Перайсці да зместу

Жак Карцье

Правіць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Жак Карцье
Jacques Cartier
Жак Карцье (Партрэт пэндзлю Тэафіла Гамела (1817–1870), алей, холст, каля 1844, напісаны на падставе карціны Франсуа Рыса, якая загінула. 1839. Прыжыццёвых партрэтаў Карцье не існуе
Род дзейнасці мараплавец
Дата нараджэння 31 снежня 1491
Месца нараджэння
Дата смерці 1 верасня 1557 (65 гадоў)
Месца смерці
Месца пахавання
Грамадзянства
Бацька Жамэ Карцье
Маці Жэслен Жансар
Жонка Mary Catherine des Granches[d]
Аўтограф Выява аўтографа
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Жак Карцье́ (фр.: Jacques Cartier; 31 снежня 1491 — 1 верасня 1557) — французскі мараплавец брэтонскага паходжання, які заклаў пачатак французскай каланізацыі Паўночнай Амерыкі[3][4][5][6]. Жак з’яўляецца першым еўрапейцам, які апісаў і нанёс на карту заліў Святога Лаўрэнція і берагі ракі Св. Лаўрэнція і зямлю, якую ён назваў «Краінай Канадаў». Разам з Джонам Каботам і Самюэлем дэ Шамплейнам лічыцца адным з галоўных першаадкрывальнікаў Канады.

Біяграфія

[правіць | правіць зыходнік]

Дакладная дата нараджэння Жака Карцье невядомая, ён нарадзіўся паміж 7 чэрвеня і 23 снежня 1491 года ў порце Сен-Мало на паўночна-ўсходнім узбярэжжы герцагства Брэтань[7]. Сын Жаме Карцье і Жэслен Жансар (фр.: Jesselin Jansart). Аб ранніх гадах яго вядома мала. У красавіку-маі 1520 года ён заключыў шлюб з Катрын, дачкой канетабля Жака дэ Гранша[7].

Паводле здагадак некаторых даследчыкаў, Карцье суправаджаў фларэнційскага даследчыка Джавані ды Верацана, нефармальна запрошанага каралём Францыі Францыскам I даследаваць ўсходняе ўзбярэжжа Паўночнай Амерыкі ў 1524 годзе. У ходзе гэтай экспедыцыі Верацана даследаваў узбярэжжа ад цяперашняй Паўднёвай Караліны да Новай Шатландыі, уключаючы прыбярэжныя астравы. Падчас іншай экспедыцыі яны дайшлі да берагоў цяперашняй Бразіліі. У пацверджанне ўдзелу Карцье паказваюць на яго адсутнасць у Францыі падчас экспедыцый. У той жа час, крыху сумнеўны ўдзел брэтонскага марака ў экспедыцыі, якая адплыла з Нармандыі. Не згаданы ён і сярод членаў каманды карабля «Дафін»[7].

У 1532 годзе Герцагства Брэтань было фармальна аб’яднана з Францыяй. Карцье быў прадстаўлены каралю Францыску I Жанам ле Вёнёрам, біскупам Сен-Мало і абатам Мон-Сен-Мішэль, у Мануарэ дэ Брыёне. Ле Вёнёр паведамляў аб падарожжах да Ньюфаўндленда і Бразіліі ў доказ здольнасці Карцье «весці караблі да адкрыцця новых зямель у Новым Свеце»[7]. Карцье падзяліўся з каралём сваімі задумамі паспрабаваць шчасце ў даследаваннях Захаду; ён паставіў сабе мэтай знайсці дарогу ў Індыю і Кітай.

Першая экспедыцыя Карцье прайшла пры садзейнічанні Францыска I у 1534 годзе. Ён даследаваў берагі Ньюфаўндленда і атлантычнае ўзбярэжжа Канады і Заліў Святога Лаўрэнція. Карцье ажыццявіў шэраг кантактаў з мясцовымі індзейцамі і вярнуўся на радзіму ўвосень з двума з іх, сваякамі правадыра Данаконы, на борце. Карцье не змог выявіць шэраг праліваў, а таксама лічыў астравы Мадлен часткай мацерыка. Тым не менш, экспедыцыя быў прызнана паспяховай, і ўжо 30 кастрычніка 1534 года ён атрымаў 3000 ліўраў на падрыхтоўку другой экспедыцыі[7].

Другая экспедыцыя, якая працягвалася 14 месяцаў у 1535-1536 годзе, займалася даследаваннем ракі Святога Лаўрэнція. Падчас зімоўкі ў форце каля паселішча іракезаў Карцье склаў даведнік, апісаўшы ў ім побыт і звычаі індзейцаў, раслінны і жывёльны свет. Вяртаючыся з плавання, ён быў упэўнены, што знайшоў праход у Азію, да чароўнай краіны Сягеняў, дзе шмат золата, рубінаў і іншых скарбаў. Карцье вырашыў узяць правадыра Данакону ў Францыю, каб ён змог асабіста расказаць каралю аб гэтай краіне. Даклад быў прыняты добразычліва, і Карцье быў падараваны адзін з караблёў другой экспедыцыі, Grande Hermine. Аднак, новай экспедыцыі перашкодзіла Італьянская вайна (1536-1538)[7].

За час вымушанага перапынку Карцье ўдзельнічаў у абароне Джэральда Фіцжэральда, правадыра аднаго з ірландскіх кланаў. Паводле адных дадзеных ён прымаў удзел непасрэдна ў падрыхтоўцы ўцёкаў Фіцжэральда з Ірландыі, паводле іншых, сустракаў яго ў порце Сен-Мало[7].

17 кастрычніка 1540 года Францыск I загадаў Карцье вярнуцца ў адкрытыя ім землі з мэтай пачаць іх засяленне. Меркавалася, што каланізацыю ўзначаліць Карцье, які атрымаў нават дабраславенне з Рыма. Яму было загадана ўзяць з турмаў 50 вязняў і прасоўвацца з імі ў новыя землі Канады, Ашалагі і Сягенея. Праз тры месяцы новы каралеўскі загад прызначыў кіраўніком экспедыцыі, адказным за каланізацыю, прыдворнага гугенота Раберваля. Карцье цяпер павінен быў займацца толькі навігацыйнымі пытаннямі. Новая экспедыцыя падзялілася з самага пачатку. Карцье прыбыў у Канаду летам 1541 года і выявіў змяненне ў стаўленні да іх індзейцаў. Правёўшы зімоўку ў асаджаным іракезамі форце і страціўшы частку пасяленцаў, ён вярнуўся на радзіму. На зваротным шляху Карцье сустрэў Раберваля. Той загадаў яму вярнуцца, але Карцье не паслухаўся яго загаду і таемна адплыў у Францыю[7].

Больш Карцье не ўдзельнічаў у працяглых экспедыцыях. Прычын гэтаму магло быць дзве: ён парушыў субардынацыю і пакінуў Раберваля без прыкрыцця. Акрамя таго, прывезеныя ім «скарбы» апынуліся кварцам і пірытам. У 1544 годзе ён паказаў перад трыбуналам, што добра кіраваў грашыма караля і Раберваля і выплаціў у казну Сен-Мало 9000 ліўраў[7]. Астатнюю частку жыцця Карцье правёў у родным Сен-Мало і размешчаным непадалёк ад яго маёнтку Лімуалю, служачы перакладчыкам з партугальскай мовы. Памёр мараплавец падчас эпідэміі ў забыцці[8], не пакінуўшы пасля сябе дзяцей. Яго цела было пахавана ў Саборы Святога Вінцэнта. Жонка Карцье памерла ў 1575 годзе.

Падарожжы

[правіць | правіць зыходнік]

Першая экспедыцыя

[правіць | правіць зыходнік]
Першая экспедыцыя Жака Карцье.
Копія крыжа, які быў узведзены Карцье ў Гаспэ. Сен-Мало

У 1533 годзе кароль Францыі Францыск I даў згоду брэтонцу Жаку Карцье на экспедыцыю для «адкрыцця невядомых зямель у Новым Свеце», узнагародзіўшы яго тытулам «капітана і стырніка караля». Галоўнай мэтай плаванняў Карцье быў пошук шляху ў Кітай. 20 красавіка 1534 года два карабля водазмяшчэннем каля 60 тонаў кожны і з камандай па 60 чалавек адплылі з Сен-Мало. Праз 20 дзён, гэта значыць 10 мая, экспедыцыя дасягнула берагоў Ньюфаўндленда ля мыса Бонавіста. Падчас першай высадкі на таямнічы бераг матросы папоўнілі свае запасы свежай дзічынай і паплылі далей уздоўж берагоў Ньюфаўндленда. Абмінуўшы паўночны ўскраек вострава, караблі павярнулі на паўднёвы захад, і поглядам маракоў адкрыўся абсяг заліва Святога Лаўрэнція.

На востраве Прынца Эдуарда французы ўбачылі індзейцаў, верагодна мікмакаў, якія перапраўляліся ў чоўнах праз рэчку. Ля берагоў Гаспэ да караблёў нечакана наблізіліся дзве флатыліі па 40—50 каноэ, у якіх былі індзейцы, якія размахвалі футравымі скуркамі на наканечніках дзідаў. Гэта было відавочнай прыкметай, што тут ужо маглі пабываць еўрапейцы. Індзейцы выкрыквалі нейкія прывітанні, скакалі і «рабілі розныя знакі сяброўства і радасці». Карцье не давяраў «дзікім» — два стрэлы карабельнай артылерыі над галовамі індзейцаў рассеялі іх лёгкія і хуткія каноэ.

У панядзелак, 6 ліпеня, на паўвостраве Гаспэ французы сустрэлі групу індзейцаў на чале з правадыром Данаконам. Гэта былі іракезы, размаўляючыя на лаўрэнційскай мове, якія лавілі ў тых месцах рыбу. 24 ліпеня 1534 года Карцье паставіў на новай зямлі крыж з надпісам: «Няхай жыве кароль Францыі!», аб’явіўшы гэтыя тэрыторыі ўласнасцю французскага караля[9]. Прысутнічаўшы пры гэтым правадыр Данакона спачатку пратэставаў, але пасля падарункаў правадыр перастаў пярэчыць.

24 ліпеня Жак скончыў сваё першае плаванне, але ўваходу ў раку Св. Лаўрэнція гэтак і не заўважыў, узяўшы з сабой двух індзейскіх юнакоў Дамагая і Таігнаагну. Вярнуўшыся ў Францыю 5 верасня 1534 года, Карцье склаў карту свайго падарожжа. На ёй было відаць, што за Ньюфаўндлендам знаходзіцца шырокае ўнутранае мора, якое адкрывае далейшы праход у глыб кантынента. Жак быў перакананы, што ён дасягнуў азіяцкага ўзбярэжжа. Устаноўленыя з індзейцамі кантакты і магчымыя камерцыйныя выгады ад асваення адкрытых земляў заахвоцілі караля Францыі даць санкцыю на другое падарожжа Карцье.

Другая экспедыцыя

[правіць | правіць зыходнік]
Другая экспедыцыя Карцье.

19 мая 1535 года Карцье на трох караблях, гэта значыць «La Petite Hermine» (водазмяшчэнне 60 тон), «L'Émérillon» (40 тон), «la Grande Hermine» (120 тон), адплыў з Францыі і праз 50 дзён дабраўся да заліва Святога Лаўрэнція. Разам з ім вярнуліся і два захопленыя ім падчас мінулага паходу маладыя індзейцы, якія і паказалі праход у вусце ракі Святога Лаўрэнція.

7 верасня 1535 года Карцье знайшоў індзейскую вёску Стадакон і шматлікую групу індзейцаў іракезаў, на наступны дзень да французаў прыбыў сам вярхоўны правадыр іракезаў Данакон. Карцье меў намер рухацца далей да таго месца, дзе, па словах індзейцаў, знаходзілася паселішча Хашэлага. Данакон не хацеў, каб еўрапейцы прасоўваліся вышэй па рацэ, асцерагаючыся, мабыць, іх магчымага саюза з іншымі індзейскімі плямёнамі, таксама не жадаючы выпускаць магчымасці абмену таварамі. Але ўсе спробы адгаварыць Карцье рухацца да Хашэлаге аказаліся беспаспяховымі. 19 верасня 1535 года з адным караблём і дзвюма баркасамі ён падняўся ўверх па цячэнні ракі Святога Лаўрэнція, пакінуўшы сваіх перакладчыкаў і частку людзей у форце, падрыхтаванага да зімы. Не даходзячы да Хашэлагі, Карцье прыйшлося пакінуць карабель, бо рака падзялялася на некалькі вузкіх пратокаў. Дабрацца да запаветнай мэты ён здолеў толькі на баркасе. Хашэлага быў нашмат большым за Стадакон, і больш за тысячу іракезаў прыбылі ў рачны край, каб сустрэць французаў. У месцы іх прыбыцця зараз размяшчаецца мост, названы імем вандроўніка. Экспедыцыя не здолела далей прасунуцца, паколькі прасоўванню ўверх па рацэ перашкаджалі парогі. Карцье быў перакананы, што гэты шлях вёў у Кітай, а парогі здаваліся яму адзінай перашкодай на шляху туды.

Пасля наведвання Хашэлагі, неўзабаве пераназванай у Манрэаль, Карцье вярнуўся ў Стадакону, дзе заставаліся два яго карабля. Вяртацца ў Францыю было ўжо позна, бо зімовая Атлантыка не абяцала нічога добрага падарожнікам. Карцье вырашыў зімаваць у Канадзе. Еўрапейцы збудавалі ўмацаваны форт, вырыўшы вакол глыбокія траншэі і ўсталяваўшы артылерыю, бо адносіны з індзейцамі да гэтага часу апынуліся сапсаванымі. У снежні сярод еўрапейцаў пачалася цынга. Да сярэдзіны лютага з 110 французаў заставаліся здаровымі менш дзесяці. Невядома, што абяцала бы ім першая зіма ў Канадзе, калі б індзейцы не навучылі іх лячыцца настойкай з лісця і кары аднаго дрэва, вядомага ў Гуроне пад назвай «анеда», верагодна туя заходняя. Гэты сродак, верагодна, і выратаваў экспедыцыю ад катастрофы, дазволіўшы 85 французам перажыць зіму. Карцье абвясціў дзіўнае адкрыццё лекаў, як Божае пасланне і цуд[10][11][12].

Выратаваныя французскія вандроўнікі адплацілі чорнай няўдзячнасцю мясцовым жыхарам. Перад тым як адплыць у зваротны шлях, Карцье захапіў 10 індзейцаў, у тым ліку іх правадыра Данакону, які памёр у Францыі ў 1539 годзе ад хваробы. Ён хацеў павезці іх у Францыю, каб кароль мог асабіста пачуць апавяданні аб казачна багатай краіне пад назвай Каралеўства Сагеней. 6 мая караблі Карцье ўзялі курс на радзіму і праз тры тыдні прыбылі ў Сен-Мало.

Трэцяя экспедыцыя

[правіць | правіць зыходнік]

17 кастрычніка 1540 года Францыск I загадаў Жаку Карцье вярнуцца ў адкрытыя ім землі, каб пачаць іх каланізацыю. Меркавалася, што яе ўзначаліць Карцье. Аднак 15 студзеня 1541 года кіраўніком новай экспедыцыі быў прызначаны Жан-Франсуа дэ Ля Рок дэ Раберваль  (англ.) (бел., прыдворны гугенот і набліжаны караля, названы першым генерал-лейтэнантам французскай Канады. Карцье жа адводзілася роля асноўнага штурмана і навігатара. Пакуль Раберваль чакаў артылерыі і забеспячэння, неабходнага для замацавання на новых землях, ён дазволіў Жаку Карцье адплысці раней на сваіх суднах[13].

23 мая 1541 года Карцье адбыў з Сен-Мало ў сваю трэцюю экспедыцыю на пяці суднах. На гэты раз аб думцы знайсці праход да ўсходу прыйшлося забыцца. Мэтай экспедыцыі былі знайсці «Каралеўства Сагенея» і яго багацці, а таксама заснаваць сталыя паселішчы ўздоўж ракі Святога Лаўрэнція[14]. Пасяленцы прывезлі з сабой насенне культурных раслін і жывёл. Дасягнуўшы Стадаконы, Карцье ізноў сустрэўся з індзейцамі, але вырашыў не будаваць тут паселішчы. Мінуючы некалькі міляў уверх па рацэ да месца, якое раней запрыкмеціў, ён стварыў новае паселішча, якое зараз з’яўляецца горамад Кап-Руж. Іншы форт быў пабудаваны на скале, якая ўзвышалася над паселішчам, для дадатковай абароны.

Французы з пачаткам свайго пасялення пачалі збіраць тое, што паводле іх меркавання было дыяментамі і золатам, але па вяртанні ў Францыю высвятлілася, што гэта былі кварцавыя крышталі і жалезныя пірыты. Адгэтуль існуе пахабная прымаўка «фальшывыя, як канадскія дыяменты» (па-французску: «faux comme les diamants du Canada»). Два судны былі пасланыя дадому з некаторымі з гэтых карысных выкапняў 2 верасня[14]. Паставіўшы задачу для пакінутых у фартах, Карцье 7 верасня на баркасах адправіўся на пошукі «Сагенеі». Яму атрымалася дасягнуць Хашэлагі, але дрэннае надвор'е і шматлікія рачныя парогі ізноў перашкодзілі яму. Пра зіму 1541—1542 гадоў запісаў не захавалася, але як відаць, адбылася сутычка, у якіх мясцовыя індзейцы забілі каля 35 французскіх пасяленцаў. Карцье адправіўся ў Францыю ў пачатку чэрвеня 1542 года, нечакана сустрэўшыся з Рабервалем і яго караблямі побач узбярэжжа Ньюфаўндленда

Дзённікі экспедыцый

[правіць | правіць зыходнік]
Помнік Карцье ў Сен-Мало

Дзённікі першай экспедыцыі былі апублікаваныя ў 1565 годзе Ramusio на італьянскай, у 1580 годзе Florio на англійскай, у 1598 годзе Raphaël du Petit-Val на французскай. Варыянт французскага манускрыпта, апрацаваны Marc Lescarbot, захоўваецца ў BN (экспанат 841 калекцыі Мора), арыгінал не захаваўся. Манускрыпт з BN вывучаўся квебекскім літаратурным і гістарычным грамадствам у 1843 годзе, Michelant і Ramé ў 1867 годзе, HP Biggar у 1924 годзе, J. Pouliot у 1934 годзе, Th. Beauchesne ў 1946 годзе[7].

Падчас зімоўкі ў Стадаконе Карцье склаў даведнік з інфармацыяй аб рэлігіі і звычаі лаўрэнтыйскіх іракезаў[7]. Слова з мовы лаўрэнтыйскіх іракезаў «Канада» (вёска) стала назвай тэрыторыі і — пазней — дзяржавы Канада. Аднак ужо наступная французская экспедыцыя дэ Шамплейна не знайшла ніякіх слядоў іракезскай групы народнасцей, якія будуць размаўляць на лаўрэнтыйскай мове, якія былі цалкам знішчаны ў выніку вайны з гуронамі і паўднёвымі іракезамі.

Водныя маршруты рэгіёну, працяглыя Richelieu, рака Святога Лаўрэнція, Атава, давалі падставы меркаваць, што кантынент нашмат шырэй, чым лічылася раней. Рака Атава вяла да «прэснаводнага мора»[7].

Дзённікі другой экспедыцыі былі апублікаваныя ананімна ў 1545 годзе на французскай. У BN захоўваецца тры перапрацаваных копіі дзённіка: экспанаты 5589, 5644 і 5653 калекцыі Мора, але арыгінал не захаваўся. Як мяркуецца, аўтарам арыгінальных дзённікаў другой экспедыцыі з’яўляецца Jehan Poullet. Падабенства стыляў дзённікаў першай і другой экспедыцыі прыводзіць некаторых аўтараў да высновы, што ён жа з’яўляецца аўтарам дзённікаў першай экспедыцыі. Бігар мяркуе, што хто б ні быў аўтарам, дзённікі ўяўляюць сабой літаратурнае выкладанне бартавога часопіса, які вёў сам Карцье[7].

Дзённікі трэцяй экспедыцыі былі апублікаваныя не ў поўным аб'ёме ў 1600 годзе Hakluyt на англійскай, у аснову іх лёг дакумент, знойдзены ў Парыжы ў 1583 годзе і пазней згублены. Аўтарства гэтага дакумента ўсталяваць не ўдалося[7].

Знешнасць

[правіць | правіць зыходнік]

Прыжыццёвых партрэтаў Карцье не захавалася. Вядома, што пасля 1542 года Pierre Desceliers зрабіў двухцалёвы накід на Harleian Mappemonde. У 1836 годзе Léopold Massard апублікаваў партрэт Карцье, зроблены па гэтым накіды. Таксама вядомы малюнак на карце Vallard, датаваны 1547 годам і аднацалевы малюнак у Ramusio, датаваны 1556 годам. У 18-19 стагоддзях былі апублікаваныя таксама партрэты, зробленыя François Riss (1839 год) і Michelant. Ні адзін з партрэтаў, акрамя першага накіда, не валодае дастатковай ступенню дакладнасці[7].

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Deutsche Nationalbibliothek Record #118668633 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 30 снежня 2014.
  2. ↑ Jacques Cartier
  3. ↑ Trudel, Marcel.. «Cartier, Jacques».(недаступная спасылка). The Canadian Encyclopedia. Архівавана з першакрыніцы 12 студзеня 2010. Праверана 7 лютага 2013.
  4. ↑ «Jacques Cartier». Encyclopædia Britannica.
  5. ↑ «Exploration — Jacques Cartier». The Historica Dominion Institute.
  6. ↑ Jacques Cartier. The Catholic Encyclopedia.
  7. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о CARTIER, JACQUES. Dictionary of Canadian Biography Online. Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2013. Праверана 10 красавіка 2013.
  8. ↑ Вокруг Света | Хронограф | 01 сентября 1557 года
  9. ↑ История Квебека(недаступная спасылка). Quebec-Canada. Архівавана з першакрыніцы 28 чэрвеня 2017. Праверана 7 лютага 2013.
  10. ↑ «Jacques Cartier's Voyages». Chronicles of America (6 лістапада 2010).
  11. ↑ «Jacques Cartier»(недаступная спасылка). Eindhoven University (6 лістапада 2010). Архівавана з першакрыніцы 25 верасня 2010. Праверана 7 лютага 2013.
  12. ↑ Biggar 1924, p. 204.
  13. ↑ «Jacques Cartier, Short Biography (w/timeline)». Elizabethan Era (6 лістапада 2010).
  14. ↑ а б «Cartier’s Third Voyage to Canada, 1541–1542». American Journeys (6 лістапада 2010).

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Trudel, Marcel. «Cartier, Jacques». — 1-е выд. — Toronto: University of Toronto Press, 1966.
  • H. P. Biggar. The Voyages of Jacques Cartier. — No. 11. — Ottawa: Publications of the Public Archives of Canada, 1924.

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Жак_Карцье&oldid=4847922"