Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі

Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі
Дата нараджэння	2 (14) чэрвеня 1867
Месца нараджэння	Рэчыца, Рэчыцкі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	30 верасня 1934(1934-09-30) (67 гадоў)
Месца смерці	Масква, РСФСР, СССР
Месца пахавання	Данскія могілкі[d]
Грамадзянства	Расійская імперыя  СССР
Жонка	Надзея Маркіянаўна Доўнар-Запольская[d]
Дзеці	Усевалад Мітрафанавіч Доўнар-Запольскі[d]
Род дзейнасці	гісторык, этнограф
Навуковая сфера	этнаграфія, фальклор, літаратуразнаўства і эканамічная гісторыя[d]
Месца працы	МДУ Кіеўскі нацыянальны ўніверсітэт імя Тараса Шаўчэнкі Кіеўскі нацыянальны эканамічны ўніверсітэт імя Вадзіма Гецьмана Харкаўскі інстытут народнай гаспадаркі[d] Харкаўскі нацыянальны ўніверсітэт імя В. Н. Каразіна Бакінскі дзяржаўны ўніверсітэт Азербайджанскі тэхнічны ўніверсітэт БДУ Інстытут беларускай культуры Маскоўская сельскагаспадарчая акадэмія імя К. А. Ціміразева
Навуковая ступень	доктар гістарычных навук
Альма-матар	гісторыка-філалагічны факультэт Кіеўскага ўніверсітэта[d] (1893) Імператарскі ўніверсітэт Святога Уладзіміра Мазырская мужчынская гімназія
Узнагароды
Подпіс
Цытаты ў Вікіцытатніку
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі (2 (14) чэрвеня 1867, Рэчыца — 30 верасня 1934, Масква) — беларускі гісторык і этнограф. Паходзіў з дробнай беззямельнай шляхты, сын калежскага сакратара.

Аўтар больш за 150 прац па гісторыі Кіеўскай Русі, Маскоўскай дзяржавы, Расіі ў XIX стагоддзі, гісторыі Літвы і Беларусі, па сацыяльна-палітычным рухам, сялянскаму пытанні і этнаграфіі Беларусі. Працы яго пераважна мелі навукова-аналітычны характар. Шырока карыстаўся ў сваіх працах матэрыяламі больш 20-ці архіваў (Масква, Санкт-Пецярбург, Кіеў, Вільня, Варшава, Кракаў, Львоў, Кастрама, Яраслаўль, Ноўгарад, Нясвіж і інш.). Шмат з яго прац застаюцца неапублікаванымі. Узнагароджаны за навуковую працу ордэнам Святога Уладзіміра 4-й ступені (1916).

Выпускнік гістарычна-філалагічнага факультэта Кіеўскага ўніверсітэта (1893), магістарская дысертацыя (восень 1901), доктарская дысертацыя па гісторыі (1906). Прыват-дацэнт Маскоўскага ўніверсітэта (1899), прафесар рускай гісторыі Кіеўскага ўніверсітэта (1902). Арганізатар і дырэктар Вышэйшых камерцыйных курсаў (Кіеў, 1906), дырэктар Палаты экспертаў, старшыня навукова-папулярных гурткоў і таварыстваў у Кіеве.

Пасля канфлікту са студэнтамі Кіеўскага камерцыйнага інстытута (1917) і «Справы Сташэўскага» (1917), адмовіўся амаль ад усёй выкладчыцкай працы. Прафесар Харкаўскага інстытута народнай гаспадаркі (снежань 1919 года) і Харкаўскага ўніверсітэта (1920—1921). Прарэктар Азербайджанскага ўніверсітэта і прафесар Бакінскага політэхнічнага інстытута (1922—1925). Пасля пераезду ў Беларусь, прафесар беларускай гісторыі ў Беларускім дзяржаўным універсітэце (кастрычнік 1925 — восень 1926 гадоў), стваральнік, супольна з Д. І. Даўгялам, Археаграфічнай камісіі Інбелкульта (1925). Пасля вымушанага пераезду ў Маскву (восень 1926 года), часта мусіў працаваць па-за навуковым полем дзейнасці. Прафесар Ціміразеўскай акадэміі (1930-я). У 1920-х—1930-х таксама займаў пасады ў сістэме кіравання гаспадаркай у савецкіх Украіне, Азербайджане, Беларусі і Расіі.

Паходжанне прозвішча

Прозвішча Доўнар ад старалітоўскага (старабалцкага) двухасноўнага імя Dau-nor’as, якое насіў продак сям’і Доўнараў. Такія двухасноўныя імёны дайшлі з індаеўрапейскай эпохі і ўласцівыя іменнікам народаў індаеўрапейскага паходжання.

У імені Dau-nor’as асновы ад літоўскага daug «шмат», norėti «хацець». Тыя ж асновы вядомыя і ў старапрускім іменніку. Імя значыць «Той, хто шмат хоча», такія імёны адлюстроўвалі ваярскую этыку старалітоўскай эпохі, якая вымагала імкнуцца да заваяванняў і ваеннай здабычы.

На ўсходзе цяперашняй Беларусі прозвішчы такога тыпу распаўсюдзіліся ў XV стагоддзі, калі ў часы вялікага князя Казіміра носьбіты такіх двухасноўных імёнаў пасылаліся ўмацоўваць мяжу Вялікага Княства Літоўскага.

У палітыцы

Удзельнічаў у нелегальных дэмакратычных рухах (1880-я), быў пад часоваю забаронай сяліцца ў Кіеве. Пазней, сімпатызаваў левым рухам.

Актыўна падтрымліваў Беларускую Народную Рэспубліку, ачольваў Беларускую гандлёвую палату (Кіеў, 1918), падрыхтаваў праект стварэння Беларускага ўніверсітэта ў Мінску (кан. сакавіка 1918). У маі—кастрычніку 1918 удзельнічаў у працы дыпламатычнай місіі БНР у Кіеве, якая шукала магчымасцяў дабіцца прызнання БНР у прадстаўнікоў Савецкай Расіі, Украіны, Дону, Германіі і Аўстра-Венгрыі.

Па просьбе ўладаў БНР склаў «Мемарыял» («Асновы беларускай дзяржаўнасці»), які быў надрукаваны ў Гродне і Вільні ў 1919 годзе па-беларуску, па-руску, па-нямецку, па-французску; пазней «Мемарыял» быў перакладзены на англійскую мову П. Кларкам. Дакумент утрымліваў гістарычныя падставы неабходнасці стварэння незалежнай беларускай дзяржавы, і быў прадстаўлены на Версальскай канферэнцыі, хоць і беспаспяхова.

Два сыны Доўнар-Запольскага загінулі ў час грамадзянскай вайны ў шэрагах Чырвонай Арміі.

Надрукаваная, але неапублікаваная кніга «Гісторыя Беларусі» выклікала абурэнне палітычных уладаў Беларусі (пачатак 1926 года), была названа «катэхізісам нацыянал-дэмакратызму», забаронена, а рукапіс канфіскаваны. Пасля гэтага Доўнар-Запольскі быў вымушаны пераехаць, практычна высланы, у Маскву (восень 1926 года), і ніколі больш не вяртаўся ў Беларусь.

У 1930—1934 гадах ён быў рэзка крытыкаваны за «нова-народніцтва», яму прыпісвалася аўтарства ідэйнай базы «нацыянал-дэмакратызму», яго называлі «агентам фашызму» (акадэмік В. К. Шчарбакоў), ён і яго навуковая школы былі палітычна выкрыты ў выступе яго былога вучня прафесара А. П. Аглобліна (Кіеў, 1934).

• 
  Тэрыторыі, на якіх была абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка на падставе «этнічнага крытэрыя» (як гэта разумелася палітыкамі і ідэолагамі БНР) — паводле прац беларускага гісторыка Доўнар-Запольскага
• 
  Межы Беларускай Народнай Рэспублікі, аб’яўленыя 25 сакавіка 1918 года, і этнічная тэрыторыя беларусаў на падставе прац беларускага гісторыка Мітрафана Доўнар-Запольскага і Яўхіма Карскага

У навуцы

Вучань прафесараў Галубоўскага, Іконнікава, і, асабліва, В. Б. Антановіча. Імкнуўся спалучаць навуковую і навучальную дзейнасці, як гэта рабілі Шафарык, Караджыч, Кастамараў.

Разбіў погляд на беларусаў як на народ, пазбаўлены нацыянальнасці, рашуча падтрымліваў беларускае нацыянальнае адраджэнне ў пачатку XX стагоддзя. Вітаў з’яўленне «строга аб’ектыўнай і навуковай» плыні ў беларускіх гістарычных і этнаграфічных даследваннях. Выказваў агульную сімпатыю да марксізму, але не быў ім захоплены.

У брашуры "Дунін-Марцінкевіч і яго паэма «Тарас на Парнасе»" (Віцебск, 1896 год) упершыню апублікаваў ананімны твор XIX стагоддзя «Вясна гола перапала».

Гістарычныя канцэпцыя

Мітрафан Доўнар-Запольскі аддаваў вяршэнства гісторыі народаў у параўнанні з гісторыяй дзяржаў, лічыў этнаграфію і эканоміку аднымі з найважнейшых фактараў у развіцці грамадства. Сцвярджаў існаванне беларускай нацыі, з уласнай гісторыяй, выразнымі этнаграфічнымі рысамі, багатай народнай культурай, з уласнай беларускай мовай як спадчынніцай дыялектаў крывічоў і дрыгавічоў. Даследчык сцвярджаў, што беларусы сфарміраваліся ў IX—XII стагоддзях у выніку кансалідацыі крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў. Падтрымліваў «тэорыю каланізацыі» узнікнення дзяржаўнасці ў Беларусі, лічыў крывічоў і дрыгавічоў у вялікай ступені ізаляванымі ад Кіеўскай дзяржавы, іх развіццё з гэтай прычыны адметным. Мітрафан Доўнар-Запольскі таксама ўказваў на адсутнасць этнаграфічнай еднасці Кіеўскай Русі, яе адзінымі яднальнымі фактарамі лічыў вонкавыя палітычныя і ваенныя пытанні.

Разглядаў стварэнне Вялікага Княства Літоўскага ў XIII стагоддзі як часткова мірна ўтвораны і ўзаемна карысны саюз князёў ваяўнічай Літвы і аслабленых князёў Русі.

Лічыў як дзяржаўную унію, так і царкоўную унію негатыўнымі фактарамі беларускай гісторыі, якія спрыялі рэлігійнай нецярпімасці. Адмоўна ставіўся да ўлучэння беларускіх зямель у склад Расіі пасля раздзелаў Рэчы Паспалітай. Наогул, лічыў, што і польская «шляхецкая арыстакратычная рэспубліка», і расійская «баярская алігархія», якія выключалі дэмас, былі «двума ліхамі» у беларускай гісторыі і згубна ўплывалі на беларускі народ, які «моцна дэмакратычны ў сваіх гістарычных і народных традыцыях».

Пазней, у 1920-х гадах, дадаткова падкрэсліваў эканамічны фактар у гісторыі і значэнне класавай барацьбы ў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага.

Ацэнкі

Правадзейны член Інбелкульта Мітрафан Доўнар-Запольскі на гарадзішчы Банцараўшчына. 1926 г.

Яго асоба і творчасць прыцягвалі самыя палярныя ацэнкі. Да 1930-х яго наогул станоўча ацэньвалі М. К. Любаўскі, У. І. Пічэта, Ф. Ф. Турук, Д. І. Даўгяла і інш. Пачынаючы з 1930-х гадоў, Доўнар-Запольскі трапіў, як навуковец, пад вострую палітызаваную крытыку (С. Я. Вольфсон, В. М. Перцаў, У. К. Шчарбакоў і інш.). У 1940-х—1970-х, гадах параўнальна бяспечныя часткі яго прац (этнаграфія, археалогія, археаграфія) вывучаліся, і ставіліся ў аснову прац (В. К. Бандарчык, М. Ф. Піліпенка, І. У. Чаквін, М. М. Улашчык, Л. В. Аляксееў). Гістарычныя працы Мітрафана Доўнар-Запольскага зрэдку ўзгадваліся ў спасылках да 1980-х. Спробы ацэнкі М. В. Доўнар-Запольскага як гісторыка рабіліся ў манаграфіях У. М. Міхнюка, З. Ю. Капыскага, В. У. Чапко. У 1990-х з’явіліся працы, якія вывучалі агульную навуковую пазіцыю М. Доўнар-Запольскага (С. І. Міхальчанка), развіццё яго гістарычнай канцэпцыі (Дз. У. Караў, М. Ф. Шумейка).

Джон Леслі Говард Кіп і Альтэр Літвін згадваюць пра Доўнар-Запольскага і Пічэту як пра «умеркаваных (беларускіх) нацыяналістаў».

Памяць

Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі і яго жонка Надзея Маркіянаўна. 1926

У ліпені 1997 года помнік Доўнар-Запольскаму пастаўлены ў Рэчыцы, побач з будынкам мясцовага ліцэя, аўтар праекта Эдуард Агуновіч, скульптар Валяр’ян Янушкевіч.

Навуковыя працы

Гісторыя, эканоміка і статыстыка Беларусі

• Нарыс гісторыі крывіцкіх і дрыгавіцкіх земляў да канца XII стагоддзя, Кіеў, 1891.
• Заходне-руская сялянская абшчына ў XVI стагоддзі, Санкт-Пецярбург, 1897.
• Дзяржаўная гаспадарка Вялікага княства літоўскага пры Ягелонах. Магістарская дысертацыя, Кіеў, 1901.
• Нарысы арганізацыі заходне-рускага сялянства ў XVI стагоддзі. Доктарская дысертацыя, Кіеў, 1906.
• Гісторыя рускай народнай гаспадаркі, Кіеў, 1911.
• Гісторыя Беларусі, пачатковы варыянт у 1919 годзе, дапоўнена і надрукавана ў 1925 годзе, забаронена, выдадзена паводле няпоўнага рукапісу ў 1994 і 2005 гадах. Архівавана 13 студзеня 2013.
• Нарыс сацыяльна-эканамічнай структуры Беларусі ў XVI—XVIII ст., Менск, 1925.
• Народная гаспадарка Беларусі ў 1861—1914, Менск, 1926.
• СССР па раёнах. Заходні раён (Беларуская ССР і заходняя частка РСФСР), Масква-Ленінград, 1928.

Этнаграфія і фальклор Беларусі

• Беларускае вяселле і вясельныя песні, Кіеў, 1888.
• Беларускае вяселле ў культурна-рэлігійных перажытках, Кіеў, 1893.
• Беларускае Палессе. Зборнік этнаграфічных матэрыялаў М. В. Доўнар-Запольскага. Песні пінчукоў, Кіеў, 1895.
• Даследванні і артыкулы. Зборнік у 2 т., Кіеў, 1909.

Палітычная гісторыя Русі і Расіі

• Палітычны лад Старажытнай Русі, Масква, 1906.
• Палітычныя ідэалы М. М. Сперанскага, Масква, 1906.
• Узнікненне міністэрстваў ў Расіі, Масква, 1906.
• З гісторыі сацыяльных рухаў у Расіі. Зборнік артыкулаў, Кіеў, 1905.

Працы па руху дзекабрыстаў

• Таемнае таварыства дзекабрыстаў, Масква, 1906.
• Мемуары дзекабрыстаў, Кіеў, 1906.
• Ідэалы дзекабрыстаў, Масква, 1907.

Дакументальныя працы

• Дакументы Маскоўскага архіву Міністэрства юстыцыі, Масква, 1897.
• Баркулабаўскі летапіс, 1897.
• Акты Літоўска-Рускай дзяржавы. Выпуск 1, 1390—1529, Масква, 1898.
• Літоўскія ўпамінкі татарскім ордам, Сімферопаль, 1898.
• Зборнік матэрыялаў з гісторыі народу Валынскага ваяводства ў 17—18 ст., 1914 (не публ.).

Літаратура

• Саковіч А. Прафэсар Мітрахван Доўнар-Запольскі // Веда [Нью-Ёрк]. — 1952. — № 7 (12). — С. 193—206.
• Палонская-Васіленка Н. Доўнар-Запольскі // Запісы = Zapisy. — 1953. — № 1. — С. 14—28.
• Бандарчык В. Спадчына гісторыка і этнографа // Літаратура і мастацтва. — 1960. — № 102.
• Бандарчык В. К. Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. — Мн.: Навука і тэхніка, 1964. — 282 с. С.201—215.
• Калубовіч А. Прафэсар Мітрафан Доўнар-Запольскі й Акт 25 Сакавіка // Беларуская думка [Саўт-Рывэр]. — 1964. — № 6. — С. 3—7.
• Калубовіч А. Прафэсар Мітрафан Доўнар-Запольскі й Акт 25 Сакавіка // Калубовіч, А. Крокі гісторыі: Дасьледаваньні, артыкулы, успаміны / Аўген Калубовіч; Біяграфічны нарыс і сьпіс публікацый І. Каханоўскай. — Беласток — Вільня — Менск: «ГаМакс» — «Наша Ніва» — Мастацкая літаратура, 1993. — 285 с. — ISBN 5-340-01437-1. — С. 85—91.
• Караў Дз. У. Прадмова // Доўнар-Запольскі М. В. Гісторыя Беларусі / Беларус. Энцыкл., Нац. арх. Рэсп. Беларусь.; Пер. з рус. Т. М. Бутэвіч, Т. М. Кароткая, Е. П. Фешчанка. — Мн.: БелЭн, 1994. — 510 с.: 1л. ISBN 5-85700-151-X. С.5—15.
• Даследчык гісторыі трох народаў: М. В. Доўнар-Запольскі. Гомель, 2000.
• Лебедева В. М., Скалабан В. В., Шумейко М. Ф. М. В. Довнар-Запольский и его наследие // Довнар-Запольский М. В. История Белорусии / М. В. Довнар-Запольский. — 2-е изд. — Мн.: Беларусь, 2005. — 680 с. ISBN 985-01-0550-X. С.3—14.
• Мітрафан Доўнар-Запольскі (1868—1934 гг.): асоба ў дакументах і ўспамінах / укл.: В. М. Мятліцкая. — Мінск : Лімарыус, 2020. — 488 с., іл. Архівавана 16 лютага 2021. // на pawet.net

Спасылкі

• ДОЎНАР-ЗАПОЛЬСКІ Мітрафан Віктаравіч
• Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі : Архівавана 7 сакавіка 2016. віртуальная выстава на сайце Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Я.Коласа НАН Беларусі
• Іофэ Эмануіл. Мітрафан Доўнар-Запольскі — дасьледнік сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця фэадальнае Беларусі // Спадчына 1997. № 4. С. 48-64. // на pawet.net