскі [[Стары замак, Гродна|замак ХІV — XVІІІ ст. у г. Гродне (Стары замак)]].]] |
|||
! Гады кіравання |
|||
[[Выява:Новы замак(Гародня) 1.jpg|thumb|Каралеўскі і вялікакняжацкі [[Новы замак, Гродна|палац XVІІІ ст. у Гродне (Новы замак)]].]] |
|||
! Ілюстрацыя |
|||
* [[Генрых III Валуа|Генрых Валуа]] ([[1573]]) — адначасова кароль польскі. |
|||
! [[Беларуская мова]] |
|||
* [[Стэфан Баторый]] ([[1576]]—[[1586]]) — адначасова кароль польскі. |
|||
! [[Літоўская мова]] |
|||
** [[Максіміліян II Габсбург|Максіміліян Габсбург]] ([[1575]]—[[1576]]) — імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі, абраны па падвойнай элекцыі 1575 г. адначасова з Баторыям. |
|||
! [[Польская мова]] |
|||
* [[Жыгімонт Ваза]] ([[1587]]—[[1632]]) — адначасова кароль польскі Зігмунт III. |
|||
|- |
|||
** [[Максіміліян Габсбург]] ([[1587]]—[[1589]]) — эрцгерцаг, сын імператара Максіміліяна II, абраны па падвойнай элекцыі 1587 г. адначасова з Жыгімонтам Вазай. |
|||
| [[1573]]—[[1574]] |
|||
* [[Уладзіслаў Ваза]] (1632 — [[1648]]) — адначасова кароль польскі Уладзіслаў IV. |
|||
| [[Файл:Anjou 1570louvre.jpg|60px]] |
|||
* [[Ян Казімір Ваза]] (1648 — [[1668]]) — адначасова кароль польскі Ян II Казімір. |
|||
| [[:be:Генрых Валуа|Генрых Валуа]] |
|||
** [[Карл Густаў]], кароль Швецыі, па заключэнні Кейданскай уніі лічыцца сваімі прыхільнікамі за вялікага князя літоўскага ў [[1655]]—[[1660]]. |
|||
| [[:lt:Henrikas Valua|Henrikas Valua]] |
|||
* [[Міхал Вішнявецкі]] ([[1669]]—[[1673]]) — адначасова кароль польскі. |
|||
| [[:pl:Henryk Walezy|Henryk Walezy]] |
|||
* [[Ян Сабескі]] ([[1674]]—[[1696]]) — адначасова кароль польскі Ян III. |
|||
|- |
|||
* [[Аўгуст Моцны]] ([[1697]]—[[1706]]) — адначасова кароль польскі Аўгуст IІ і курфюрст саксонскі Фрыдрых Аўгуст І. |
|||
| [[1575]]—[[1576]] |
|||
** [[Франсуа Луі Бурбон]] ([[1697]]) — прынц дэ Конці, абраны па падвойнай элекцыі 1697 г. адначасова з Аўгустам ІІ. |
|||
| [[Файл:Kober Anna Jagiellon as a widow.jpg|60px]] |
|||
** [[Станіслаў Рафалавіч Ляшчынскі|Станіслаў Ляшчынскі]] ([[13 ліпеня]] [[1704]]—[[1706]]) — адначасова кароль польскі Станіслаў II, абраны канфедэрацыяй. Да адрачэння ў 1706 годзе Аўгуста Моцнага уладарыў адначасова з ім. |
|||
| [[:be:Ганна Ягелонка|Ганна Ягелонка]] |
|||
* [[Аўгуст Моцны]] ([[1709]]—[[1733]]) — другі раз, адначасова кароль польскі пад імем Аўгуст II. |
|||
| [[:lt:Ona Jogailaitė|Ona Jogailaitė]] |
|||
* [[Аўгуст Сас]] (1733 — [[1763]]) — адначасова кароль польскі Аўгуст III і курфюрст саксонскі Фрыдрых Аўгуст ІІ. |
|||
| [[:pl:Anna Jagiellonka (1523-1596)|Anna Jagiellonka]] |
|||
** [[Станіслаў Рафалавіч Ляшчынскі|Станіслаў Ляшчынскі]] (1733) — другі раз, адначасова кароль польскі Станіслаў II, абраны па падвойнай элекцыі 1733 г. адначасова з Аўгустам ІІІ. |
|||
|- |
|||
* [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі]] ([[1764]]—[[1795]]) — адначасова кароль польскі. |
|||
| [[1576]]—[[1586]] |
|||
| [[Файл:Stefan_Batory._Стэфан_Баторы_(Vilnia,_XVI).jpg|60px]] |
|||
| [[:be:Стэфан Баторый|Стэфан Баторый]] |
|||
| [[:lt:Steponas Batoras|Steponas Batoras]] |
|||
| [[:pl:Stefan Batory|Stefan Batory]] |
|||
|- |
|||
| [[1587]]—[[1632]] |
|||
| [[Файл:Sigismund III of Poland-Lithuania and Sweden (Martin Kober).jpg|60px]] |
|||
| [[:be:Жыгімонт Ваза|Жыгімонт III Ваза]] |
|||
| [[:lt:Zigmantas Vaza|Zigmantas III Vaza]] |
|||
| [[:pl:Zygmunt III Waza|Zygmunt III Waza]] |
|||
|- |
|||
| [[1632]]—[[1648]] |
|||
| [[Файл:Rubens_Władysław_Vasa_(detail).jpg|60px]] |
|||
| [[:be:Уладзіслаў Ваза|Уладзіслаў IV Ваза]] |
|||
| [[:lt:Vladislovas Vaza|Vladislovas IV Vaza]] |
|||
| [[:pl:Władysław IV Waza|Władysław IV Waza]] |
|||
|- |
|||
| [[1648]]—[[1668]] |
|||
| [[Файл:Schultz John II Casimir.jpg|60px]] |
|||
| [[:be:Ян II Казімір Ваза|Ян II Казімір Ваза]] |
|||
| [[:lt:Jonas Kazimieras Vaza|Jonas II Kazimieras Vaza]] |
|||
| [[:pl:Jan II Kazimierz Waza|Jan II Kazimierz Waza]] |
|||
|- |
|||
| [[1669]]—[[1673]] |
|||
| [[Файл:Michał Korybut Wiśniowiecki.PNG|60px]] |
|||
| [[:be:Міхал Вішнявецкі|Міхал Карыбут-Вішнявецкі]] |
|||
| [[:lt:Mykolas Kaributas Višnioveckis|Mykolas Kaributas Višnioveckis]] |
|||
| [[:pl:Michał Korybut Wiśniowiecki|Michał Korybut Wiśniowiecki]] |
|||
|- |
|||
| [[1673]]—[[1696]] |
|||
| [[Файл:Schultz Jan III Sobieski.png|60px]] |
|||
| [[:be:Ян Сабескі|Ян III Сабескі]] |
|||
| [[:lt:Jonas Sobieskis|Jonas III Sobieskis]] |
|||
| [[:pl:Jan III Sobieski|Jan III Sobieski]] |
|||
|- |
|||
| [[1697]]—[[1704]]<br />[[1709]]—[[1733]] |
|||
| [[Файл:AugustII.jpg|60px]] |
|||
| [[:be:Аўгуст Моцны|Аўгуст II Моцны]] |
|||
| [[:lt:Augustas II|Augustas II Stiprusis]] |
|||
| [[:pl:August II Mocny|August II Mocny]] |
|||
|- |
|||
| [[1734]]—[[1763]] |
|||
| [[Файл:King Augustus III of Poland.jpg|60px]] |
|||
| [[:be:Аўгуст Саксонскі|Аўгуст III]] |
|||
| [[:lt:Augustas III|Augustas III]] |
|||
| [[:pl:August III Sas|August III]] |
|||
|- |
|||
| [[1764]]—[[1795]] |
|||
| [[Файл:Stanisław August Poniatowski coronation robes.jpg|60px]] |
|||
| [[:be:Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіслаў II Аўгуст Панятоўскі]] |
|||
| [[:lt:Stanislovas Augustas Poniatovskis|Stanislovas II Augustas Poniatovskis]] |
|||
| [[:pl:Stanisław August Poniatowski|Stanisław II August Poniatowski]] |
|||
|- |
|||
|} |
|||
* [[Максіміліян II Габсбург|Максіміліян Габсбург]] ([[1575]]—[[1576]]) — імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі, абраны па падвойнай элекцыі 1575 г. адначасова з Баторыям. |
|||
* [[Максіміліян Габсбург]] ([[1587]]—[[1589]]) — эрцгерцаг, сын імператара Максіміліяна II, абраны па падвойнай элекцыі 1587 г. адначасова з Жыгімонтам Вазай. |
|||
* [[Карл Густаў]], кароль Швецыі, па заключэнні Кейданскай уніі лічыцца сваімі прыхільнікамі за вялікага князя літоўскага ў [[1655]]—[[1660]]. |
|||
* [[Франсуа Луі Бурбон]] ([[1697]]) — прынц дэ Конці, абраны па падвойнай элекцыі 1697 г. адначасова з Аўгустам ІІ. |
|||
* [[Станіслаў Рафалавіч Ляшчынскі|Станіслаў Ляшчынскі]] ([[13 ліпеня]] [[1704]]—[[1706]]) — адначасова кароль польскі Станіслаў II, абраны канфедэрацыяй. Да адрачэння ў 1706 годзе Аўгуста Моцнага уладарыў адначасова з ім. |
|||
* [[Станіслаў Рафалавіч Ляшчынскі|Станіслаў Ляшчынскі]] (1733) — другі раз, адначасова кароль польскі Станіслаў II, абраны па падвойнай элекцыі 1733 г. адначасова з Аўгустам ІІІ. |
|||
* [http://www.belcoins.com/numinfo.phtml?art=80 Наследныя Вялікія князі Літоўскія пасля 1795 г.] |
* [http://www.belcoins.com/numinfo.phtml?art=80 Наследныя Вялікія князі Літоўскія пасля 1795 г.] |
||
<center><gallery> |
|||
Выява:Гродно Старый замок 02.jpg|Вялікакняжацкі і каралеўскі [[Стары замак, Гродна|замак ХІV — XVІІІ ст. у г. Гродне (Стары замак)]]. |
|||
Выява:Новы замак(Гародня) 1.jpg|Каралеўскі і вялікакняжацкі [[Новы замак, Гродна|палац XVІІІ ст. у Гродне (Новы замак)]]. |
|||
</gallery></center> |
|||
{{зноскі}} |
{{зноскі}} |
Версія ад 14:19, 12 красавіка 2014
Вялікі князь літоўскі — найвышэйшы княжацкі тытул у Вялікім Княстве Літоўскім. Вялікі князь быў кіраўніком дзяржавы ў XIII — XVIII ст. Яму былі падначалены князі, магнаты, якія кіравалі асобнымі княствамі, землямі, вотчынамі.
Правы і абавязкі
Выбіраўся феадаламі, звычайна з сыноў ці блізкай радні папярэдняга вялікага князя. Меў шырокія паўнамоцтвы: весці міжнародныя справы, уступаць у саюзы, абвяшчаць вайну і заключаць мір, распараджацца ўзброенымі сіламі дзяржавы, дзяржаўнай маёмасцю, даходамі і скарбамі, дараваць дзяржаўную маёмасць, тытулы і званні, ажыццяўляць вышэйшы суд і памілаванне засуджаных. Яму належала заканадаўчая ініцыятыва, усе асноўныя законы і прававыя акты выдаваліся за яго подпісам.
Прывілей 1447 г. і прывілей 1492 г. юрыдычна абмежавалі ўладу вялікага князя літоўскага. Паводле іх ён не меў права самастойна вырашаць найбольш важныя пытанні знешняй і ўнутранай палітыкі. Нягледзячы на тое, што заканадаўчыя акты, у тым ліку Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г., падкрэслівалі, што ўлада вялікага князя ад Бога, яго становішча было тыповым для абмежаванага феадальнага манарха, правы яго грунтаваліся на выбарнай аснове. Калі ў XIV ст. Рада Вялікага княства Літоўскага пры вялікім князе была толькі дарадчым органам, то пазней яе значэнне намнога павысілася, многія мерапрыемствы дзяржаўнага кіравання маглі быць здзейснены толькі з яе згоды. У адсутнасць вялікага князя рада фактычна была вышэйшым дзяржаўным органам і дзейнічала самастойна.
Абмежаванне ўлады вялікага князя літоўскага прадугледжвалася заканадаўствам ВКЛ у форме клятвы і абяцання вялікім князем захоўваць пэўныя правы і прывілеі, а таксама ў форме прамой забароны. Напрыклад, вялікаму князю забаранялася пачынаць вайну або ўстанаўліваць падаткі на ваенныя патрэбы без дазволу на тое сойма, выдаваць законы, якія б пярэчылі Статуту ВКЛ, раздаваць духоўныя і свецкія пасады, тытулы і землі ВКЛ іншаземцам, у тым ліку польскай шляхце.
Гаспадарскі тытул
Вялікія князі літоўскія мелі адмысловы тытул — гаспадар. Гэты тытул таксама ужывальны (у розных формах) у дзяржавах, культурна і палітычна арыентаваных на Вялікае княства: Малдавіі, Чэхіі, Наўгародчыне, Цвяры, Маскве. У старабеларускіх крыніцах сустракаецца таксама у скарочаных формах: "осподар", "сподар".
Тытул паходзіць ад грэчаскага дэспат — правінцыйны кіраўнік у Візантыі, зрэдчас — незалежны (напрыклад — Эпірскі дэспатат за часам Лацінскай імперыі), раней у Персіі. У царкоўнаславянскай мове (а праз яе у пісьмовай мове Кіева, Ноўгарада і інш. гарадоў (княстваў) Русі) зыходны грэчаскі тэрмін пераняты пачаткова як гаспадзін (тытул асобы, таксама — Гаспадзін Вялікі Ноўгарад).
У Маскве пераняты таксама з беларускай формы як гасудар (вышэйшы тытул маскоўскага валадара, пазней — адзін з тытулаў). Мае таксама скарочаную форму судар (на узор беларускага спадар)
Гаспадар, як і яго скарочаныя беларускія формы (а роўна — іх маскоўскія адпаведнікі: гасудар, судар) ужываліся таксама як звычайны тытул шляхты.
Акрамя гэтага, вялікі князь літоўскі меў тытулы па назве земляў, якімі валодаў. Напрыклад, Жыгімонт III Ваза меў тытулы караля польскага, вялікага князя літоўскага, рускага, прускага, жамойцкага, мазавецкага, інфлянцкага, наследнага гаспадара і караля шведскага, гоцкага, вандальскага, вялікага княжыча фінляндскага і інш.
Дынастыі
У ХІІІ ст. сынам першага вялікага князя літоўскага Міндоўга быў Войшалк, які таксама стаў вялікім князем. Наступным пасля Войшалка быў Шварн Данілавіч (зяць Міндоўга), які належаў да галіцка-валынскіх князёў і быў адзіным вялікім князем літоўскім з роду Рурыкавічаў. Сынамі Будзівіда былі Віцень і, магчыма, Гедзімін. Родавыя сувязі астатніх вялікіх князёў літоўскіх ХІІІ ст. дакладна невядомы.
Пачынаючы з Гедзіміна (XIV ст.), усе вялікія князі літоўскія да Люблінскай уніі належаць да роду Гедзімінавічаў, а Ягайла, Казімір і наступныя — да Ягелонаў (галіны Гедзімінавічаў).
Вялікія князі літоўскія — каралі польскія
Пасля Крэўскай дынастычнай уніі 1385 г. з Польшчай 3 вялікія князі літоўскія станавіліся таксама каралямі польскімі:
- Ягайла Альгердавіч — вялікі князь літоўскі з 1377 г., у 1386 паводле Крэўскай уніі абраны каралём польскім пад імём Уладзіслаў ІІ Ягайла, да 1392 з'яўляўся адначасова каралём польскім і вялікім князем літоўскім, у 1392 паводле Востраўскага пагаднення перадаў пасаду вялікага князя літоўскага стрыечнаму брату Вітаўту Кейстутавічу;
- Казімір Ягайлавіч — вялікі князь літоўскі з 1440, а з 1447 — і кароль польскі пад імём Казімір IV Ягеллончык;
- Аляксандр Казіміравіч — вялікі князь літоўскі з 1492, а з 1501 — і кароль польскі пад імём Аляксандр Ягеллончык.
Яшчэ 2 вялікія князі літоўскія былі абраны каралямі польскімі практычна адразу:
- Жыгімонт I Стары Казіміравіч — вялікі князь літоўскі і кароль польскі з 1506 (каранаваны як кароль польскі ў 1507);
- Жыгімонт II Аўгуст Жыгімонтавіч — вялікі князь літоўскі і кароль польскі з 1548.
Пасля Люблінскай уніі 1569 г. з Польшчай вялікі князь ВКЛ адначасова быў каралём Польшчы, стаяў на чале агульнай дзяржавы — Рэчы Паспалітай. Тытул правіцеля ў Рэчы Паспалітай называўся кароль польскі і вялікі князь літоўскі (з дабаўленнем тытулаў па іншых землях, якімі ён правіў). Першым каралём польскім і вялікім князем літоўскім у Рэчы Паспалітай стаў Жыгімонт ІІ Аўгуст.
Спіс вялікіх князёў літоўскіх да Люблінскай уніі
Спіс вялікіх князёў літоўскіх пасля Люблінскай уніі
- Максіміліян Габсбург (1575—1576) — імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі, абраны па падвойнай элекцыі 1575 г. адначасова з Баторыям.
- Максіміліян Габсбург (1587—1589) — эрцгерцаг, сын імператара Максіміліяна II, абраны па падвойнай элекцыі 1587 г. адначасова з Жыгімонтам Вазай.
- Карл Густаў, кароль Швецыі, па заключэнні Кейданскай уніі лічыцца сваімі прыхільнікамі за вялікага князя літоўскага ў 1655—1660.
- Франсуа Луі Бурбон (1697) — прынц дэ Конці, абраны па падвойнай элекцыі 1697 г. адначасова з Аўгустам ІІ.
- Станіслаў Ляшчынскі (13 ліпеня 1704—1706) — адначасова кароль польскі Станіслаў II, абраны канфедэрацыяй. Да адрачэння ў 1706 годзе Аўгуста Моцнага уладарыў адначасова з ім.
- Станіслаў Ляшчынскі (1733) — другі раз, адначасова кароль польскі Станіслаў II, абраны па падвойнай элекцыі 1733 г. адначасова з Аўгустам ІІІ.
- Наследныя Вялікія князі Літоўскія пасля 1795 г.
-
Вялікакняжацкі і каралеўскі замак ХІV — XVІІІ ст. у г. Гродне (Стары замак).
-
Каралеўскі і вялікакняжацкі палац XVІІІ ст. у Гродне (Новы замак).