Асірыс: Розніца паміж версіямі
[недагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Няма тлумачэння праўкі |
др стылявыя змены, арфаграфія, афармленне |
||
Радок 1: | Радок 1: | ||
[[File:Standing Osiris edit1.svg|thumb|Асірыс]] |
[[File:Standing Osiris edit1.svg|thumb|Асірыс]] |
||
'''Асірыс (Азірыс)''' ({{lang-egy|wsjr}}, {{lang-grc|Ὄσιρις}}, {{lang-la|Osiris}}) |
'''Асірыс (Азірыс)''' ({{lang-egy|wsjr}}, {{lang-grc|Ὄσιρις}}, {{lang-la|Osiris}}) — бог адраджэння, цар замагільнага свету ў [[Старажытнаегіпецкая міфалогія|старажытнаегіпецкай міфалогіі]], муж [[Ісіда|Ісіды]]. Само імя «Асірыс» — грэкізаваны варыянт егіпецкага «Усір» (ws'ĩr). |
||
== У егіпецкай міфалогіі == |
== У егіпецкай міфалогіі == |
||
Згадваецца ў [[Старажытны Егіпет|старажытнаегіпецкіх]] тэкстах як старэйшы сын бога неба [[Геб]]а і багіні зямлі [[Нут]], а таксама брат і муж багіні Ісіды. Быў адным з |
Згадваецца ў [[Старажытны Егіпет|старажытнаегіпецкіх]] тэкстах як старэйшы сын бога неба [[Геб]]а і багіні зямлі [[Нут]], а таксама брат і муж багіні Ісіды. Быў адным з чатырох багоў, якія ў першапачатковыя часы пачаргова жылі на зямлі, сярод людзей, і кіравалі Егіптам, як фараоны. Узначальваючы [[Егіпет]], ён адвучыў людзей ад дзікага ладу жыцця, [[Канібалізм|канібалізму]], навучыў сеяць культурныя расліны ([[Полба|полбу]] і [[ячмень]]), садзіць вінаграднікі, гатаваць [[віно]] і [[піва]], а таксама здабываць медную і залатую руду. Ён навучыў людзей медыцыне, будаўніцтву гарадоў, усталяваў культ. Амбіцыёзны і зайздрослівы бог пустыні [[Сет, міфалогія|Сэт]] — малодшы брат Асірыса — пажадаў кіраваць замест яго і прыдумаў спосаб знішчыць брата. Сэт наведаўся разам з 72 зламыснікамі на пір, які спраўляў Асірыс, загадаў унесці прыгожую скрыню (відавочна, [[саркафаг]]) і абвясціў, што гэтая рэч будзе падаравана таму, каму падыйдзе паводле памераў. Калі Асірыс лёг у скрыню, служкі Сэта закрылі яе, залілі свінцом і кінулі і [[Ніл]]. Плынь прыцягнула саркафаг да берага, і куст верасу, які там рос, ахапіў яе сваімі галінамі. |
||
Багіня Ісіда, |
Багіня Ісіда, жонка Асірыса, знайшла труну з целам мужа. Яна цудоўным чынам выцягнула з яго схаваную жыццёвую сілу і зачала ад мёртвага мужа сына — бога [[Гор]]а. Пахаваўшы цела Асірыса, яна пасялілася ў балотах [[Дэльта Ніла|дэльты Ніла]] і там выхавала свайго сына. Калі Гор падрос, ён пачаў змагацца з Сэтам. Спачатку ён пацярпеў паразу і нават згубіў адно вока — чароўнае [[Вока Гора]], але затым поспех перайшоў на яго бок. Ён перамог Сэта, адабраў згубленае вока, якое даў праглынуць мёртваму бацьку. Асірыс ажыў, але не пажадаў заставацца на зямлі і пакінуў трон Гору, а сам стаў кіраваць замагільным светам. |
||
Паводле іншай версіі міфа Сэт не замкнуў Асірыса ў скрыні, а рассек на 14 частак і раскідаў па ўсяму Егіпту. Ісіда сабрала ўсе часткі і пахавала. [[Плутарх]] у трактаце [[Аб Ісідзе і Асірысе|«Аб Ісідзе і Асірысе»]] спалучае абедзве версіі: Сэт нібыта распраўляецца з Асірысам двойчы. Паводле некаторых версій, Асірыса ажывіў не Гор, а Ісіда (сама, або з дапамогаю сястры [[Нефтыда|Нефтыды]]). Пахаванне Асірыса прыпісвалася то Ісідзе, то [[Анубіс]]у. |
|||
== Інтэрпрэтацыя міфаў == |
== Інтэрпрэтацыя міфаў == |
||
Матыў рассячэння цела Асірыса на 14 частак, верагодна, |
Матыў рассячэння цела Асірыса на 14 частак, верагодна, узнік каб растлумачыць наяўнасць магіл Асірыса ў розных частках Егіпта. У сусветнай практыцы наогул бог мёртвых адначасова з'яўляецца богам ураджаю, бо ўраджай «прыходзіць» з-пад зямлі, куды хаваюць памерлых. Сюжэт са смерцю Асірыса і яго ажыўленнем перадае цыкл жыцця культурнай расліны, якую найперш «хаваюць» у зямлю ў выглядзе насення, а потым яна «ажывае» (прарастае). |
||
== Фарміраванне і развіццё культу Асірыса == |
== Фарміраванне і развіццё культу Асірыса == |
||
[[Image:La Tombe de Horemheb cropped.jpg|thumb|200px|Багі Асірыс, [[Анубіс]] |
[[Image:La Tombe de Horemheb cropped.jpg|thumb|200px|Багі Асірыс, [[Анубіс]] і [[Гор]], малюнак на магільнай сцяне.]] |
||
Культ Асірыса узнік у эпоху [[Першабытнае грамадства| |
Культ Асірыса узнік у эпоху [[Першабытнае грамадства|першабытнародавага ладу]]; ён успрымаўся як бог творчых сіл [[Прыродазнаўчыя навукі|прыроды]]. Сувязь Асірыса з прыродай захавалася на працягу ўсёй гісторыі Егіпта. Звычайна яго малявалі сярод дрэў, з вінаграднай галінкай, якая часам абвівала яго постаць. Яго цела заўсёды фарбавалі ў зялёны колер. Лічылася, быццам, як і ўвесь раслінны свет, Асірыс штогод памірае і адраджаецца да новага жыцця, жыццёвая сіла ў ім заўсёды захоўваецца, нават у мёртвым. На выявах скрозь труну Асірыса прарастае дрэва, або з Асірыса-[[Мумія|муміі]] вырастаюць сцёблы злакаў, якія палівае жрэц. У пахаваннях часта размяшчалася нацягнутая на раму тканіна, на якой з зямлі ляпілі ляжачую постаць Асірыса, якую засявалі насеннем полбы і ячменю: калі зеляніна прарасце, то ажыве і мёртвы. Спачатку Асірыса атаяснялі з памерлым царом. У «Тэкстах пірамід» фараон пасля смерці прыпадабняецца Асірысу. Пачынаючы з эпохі [[Сярэдняе Царства|Сярэдняга Царства]], кожнага памерлага егіпцяніна атаяснялі з Асірысам (лічылася, быццам пасля смерці памерлы ажывае, як Асірыс, і ва ўсіх болей позніх задушных тэкстах імя Асірыса згадваецца перад імем памерлага). |
||
Як бог памерлых і цар замагільнага свету, Асірыс успрымаецца як суддзя свету мёртвых. Лічылася, што |
Як бог памерлых і цар замагільнага свету, Асірыс успрымаецца як суддзя свету мёртвых. Лічылася, што кожны памерлы паўстае перад ім, і сэрца мёртвага ўзважваецца на шалях адносна каменнай выявы багіні [[Маат]]. Калі чаша, на якой стаіць гэтая выява, аказвалася цяжэйшай, а сэрца — лягчэйшым, чалавек трапляў у «райскія палі» Іару, дзе атрымліваў асалоду ад вечнага жыцця. Калі сэрца аказвалася цяжэйшым — азначала, што пры жыцці памерлы быў грэшнікам, і яго аддавалі з'ядзенне пачвары. |
||
[[Image:Serapis Pio-Clementino Inv689 n2.jpg|thumb|200px|Бюст Серапіса.]] |
[[Image:Serapis Pio-Clementino Inv689 n2.jpg|thumb|200px|Бюст Серапіса.]] |
||
Першапачаткова Асірыс, верагодна, быў мясцовым богам у [[Джэду]], ва ўсходняй частцы дэльты Ніла. |
Першапачаткова Асірыс, верагодна, быў мясцовым богам у [[Джэду]], ва ўсходняй частцы дэльты Ніла. Атоеснены з іншым богам горада — [[Аджэці]] — яго сталі выяўляць з атрыбутамі гэтага боства (кіем і бізуном альбо покаўкай<!--?-->), якія трывала замацаваліся за Асірысам. Заняўшы цэнтральнае месца ў царскім кульце, Асірыс стаў шанавацца ў [[Абідос]]е — месцы пахавання [[Фараон|фараонаў]], дзе ён замяніў бога памерлых Анубіса — апошні зрабіўся яго спадарожнікам і памочнікам. Як сын бога зямлі Геба — сын, які сыходзіў пасля смерці пад зямлю, Асірыс стаў шанавацца богам зямных глыбінь, на чыіх плячах спачывала Зямля, з поту чыіх рук выцякае Ніл. |
||
З канцом Новага царства Асірыса звязвалі з богам Ра і |
З канцом Новага царства Асірыса звязвалі з богам Ра і выяўлялі з сонечным дыскам на галаве. У эліністычны перыяд культ Асірыса зліўся з культам свяшчэннага быка Апіса і новы (элінізаваны) вобраз бога, які атрымаў імя [[Серапіс]]а (Асірыса — Апіса), набывае папулярнасць далёка за межамі Егіпта. Раней культ Асірыса распаўсюдзіўся ў захопленым Егіптам [[Кушанскае царства|Кушы]] і іншых краінах. У грэка-рымскі перыяд культ Асірыса (у адным шэрагу з грэка-ўсходнімі культамі багоў паміраючай і ажываючай прырода — [[Атыс]]а, [[Адоніс]]а, [[Тамух]]а) шырока распаўсюдзіўся ў Заходняй Азіі і [[Еўропа|Еўропе]], уключаючы ўсё [[Прычарнамор'е]]. |
||
== Знішчэнне культу == |
== Знішчэнне культу == |
||
[[Гісторыя хрысціянства|Хрысціянізацыя]] [[Рымская імперыя|Рымскай Імперыі]] (у склад якой уваходзіў Егіпет) |
[[Гісторыя хрысціянства|Хрысціянізацыя]] [[Рымская імперыя|Рымскай Імперыі]] (у склад якой уваходзіў Егіпет) вылучалася ўсё болей жорсткім ціскам на старажытныя язычніцкія культы. У 390 годзе быў выдадзены дэкрэт імператара [[Феадосій I Вялікі|Феадосія]] пра разбурэнне язычніцкіх храмаў, які, аднак, не выканалі на востраве [[Філэ]], дзе культ Асірыса працягваў існаваць да VI ст. Пазней візантыйскі імператар [[Юстыніян I]] накіраваў на востраў сваіх людзей, каб зачыніць храмы, арыштаваць [[Жрэцтва|жрацоў]] і прывезці рэліквіі культу ў [[Канстанцінопаль]]. |
||
== Літаратура == |
== Літаратура == |
||
* Мацье М. Э. |
* ''Мацье М. Э.'' Древнеегипетские мифы (переводы мифов). — М.-Л., 1956; |
||
* |
* ''Plutarch''. Über Isis und Osiris, herausg / Parthey G. — В., 1860. — (Трактат Плутарха); |
||
* ''Mopэ А.'' Страсти Озириса // Цари и боги Египта. Пер. с франц. — М., 1914. — С. 81-123; |
|||
* ''Zakharov A. A.'' A fragment of a crown of Osiris from the South of Russia // «Ancient Egypt» № 3, 1926; |
|||
* Lеfeburе Е. |
* ''Lеfeburе Е.'' Le mythe osirien // Études egyptol 3-4, — P., 1874-75; |
||
* ''Budge Е.'' Osiris and the egyption resurrection, v. 1-2. — L.-N.Y., 1911. |
|||
Д. Г. Редер. |
|||
{{Рэлігія Старажытнага Егіпта}} |
{{Рэлігія Старажытнага Егіпта}} |
Версія ад 15:48, 31 ліпеня 2014
Асірыс (Азірыс) (егіп. wsjr, стар.-грэч.: Ὄσιρις, лац.: Osiris) — бог адраджэння, цар замагільнага свету ў старажытнаегіпецкай міфалогіі, муж Ісіды. Само імя «Асірыс» — грэкізаваны варыянт егіпецкага «Усір» (ws'ĩr).
У егіпецкай міфалогіі
Згадваецца ў старажытнаегіпецкіх тэкстах як старэйшы сын бога неба Геба і багіні зямлі Нут, а таксама брат і муж багіні Ісіды. Быў адным з чатырох багоў, якія ў першапачатковыя часы пачаргова жылі на зямлі, сярод людзей, і кіравалі Егіптам, як фараоны. Узначальваючы Егіпет, ён адвучыў людзей ад дзікага ладу жыцця, канібалізму, навучыў сеяць культурныя расліны (полбу і ячмень), садзіць вінаграднікі, гатаваць віно і піва, а таксама здабываць медную і залатую руду. Ён навучыў людзей медыцыне, будаўніцтву гарадоў, усталяваў культ. Амбіцыёзны і зайздрослівы бог пустыні Сэт — малодшы брат Асірыса — пажадаў кіраваць замест яго і прыдумаў спосаб знішчыць брата. Сэт наведаўся разам з 72 зламыснікамі на пір, які спраўляў Асірыс, загадаў унесці прыгожую скрыню (відавочна, саркафаг) і абвясціў, што гэтая рэч будзе падаравана таму, каму падыйдзе паводле памераў. Калі Асірыс лёг у скрыню, служкі Сэта закрылі яе, залілі свінцом і кінулі і Ніл. Плынь прыцягнула саркафаг да берага, і куст верасу, які там рос, ахапіў яе сваімі галінамі.
Багіня Ісіда, жонка Асірыса, знайшла труну з целам мужа. Яна цудоўным чынам выцягнула з яго схаваную жыццёвую сілу і зачала ад мёртвага мужа сына — бога Гора. Пахаваўшы цела Асірыса, яна пасялілася ў балотах дэльты Ніла і там выхавала свайго сына. Калі Гор падрос, ён пачаў змагацца з Сэтам. Спачатку ён пацярпеў паразу і нават згубіў адно вока — чароўнае Вока Гора, але затым поспех перайшоў на яго бок. Ён перамог Сэта, адабраў згубленае вока, якое даў праглынуць мёртваму бацьку. Асірыс ажыў, але не пажадаў заставацца на зямлі і пакінуў трон Гору, а сам стаў кіраваць замагільным светам.
Паводле іншай версіі міфа Сэт не замкнуў Асірыса ў скрыні, а рассек на 14 частак і раскідаў па ўсяму Егіпту. Ісіда сабрала ўсе часткі і пахавала. Плутарх у трактаце «Аб Ісідзе і Асірысе» спалучае абедзве версіі: Сэт нібыта распраўляецца з Асірысам двойчы. Паводле некаторых версій, Асірыса ажывіў не Гор, а Ісіда (сама, або з дапамогаю сястры Нефтыды). Пахаванне Асірыса прыпісвалася то Ісідзе, то Анубісу.
Інтэрпрэтацыя міфаў
Матыў рассячэння цела Асірыса на 14 частак, верагодна, узнік каб растлумачыць наяўнасць магіл Асірыса ў розных частках Егіпта. У сусветнай практыцы наогул бог мёртвых адначасова з'яўляецца богам ураджаю, бо ўраджай «прыходзіць» з-пад зямлі, куды хаваюць памерлых. Сюжэт са смерцю Асірыса і яго ажыўленнем перадае цыкл жыцця культурнай расліны, якую найперш «хаваюць» у зямлю ў выглядзе насення, а потым яна «ажывае» (прарастае).
Фарміраванне і развіццё культу Асірыса
Культ Асірыса узнік у эпоху першабытнародавага ладу; ён успрымаўся як бог творчых сіл прыроды. Сувязь Асірыса з прыродай захавалася на працягу ўсёй гісторыі Егіпта. Звычайна яго малявалі сярод дрэў, з вінаграднай галінкай, якая часам абвівала яго постаць. Яго цела заўсёды фарбавалі ў зялёны колер. Лічылася, быццам, як і ўвесь раслінны свет, Асірыс штогод памірае і адраджаецца да новага жыцця, жыццёвая сіла ў ім заўсёды захоўваецца, нават у мёртвым. На выявах скрозь труну Асірыса прарастае дрэва, або з Асірыса-муміі вырастаюць сцёблы злакаў, якія палівае жрэц. У пахаваннях часта размяшчалася нацягнутая на раму тканіна, на якой з зямлі ляпілі ляжачую постаць Асірыса, якую засявалі насеннем полбы і ячменю: калі зеляніна прарасце, то ажыве і мёртвы. Спачатку Асірыса атаяснялі з памерлым царом. У «Тэкстах пірамід» фараон пасля смерці прыпадабняецца Асірысу. Пачынаючы з эпохі Сярэдняга Царства, кожнага памерлага егіпцяніна атаяснялі з Асірысам (лічылася, быццам пасля смерці памерлы ажывае, як Асірыс, і ва ўсіх болей позніх задушных тэкстах імя Асірыса згадваецца перад імем памерлага).
Як бог памерлых і цар замагільнага свету, Асірыс успрымаецца як суддзя свету мёртвых. Лічылася, што кожны памерлы паўстае перад ім, і сэрца мёртвага ўзважваецца на шалях адносна каменнай выявы багіні Маат. Калі чаша, на якой стаіць гэтая выява, аказвалася цяжэйшай, а сэрца — лягчэйшым, чалавек трапляў у «райскія палі» Іару, дзе атрымліваў асалоду ад вечнага жыцця. Калі сэрца аказвалася цяжэйшым — азначала, што пры жыцці памерлы быў грэшнікам, і яго аддавалі з'ядзенне пачвары.
Першапачаткова Асірыс, верагодна, быў мясцовым богам у Джэду, ва ўсходняй частцы дэльты Ніла. Атоеснены з іншым богам горада — Аджэці — яго сталі выяўляць з атрыбутамі гэтага боства (кіем і бізуном альбо покаўкай), якія трывала замацаваліся за Асірысам. Заняўшы цэнтральнае месца ў царскім кульце, Асірыс стаў шанавацца ў Абідосе — месцы пахавання фараонаў, дзе ён замяніў бога памерлых Анубіса — апошні зрабіўся яго спадарожнікам і памочнікам. Як сын бога зямлі Геба — сын, які сыходзіў пасля смерці пад зямлю, Асірыс стаў шанавацца богам зямных глыбінь, на чыіх плячах спачывала Зямля, з поту чыіх рук выцякае Ніл.
З канцом Новага царства Асірыса звязвалі з богам Ра і выяўлялі з сонечным дыскам на галаве. У эліністычны перыяд культ Асірыса зліўся з культам свяшчэннага быка Апіса і новы (элінізаваны) вобраз бога, які атрымаў імя Серапіса (Асірыса — Апіса), набывае папулярнасць далёка за межамі Егіпта. Раней культ Асірыса распаўсюдзіўся ў захопленым Егіптам Кушы і іншых краінах. У грэка-рымскі перыяд культ Асірыса (у адным шэрагу з грэка-ўсходнімі культамі багоў паміраючай і ажываючай прырода — Атыса, Адоніса, Тамуха) шырока распаўсюдзіўся ў Заходняй Азіі і Еўропе, уключаючы ўсё Прычарнамор'е.
Знішчэнне культу
Хрысціянізацыя Рымскай Імперыі (у склад якой уваходзіў Егіпет) вылучалася ўсё болей жорсткім ціскам на старажытныя язычніцкія культы. У 390 годзе быў выдадзены дэкрэт імператара Феадосія пра разбурэнне язычніцкіх храмаў, які, аднак, не выканалі на востраве Філэ, дзе культ Асірыса працягваў існаваць да VI ст. Пазней візантыйскі імператар Юстыніян I накіраваў на востраў сваіх людзей, каб зачыніць храмы, арыштаваць жрацоў і прывезці рэліквіі культу ў Канстанцінопаль.
Літаратура
- Мацье М. Э. Древнеегипетские мифы (переводы мифов). — М.-Л., 1956;
- Plutarch. Über Isis und Osiris, herausg / Parthey G. — В., 1860. — (Трактат Плутарха);
- Mopэ А. Страсти Озириса // Цари и боги Египта. Пер. с франц. — М., 1914. — С. 81-123;
- Zakharov A. A. A fragment of a crown of Osiris from the South of Russia // «Ancient Egypt» № 3, 1926;
- Lеfeburе Е. Le mythe osirien // Études egyptol 3-4, — P., 1874-75;
- Budge Е. Osiris and the egyption resurrection, v. 1-2. — L.-N.Y., 1911.