Вікіпедыя:Праект:Правапіс

Праект «Правапіс» — вікіпраект, прызначаны для збору інфармацыі пра моўныя правілы і стандарты, якіх прынята трымацца ў беларускай Вікіпедыі, і спасылак на адпаведныя абмеркаванні.

Арфаграфія

Падваенне зычных

Пры перадачы іншамоўных словаў двайныя зычныя звычайна перадаюцца адной літарай. Аднак: палацца

Націск

• парты (множны лік ад порт), аднак гл. Вікіпедыя:Тэрміналогія#Некаторыя іншыя пераклады з рускай
• Дапушчальныя варыянты староста і стараста, у вікіпедыі для вялікалітоўскіх ураднікаў прынята ўжываць варыянт «староста»
• баевікі (множны лік ад баявік)
• роды (множны лік ад род)
• станковы (жывапіс)

Двухасноўныя словы

У словах з дзвюма асновамі дадатковы націск (які можа ўплываць на акання і яканне) узнікае, калі другая аснова мае націск не на першым складзе. Калі ж націск у другой частцы, то дадатковы націск, як правіла, не ўзнікае, за шэрагам выключэнняў (напрыклад, польскамоўны).

У прыватнасці, гэтае правіла распаўсюджваецца на такія першыя часткі:

• велік-/вялік- (напрыклад, Велікапольскае ваяводства, Вялікабрытанія)
• броне-/браня- (напрыклад, Катэгорыя:Бранятэхніка, Катэгорыя:Бронеаўтамабілі)

Перадача -й- перад галоснымі

Паводле Правілаў 2008 года для большасці словаў -й- не захоўваецца на пісьме і спалучаецца з наступнай галоснай.

Вялікая і малая літары

Вялікая літара пішацца і поўных назвах пасад, дзяржаў і падобнага ў афіцыйным ужыванні. У іншых выпадках, калі слова ў назве неўласнае, яно пішацца з малой літары.

Правапіс у нескладовага

«У» не скарачаецца ў канцы запазычаных слоў на -ум, -ус.

Уласныя назвы

Напісанне ўласных назваў, якія афіцыйныя і даюцца згодна з афіцыйнымі крыніцамі, даюцца як у крыніцы, нават у выніку неадпаведнасці логікі беларускай мовы.

Лексіка

Словы-сінонімы

Пералік слоў-сінонімаў, дзе абодва літаратурныя і фіксуюцца ў слоўніках (магчыма, з сэнсавымі адценнямі)

• травень, май
• брамнік, варатар
• нападнік, нападаючы
• густата, гушчыня
• вайсковы, ваенны, воінскі. Усе словы могуць ужывацца ў розных значэннях. Для канкрэтных падряздзяленняў у вікіпедыі прынята пісаць «воінская часць».
• мучанік, пакутнік. Слова «мучанік» ужываецца для кананізаваных і беатыфікаваных асоб (гл. Катэгорыя:Мучанікі). Слова «пакутнік» можна ўжываць для іншых людзей, якія пакутавалі за веру.
• верагоднасць, імавернасць. Абодна словы існуюць у беларускай мове, але маюць розныя значэнні: верагоднасць адпавядае рус. достоверность, імавернасць — рус. вероятность. Ужыванне слова «верагоднасць» у значэнні імавернасці (калі няма дакладнасці, што падзея адбудзецца) — памылка.
• домік, дамок (і іншыя словы з гэтымі суфіксамі). Абодва варыянты ўжывальныя, аднак «дамок» больш размоўнае, не адпавядае энцыклапедычнаму стылю для архітэктурных помнікаў, таму ў гэтым сэнсе варта ўжываць «домік».
• сярэднявечча, сярэдневякоўе. Абодва варыянты ўжывальныя, аднак для назваў артыкулаў і катэгорый вырашана ўжываць «сярэдневякоўе», «сярэдневяковы».

Непажаданыя словы

Словы-паразіты, якія адсутнічаюць у аўтарытэтных слоўніках і для якіх ёсць уласнабеларускія замены.

Непажаданыя словы

Слова	Тлумачэнне	Альтэрнатывы
котка	дыялектызм, не адпавядае энцыклапедычнаму стылю	кошка, а лепей кот (калі пра віды)
напрыканцы	украінізм, не фіксуецца ў афіцыйных слоўніках	У канцы, к канцу, пад канец

Некарэктная лексіка

Непажаданыя словы

Няправільны варыянт	Тлумачэнне	Правільны варыянт
дзесяцічны, дваічны (пра сістэмы злічэння ў матэматыцы)		дзесятковы, двайковы
прадуктыўны (не пра граматыку)	лінгвістычны тэрмін	прадукцыйны, плённы, пладавіты, эфектыўны, карысны
(заслужаны) працаўнік	афіцыйная назва ўзнагароды	(заслужаны) работнік
старэйшы (пра пасады)	«старэйшы» ўжываецца толькі пра ўзрост	старшы
упрыгожванне (пра прадмет)	толькі ў значэнні дзеяння	упрыгажэнне, аздабленне, аздоба
частка (пра ваеннае падряздзяленне)	калька з рускай мовы	часць

Спрэчная лексіка

Тут падана лексіка, якая абмяркоўвалася раней, але пры пазнейшым спраўджванні аказвалася што лексіка або з’яўляецца нарматыўнай, або прапановы былі недастаткова падмацаваны крыніцамі.

Спрэчная лексіка

Слова	Тлумачэнне	Альтэрнатывы
акторка	паланізм, які прыжыўся ў беларускай мове і стаў літаратурным. Падаецца нароўні з «актрыса» і «акцёрка».	актрыса, акцёрка
паэтка	быццам паланізм, падаецца як размоўнае, аднак ужывальны і пашыраецца ў сучаснай літаратурнай беларускай мове (словаўтварэнне як і ў іншых фемінітываў)	паэтэса
выбітны	паланізм; ужываецца ў вузкім сэнсе (чалавек, які прабіваецца). У той жа час слова выбітны не падаецца ў акадэмічных слоўніках, некаторыя аўтары выкарыстоўваюць слова нароўні з «выдатны»	выдатны, славуты, незвычайны, выключны, цудоўны
гатэль	адсутнічае ў большасці слоўнікаў, аднак ужываецца на практыцы. Літаратурнае слова, сустракаецца нароўні з «гасцініца» і «атэль» у сучасных акадэмічных выданнях	гасцініца, атэль

Марфалогія

Канчатак (-а / -у) у родным склоне назоўнікаў мужчынскага роду

З -а пішуцца:

• алфавіта
• раёна
• сельсавета
• павета

З -у пішуцца:

• патрыярхату

Некаторыя словы могуць мець розныя канчаткі ў залежнасці ад сэнсу. Уласныя назвы пры скланенні маюць канчатак -а/-я, нават калі супадаюць з няўласнымі.

Канчатак назоўнікаў множнага ліку ў родным склоне

Дапушчальны як нулявы канчатак, так і канчатак -аў. У назвах артыкулаў і катэгорый прынята ўжываць канчатак -аў: Філіпінаў, Баранавічаў.

Скланенне назоўнікаў мужчынскага роду на -а / -я

Назоўнікі мужчынскага роду на -а / -я (тата, дзядуля) звычайна скланяюцца як і іншыя назоўнікі мужчынскага роду (у творным склона -ам, а не -ай): татам, дзядулем. Гэта ж адносіцца і да ўласных назваў, прозвішчаў: Баракам Абамам.

Суфікс -ір- дзеясловаў

У беларускай мове дапушчальна як ставіць суфікс у пэўных словах, так і адмаўляцца ад яго. Аднак, суфікс мусіць ужывацца, калі слова без яго будзе мець ужо іншы сэнс.

У беларускай Вікіпедыі для назваў артыкулаў і катэгорый вызначаны наступныя варыянты:

• іміграваць (а не імігрыраваць)

Пунктуацыя

У лідзе альтэрнатызная назва, пададзеная пасля злучніка «або», аддзяляецца коскай: «БССР, або Беларусь» (няправільна «БССР або Беларусь»).

Спалучэнне «да н.э.» ужываецца ў беларускай вікіпедыі без прабела паміж «н.» і «э.».

Сінтаксіс

Ужыванне давальнага або меснага склонаў з прыназоўнікам «па»

Прыназоўнік «па» можа ўжывацца з давальным або месным склонамі. Ужыванне з месным склонам апошнім часам набывае папулянасць і лічыцца дапушчальным. Аднак, пры адсутнасці крыніц на ўжыванне меснага склону для канкрэтнай назвы варта арыентавацца на напісанне аўтарытэтныя крыніцы з гэтай назвай.

Дапасаванне прыназоўнікаў

Дапасаванне прыназоўнікаў

Няправільны варыянт	Тлумачэнне	Правільны варыянт
Ажаніцца на	калька з рускай мовы (жениться на)	Ажаніцца з
У 50 км да захаду ад Мінска	калька з рускай мовы (в 50 км к западу от Минска)	За 50 км на захад ад Мінска

Правапіс імён і прозвішчаў

Прозвішчы не перакладаюцца і даюцца так, як у аўтарытэтных крыніцах, або транслітарацыяй; напрыклад, можа быць прозвішча як Мікалаеў, так і Нікалаеў. Аканне ў прозвішчах (у тым ліку ў фіналях -эль, -эр) адбываецца толькі для прозвішчаў славянскага паходжання (будзе Плятэр, Ландэр).

Імёны беларусаў, дзе ёсць розныя формы, звычайна ўжываюцца ў больш беларускім варыянце (так звычайна даецца ў БелЭн і іншых аўтарытэтных крыніцах):

• Піліп (Сяргей Піліпавіч Нікалаеў)
• Яўген
• Апанас

Для некаторых імён звачайна выкарыстоўваецца адзін варыянт, аднак у назвах артыкулаў можа ўжывацца «народнае» імя, пад якім чалавек атрымаў вядомасць, напрыклад: Дзмітрый — Зміцер

Ужыванне розных варыянтаў імя па бацьку (Васільевіч/Васілевіч, Яўгеньевіч/Яўгенавіч) не мае кансэнсусу.

Варыянты напісання імён і прозвішчаў у іншых мовах:

• Чэшскае Ёсеф
• Польскія Юзаф, Мікалай, Павел, Анджэй; Стэфан Баторый
• Нямецкае Ёган, у традыцыйных напісаннях Іаган
• Італьянскія Джузэпэ, Джыролама, (Джам)Батыста
• Сербскае Нікола
• Англійскія Уільямс, Уотсан, Чарлз
• Біблейскае Ісак
• Лацінскае Цэлесцін

Для нерускіх народаў варта аддаваць перавагу нацыянальнаму напісанню імёнаў і прозвішчаў, а не русіфікаванаму: Імантс Зіеданіс, Марытэ Мельнікайтэ. Таксама для народаў былога СССР не ўжываюцца імёны па бацьку ў назвах артыкулаў, якія маглі мець месца ў савецкія часы.

Практычныя транскрыпцыі

Практычныя транскрыпцыі — зборы правіл, якія рэгламентуюць перадачу ўласных назваў (як правіла, геаграфічных) з іншай мовы на беларускую. Такія зборы могуць быць як афіцыйна зацверджанымі дакументамі, так і прапановамі канкрэтных вучоных, або нават вікіпедыстаў.

Афіцыйныя транскрыпцыі, зацверджаныя Дзяржаўным камітэтам па маёмасці Рэспублікі Беларусь. Ужываюцца для перадачы геаграфічных назваў пэўных краін на беларускую мову.

• Латышска-беларуская практычная транскрыпцыя (гл. шаблон {{ТКП-Латвія}})
• Літоўска-беларуская практычная транскрыпцыя (гл. шаблон {{ТКП-Літва}})
• Польска-беларуская практычная транскрыпцыя (гл. шаблон {{ТКП-Польшча}})
• Украінска-беларуская практычная транскрыпцыя (гл. шаблон {{ТКП-Украіна}})

Згодна з кансэнсусам супольнасці, гэтыя дакументы маюць найвышэйшы прыярытэт пры вызначэнні геаграфічных назваў (вышэй за энцыклапедыі і слоўнікі). Пэўныя выключэнні з прынцыпу транслітарацыі магчымыя ў адпаведнасці з гэтымі дакументамі для канкрэтных традыцыйных назваў. Для Украіны такімі лічацца:

• Назвы абласных цэнтраў, вядомыя з савецкіх часоў
• Назвы даўніх паселішчаў, якія ўваходзілі ў склад Вялікага Княства Літоўскага

Пры адсутнасці акадэмічных крыніц прынцыпы ТКП могуць распаўсюджвацца на імёны і прозвішчы (Пятрас Вайціекунас), аднак пры наяўнасці такіх крыніц (энцыклапедый, даведнікаў) варта аддаваць перавагу ім (Войцех Ярузельскі, Ежы Бузек, Яраслаў Качыньскі)

Транскрыпцыі, распрацаваныя вучонымі або вікіпедыстамі

• Вікіпедыя:Праект:Правапіс/Англійска-беларуская практычная транскрыпцыя (Вікторка)
• Вікіпедыя:Праект:Правапіс/Кітайска-беларуская практычная транскрыпцыя (таксама заўвагі)
• Вікіпедыя:Праект:Правапіс/Партугальска-беларуская практычная транскрыпцыя (таксама заўвагі)
• Шведска-беларуская практычная транскрыпцыя
• Вікіпедыя:Праект:Правапіс/Японска-беларуская практычная транскрыпцыя

Гэтыя транскрыпцыі саступаюць ў аўтарытэтнасці энцыклапедыям і СМІ, арыентавацца на іх варта, калі на назву няма ніякіх іншых беларускамоўных крыніц.

Абмеркаванні для іншых моў

• Казахская

Тэматычныя крыніцы

Беларускамоўныя крыніцы, прысвечаныя пэўнай тэматыкі, могуць ужываць спецыфічныя словы і напісанні на беларускай мове, і нават наўпрост яўна парушаць Правілы 2008 года. Ужываць такія крыніцы варта з асцярожнасцю.

• У слове (з адной асновай і адсутнасцю інтанацыйна вылучаных частак) можна быць толькі адна літара «о» і пад націскам.
• Рэлігійныя крыніцы часта даюць свае назвы вялікімі літарамі, але ў большасці выпадкаў гэта не абгрунтавана правіламі мовы

Гл. таксама

• Вікіпедыя:Тэрміналогія