Добраахвотны полк «Дзясна»

Добраахвотны полк спецыяльнага назначэння «Дзясна»
Freiwillige Regiment "Desna"
Гады існавання	1942—1944
Краіна	Трэці рэйх
Уваходзіць у	усходнія легіёны
Тып	дапаможная паліцыя
Складаецца з	615-ы ўсходні батальён 616-ы ўсходні батальён 617-ы ўсходні батальён 618-ы ўсходні батальён 621-ы артылерыйскі дывізіён конны эскадрон
Функцыя	змаганне з партызанамі
Колькасць	2500—2700 чалавек
Войны	Другая сусветная вайна Вялікая Айчынная вайна
Удзел у	аперацыя «Антон»

Добраахвотны полк спецыяльнага назначэння «Дзясна» (ням.: Freiwillige Regiment "Desna") — шматнацыянальнае калабарацыйнае фармаванне, утворанае на акупаванай Трэцім рэйхам тэрыторыі СССР, першы сфармаваны ўсходні легіён. Напачатку фармавання меў назвы Рускі добраахвотны полк, Украінскі полк, полк маёра Вайса.

Фармаванне

18 красавіка 1942 г. новы камандзір тылавых раёнаў генерал-маёр Бернгард прыбыў у Бранск ад штаба 2-й танкавай арміі, прывёзшы з сабой загад аб фармаванні добраахвотніцкага палка з савецкіх грамадзян. Паводле загаду, першыя два батальёны павінныя былі быць сабраныя да 1 чэрвеня 1942 года. Для гэтага з армейскага рэзерву ў якасці кадравай базы будучага палка былі выдзеленыя 6 афіцэраў, 16 падафіцэраў і 42 салдаты. Набор пачаўся ў Арджанікідзэ, у былым будынку школы на вуліцы Шэдоўны. Стварыць полк даручылі камандзіру Бранскага ваеннага гарадка маёру Вайсу.

Асноўныя часткі палка былі сфармаваныя 16 ліпеня 1942 года.

Шлях палка

4 чэрвеня 1942 г. Вайсу было дадзенае камандаванне палком, якім ён кіраваў да снежня 1942 г., калі яго замяніў палкоўнік Цэбіш. Вуперман, які таксама камандаваў контрвыведкай палка, стаў начальнікам штаба. Паколькі Вайс хацеў, каб у полк увайшлі добраахвотнікі іншых нацыянальнасцей, ён назваў свой полк рускім добраахвотніцкім, хаця ў афіцыйных дакументах усё яшчэ згадваўся як украінскі. Большая частка палка была названая ў гонар яго камандоўца — Добраахвотніцкі полк «Вайс».

21 сакавіка 1942 г. у вёсцы Саўрасаўцы генерал-маёр Бернгард асвяціў палкавы батальён. Затым камандзірам палка быў прызначаны палкоўнік Цэбіш, а полк быў перайменаваны ў полк спецыяльнага назначэння «Дзясну», а яго батальёнам былі прысвоеныя нумары.

З 3 мая 1942 г. першы батальён удзельнічаў у баях супраць партызан каля Жыраціны й Дзяткаўскай (аперацыя «Антон»), а таксама каля Чырвонай Гары, дзе знаходзіўся да 4 чэрвеня 1942 г. З найлепшых байцоў батальёна была сфармаваная «рота асабістага размяшчэння», якая была прызначана для спецыяльных задач у Абвергрупу 107 «Відэр».

Пазней 4-ы батальён (618-ы Остбатальён) быў дададзены ў склад дзясноўскага палка, які ўпершыню быў сфармаваны пад камандаваннем Вупермана ў Трубчэўску, спачатку ў якасці батальёна «Нацыянальнай гвардыі» (так называецца мясцовы Ordnungsdienst). Камандзірам батальёна быў нямецкі лейтэнант Герберт і яго намеснік П. В. Канавалаў. У чэрвені 1943 года было 12 афіцэраў — на штабных пасадах і ў камандаванні батальёна. Былых камандзіраў Чырвонай Арміі першапачаткова прымалі звычайнымі салдатамі, а з 14 кастрычніка 1942 г., калі яны праявілі адвагу ў баі, іх можна было павысіць да ўнтэр-афіцэраў.

На Дзясне

У ліпені 1942 года полк разам з камінцамі ўдзельнічаў у антыпартызанскіх аперацыях на тэрыторыі Пачэпскага, Трубчэўскага і Выганіцкага раёнаў Бранскай вобласці. Асабовы склад шэрагу батальёнаў палка займаў добра умацаваныя пазіцыі ўздоўж ракі Дзясны. У кругабег вядзення аперацыі полк згубіў забітымі 349 чалавек, раненымі — 376.

Улетку 1943 года 30 байцоў 3-га (617-га) батальёна пад камандаваннем капітана Карабейнікава пераправіліся праз раку. Таксама ўцякла суполка жаўнераў 2-й роты 618-го батальёна з 25 вінтоўкамі 2 кулямётамі. Уцекачы забілі камандоўца роты, парвалі лінію сувязі і знішчылі 75-мм гармату.

Эвакуацыя

Батальёны Дзясноўскага палка заставаліся ў Бранскай вобласці да канца жніўня 1943 года, калі былі перамешчаныя ў Беларусь, а ў канцы года — у Заходнюю Еўропу — Францыю (615-ы і 618-ы батальён, 621-я дывізіён артылерыі) і Італію (616-ы і 617-ы батальён). Пазней палкі ў Францыі вялі барацьбу супраць саюзнікаў. 618-ы батальён быў перададзены генералу Уласаву ў канцы 1944 года для яго 1-й дывізіі РОА, а 621-ы дывізіён артылерыі — для 2-га артылерыйскага палка РОА. Пра лёс іншых батальёнаў нічога невядома.

Склад

У склад палка ўваходзілі салдаты з Арлоўскага, Бранскага і Карачоўскага лагераў, мясцовая моладзь, былыя партызаны, якія дэзерціравалі з розных прычынаў, а таксама былыя салдаты савецкай 3-й і 13-й армій, якія хаваліся ў бранскіх лясах. Акрамя рускіх і ўкраінцаў, у палку былі і іншыя нацыянальнасці. Так, у спісе 5-й роты са 135 чалавек 103 рускія, 22 украінцы, 2 татары, малдаванін, латыш і 6 немцаў. Салдаты прысягалі Адольфу Гітлеру.

Пры фармаванні

• Першы батальён, якім камандаваў капітан Кубелька, складаўся з трох вінтовачных, кулямётных і мінамётных рот колькасцю 350—400 чалавек. Ён быў заснаваны на ўкраінскім батальёне, для якога ў пачатку мая былі сабраныя яшчэ дзве роты. Нягледзячы на сваю першую назву, батальён меў шматнацыянальны склад: украінцы, рускія, беларусы, татары і грузіны. Яшчэ да канца фармавання немцы даверылі батальёну ахову чыгуначных мастоў у Бранскай вобласці.
• Другі батальён (чыгуначны), якім камандаваў лейтэнант Муншайд, складаўся з трох стралковых і кулямётных рот па 300 чалавек. У яго аснове ляжала група членаў мясцовага савета і паліцэйскіх, якія ўцяклі ад зімовага контрнаступу Чырвонай Арміі ў Маскоўскай, Тульскай і Арлінскай абласцях. Сахараву з Тульскай вобласці было даручана сфармаваць 1-ю роту. У канцы лютага 1942 г. яму ўдалося сфармаваць баяздольнае падраздзяленне. Батальён быў папоўнены моладдзю з Арлоўскай і Калужскай абласцей, павесіў і расстраляў групу мясцовых жыхароў у вёсцы Баянавічах, увёў роту Сахарава ў Арджанікідзэ.
• Трэці (вучэбны) батальён маёра Лемберга складаўся з адной роты са 100—150 чалавек, узброеных некалькімі кулямётамі. Фармаваньне батальёну вялося ў Пачэпскім раёне штабам 47-га танкавага корпуса і было завершанае ў верасні 1942 года.
• Артылерыйскі дывізіён складаўся з чатырох батарэй: 1-я батарэя — 3 гарматы 76,2 мм, 2-я батарэя — 3 гарматы 76,2 мм, 2 122-мм гаўбіцы, у склад палка ўваходзілі штабныя батарэі і супрацьтанкавая батарэя з 6 гарматамі 45 мм, таму полк меў агулам 6 76,2 мм, 6 45 мм і 2 122 мм гарматы, а таксама 6 палкавых мінамётаў.
• Кавалерыйскі эскадрон са 150 чалавек, узброеных карабінамі і кулямётамі.

На чэрвень 1943 года

• Штаб (размешчаны ў вёсцы Уты), уключаючы камандзіра палка (палкоўнік Цэбіш), намесніка камандзіра (маёр Аўтч), ад’ютанта (обер-лейтэнант Этлінг), афіцэра сувязі (капітан Мілер), афіцэра выведкі (лейтэнант Генгард), контрвыведніка (ротмістр Вупэрман), галоўнага ўрача (доктар Крэшэр), начальніка фінансаў (лейтэнант Дэйн). Кадравая рота мела чатыры ўзводы.
• У 1-м стралковым батальёне обер-лейтэнанта Кульбіса (615-ы ўсходні батальён) знаходзілася 350—400 чалавек і складаўся з трох вінтовачных, кулямётных і мінамётных рот.
• У 2-м стралковым батальёне лейтэнанта Мюншэіда (616-ы ўсходні батальён) было тры стралковыя і кулямётныя роты.
• 3-і стралковы батальён маёра Лемберга (617-ы ўсходні батальён) праходзіў трэніроўку і знаходзіўся ў Бранску.
• 4-ы батальён (618-ы ўсходні батальён) быў сфармаваны ў Трубчэўску. Камандзірам батальёна быў нямецкі лейтэнант Герберт, а ягоным намеснікам П. В. Канавалаў.
• Артылерыйскі дывізіён (621-ы артылерыйскі дывізіён) маёра фон Вайса складаўся з 1-й і 2-й батарэй з трох гармат і 3-й супрацьтанкавай батарэі з шасцю гарматамі 45 мм.
• Кавалерыйскі эскадрон налічваў 150 чалавек.
• Аддзел асабістага разгортвання складаўся з двух расстрэльных атрадаў і школы выведнікаў і вадалазаў.

Усяго ў палку было 3 батальёны, 12 рот і 33 узводы з 2500—2700 чалавек.

Афіцэрскі склад

Увосень 1942 года ў палку было 116 немцаў, што складала 8 %, у той час як немцы займалі ключавыя камандныя пункты. Ротамі часта камандавалі нямецкія фельдфебелі, узводамі унтэр-афіцэры.

Паводле загадаў штаба 532-га задняга корпуса, камандзіра ўкраінскага батальёна капітана Кубелкі замяніў нямецкі лейтэнант Кульбіс і былы капітан Чырвонай Арміі Гарбачоў, які таксама камандаваў фармаваннем 3-га батальёна разам з нямецкім афіцэрам. Старшыя афіцэры Чырвонай Арміі камандавалі ротамі, узводамі і батарэямі. Камандавалі 1-й стралковай ротай былы капітан Р. А. Тучкоў, кулямётная рота лейтэнант Чэрнікаў, мінамётчык лейтэнант Ануфрыеў, разведчыкі аддзела асабістага разгортвання лейтэнант Непрачын. 1-й батарэяй камандаваў былы капітан Чвартоўшвілі, 2-й батарэяй — лейтэнант Зайцаў, 3-й батарэяй — лейтэнант Лохаў.

Дэзертырства

Каля 30 % расійскіх добраахвотнікаў былі антысаветчыкамі, яны хацелі зрынуць бальшавізм у Расеі пры дапамозе нямецкай арміі. Астатнія 70 % змагаліся з розных прычынаў. Шмат хто з іх пры першай магчымасці хацеў пайсці ў партызаны. Але пры гэтым шмат хто з іх баяўся, што партызаны іх расстраляюць. Агітацыя партызанскіх аддзелаў у палку не прынесла чаканага выніку, шмат перабежчыкаў не было. Так, арлоўскі партызанскі штаб паведамляў, што з усходніх фармаванняў у гэтым раёне з кастрычніка 1941 г. па чэрвень 1943 г. іх было 29 чалавек.

Аснада

Полк быў узброены нямецкімі вінтоўкамі Mauser 98k, аўтаматамі МР38 / 40, рускімі вінтоўкамі Мосіна мадэляў 1891/1930, пісталетамі ТТ, кулямётамі Дзегцярова і Максіма, расейскімі мінамётамі і гарматамі. Жаўнеры і афіцэры палка насілі белыя павязкі на рукаве. Кожны салдат атрымліваў зарплату 8 рублёў на дзень, камандоўцы аддзяленняў — 11 рублёў. Мяркуючы па ўспамінах былых вайскоўцаў палка, афіцэрам дазвалялася біць салдат. Салдатам дазвалялася весці ліставанне са сваякамі, якія знаходзіліся на акупаванай тэрыторыі. Лісты правяряла цэнзура.

Спасылкі

• Чуев Сергей Геннадьевич. Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха.
• Dobrovolecký pluk Desna(чэшск.). Архівавана з першакрыніцы 13 лістапада 2022.