Перайсці да зместу

Дзербнік

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Дзербнік
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Falco columbarius (Linnaeus, 1758)

Сінонімы
  • Aesalon columbarius
  • Falco aesalon
Арэал
выява

     Гнездавы арэал      Міграцыі

     Круглы год
Ахоўны статус

Сістэматыка
на Віківідах
Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  175613
NCBI  8953
EOL  1049166
FW  369249

Дзербнік, сокал-дрымлюк[1] (Falco columbarius) — драпежная птушка з атраду сокалападобных (Falconiformes) сямейства сакаліных (Falconidae).

Распаўсюджаны, але досыць рэдкі від. Гняздуецца ў Паўночнай і Усходняй Еўропе, лясной і лесастэпавай зоне Азіі і ў Паўночнай Амерыцы. На большай частцы тэрыторыі пералётная птушка, зімуе на захад і поўдзень ад гнездавога арэала, у асобных выпадках дасягаючы тропікаў. Перавагу аддае адкрытым прасторам — далінам рэк, сфагнавым балотам, стэпам, рэдкалессям, марскіх узбярэжжам. Суцэльнага цёмнага лесу пазбягае, аднак у сезон размнажэння часта сустракаецца на ўзлесках. Палюе ў асноўным на дробных птушак, у меншай ступені на грызуноў, яшчарак і насякомых. Гняздо ладзіць на зямлі, на дрэвах, у нішах скал. У кладцы 3-4 вохрыстых яйкі з буйнымі чырванавата-бурымі плямамі і плямкамі. Працягласць жыцця ў дзікай прыродзе звычайна не перавышае 11 гадоў[2].

Апісанне

[правіць | правіць зыходнік]

Дробны каржакаваты сокал з адносна кароткімі завостранымі крыламі і доўгім хвастом. Даўжыня цела 24-32 см, размах крылаў 53-73 см[3]. Самкі ў сярэднім на траціну буйней самцоў — іх вага складае 160—311 г, у той час як у самцоў толькі 125—235 г[4]. У афарбоўцы таксама маюцца адрозненні. Верх самцоў шызы, часам з фіялетавым або бураватым адценнем, з чорнымі падоўжнымі пястрынамі на галаве, патыліцы і плячах. Ніз ад крэмавага да рудага з буйнымі падоўжнымі буравата-чорнымі рыскамі. На шыі рыскі выяўлены слаба, з-за чаго ствараецца ўражанне светлага нашыйніка. Характэрныя для сокалаў «вусы» выяўлены слаба. Маховые шыза-бурыя з вохрыста папярочным малюнкам на ўнутраных апахалах. Хвост паласаты з цёмнай шырокай паласой на канцы.

Самкі вонкава падобныя на балабана (Falco cherrug), але значна менш памерам — цёмна-бурым верхам і больш шэрым, перасыпаным пястрынамі нізам. Хвост паласаты з чаргаваннем бурых і крэмавых палос і са светлым канчаткам. У абодвух палоў дзюба буравата-шэрая, радужына цёмна-карычневая, васкавіца і ногі жоўтыя. Маладыя птушкі падобныя на самак[2][3].

Афарбоўка і памеры моцна змяняюцца геаграфічна, у сувязі з чым вылучаюць 9 падвідаў дзербніка (гл. раздзел «Сістэматыка і падвіды»). Сустракаюцца вельмі светлыя і наадварот, вельмі цёмныя асобіны.

Палёт некалькі нагадвае палёт ластавак (Hirundinidae) — хуткі і манеўраны, чаргуецца частымі неглыбокімі ўзмахамі крылаў, і слізгаценнем. Палюе невысока над зямлёй, пры пікіравання хвалепадобна слізгае ў паветры са складзенымі крыламі[3].

Неграмадская і па-за гнязда звычайна маўклівая птушка. Сігнал турботы — тыповы для сокалаў хуткі рэзкі і адрывісты крык «кьяк-кьяк-кьяк», больш хуткі і высокі ў самак[5]

Распаўсюджанне

[правіць | правіць зыходнік]

Гнездавы арэал

[правіць | правіць зыходнік]

У кантынентальнай Еўразіі гняздуецца на ўсход ад Скандынавіі, Латвіі і Беларусі. На поўначы Еўропы падымаецца да арктычнага ўзбярэжжа, у даліне Пячоры да 65° п. ш., на Ямале да 66° п. ш., у басейне Обі да 68° п. ш., на Таймыры да 72° п. ш., вусця Лены, у даліне Яны да 71° п. ш., у басейне Калымы да 68° п. ш., да басейна Анадыра. Паўднёвая мяжа гнездавога арэала пралягае праз Смаленскую, Маскоўскую, Ніжагародскую, Разанскую вобласці, Татарстан, цэнтральны Казахстан, Джунгарскі Алатау, усходні Цянь-Шань, Габійскі Алтай, Хангай, паўднёвае Забайкалле і магчыма нізоўі Амура. За межамі мацерыка сустракаецца на Брытанскіх, Фарэрскіх, Шантарскіх, магчыма Курыльскіх астравоў, на востраве Калгуеў, Сахаліне і ў Ісландыі[6].

У Паўночнай Амерыцы засяляе паўночную частку кантынента на поўнач ад Нью-Ёрка, Мічыгана, Аёвы, Паўночнай Дакоты, Мантаны, Айдаха, паўночнай часткі Каліфорніі. Падымаецца да Лабрадора, паўночнай часткі Антарыё, паўночнай Манітобы, паўночнага Саскачэвана, паўночнай часткі Альбэрты, паўночнай часткі Макензі, хрыбта Брукса на поўначы Аляскі[6].

Месцы пасялення

[правіць | правіць зыходнік]

Жыве на розных адкрытых ландшафтах — у хмызняковай тундры, па ўскраінах тарфяных балот, уздоўж рачных далін, у рэдкалессі, у стэпе, верасовых пустках, сярод горнага хмызняку, у пясчаных дзюнах. Найбольш часта сустракаецца ў лесатундры і паўночным поясе тайгі, дзе дасягае максімальнай колькасці. Суцэльнага цёмнага лесу пазбягае. У месцах гнездзішчаў падымаецца ў горы да 2000 м, у месцах міграцыі да 3000 м над узроўнем мора[3].

Міграцыі

[правіць | правіць зыходнік]

Пераважна пералётная птушка. На Брытанскіх астравах, часткова ў Ісландыі, горных раёнах Цэнтральнай Азіі, уздоўж паўночна-заходняга ўзбярэжжа Амерыкі і ў канадскіх прэрыях жыве асела або ўчыняе нязначныя вандроўкі. У цёплыя зімы частка птушак паўднёвай частцы арэала таксама застаецца на месцах. Зімуе на поўдзень ад гнездавога арэала, ва ўсходнім паўшар'і дасягаючы краін Міжземнамор'я, Паўночнай Афрыкі, Блізкага Усходу, Ірака, Ірана, Кітая, Карэі і Японіі. У Амерыцы перамяшаецца на поўдзень да Венесуэлы, Эквадора і паўночнага Перу[7]. У Расіі зімой звычайна на поўдні і ў сярэдняй паласе краіны[8].

Размнажэнне

[правіць | правіць зыходнік]
Яйка

Палавая сталасць надыходзіць ва ўзросце аднаго года[9]. У красавіку — сярэдзіне мая дзербнікі прыбываюць да месцаў размнажэння, з году ў год аддаючы перавагу адным і тым жа раёнам (пры гэтым у адрозненне ад іншых сокалаў неабавязкова адным і тым жа гнёздам). Першымі прылятаюць самцы, а праз некалькі дзён з'яўляюцца і самкі. Месцазнаходжанне гнязда рознае і шмат у чым абумоўлена навакольным ландшафтам. У стэпе або верасовай пустцы гняздуецца прама на зямлі пад покрывам высокай травы або хмызняку. У лясным поясе займае старыя гнёзды крумкачоў (Corvidae) на елках, соснах альбо лістоўніцы, а ў выпадку іх адсутнасці размяшчаецца амаль адкрыта на балотных мохавых купінах. У тундры, дзе драўняная расліннасць адсутнічае, займае скалістыя ўступы. Пры ўладкаванні на зямлі будаўнічы матэрыял не выкарыстоўвае, аднак выкопвае невялікую ямку-латок дыяметрам 14-16 см і глыбінёй 2-3 см[4]. У месцах масавага збору адлегласць паміж суседнімі гнёздамі звычайна не перавышае 1,5 км[9], хоць у гэты перыяд птушкі вядуць сябе вельмі агрэсіўна ў адносінах да іншых птушак-драпежнікаў.

Вывадак

Поўныя гнёзды ў паўднёвай частцы арэала сустракаюцца ў пачатку красавіка — пачатку мая, у паўночнай — у другой палове мая — чэрвені[10]. У кладцы 3-5 (часцей за ўсё 4) яек, адкладзеных з інтэрвалам у двое сутак. Яйкі вохрыстага альбо бураватага колеру са шматлікімі больш ці менш буйнымі чырванавата-бурымі плямамі. Памеры яек: (37-42) х (29-33) мм[9]. Наседжваюць па чарзе абедзве птушкі пары, змяняючы адзін аднаго прыкладна праз роўныя прамежкі часу. Перыяд інкубацыі — 25-32 дня, птушкі сядзяць вельмі шчыльна[10]. Птушаняты вылупляюцца асінхронна, у парадку адкладвання. Пры нараджэнні яны пакрытыя рэдкім белым пухам, які праз некалькі дзён змяняецца іншым, больш густым і шчыльным шаравата-белым. Самец і самка разам кормяць і даглядаюць за птушанятамі — абаграваюць, кормяць папярэдне абскубаных здабычай і чысцяць гняздо. Праз два тыдні ў птушанят пачынаюць адрастаць першыя пёры, і яны ўжо самастойна пакідаюць гняздо, хоць яшчэ і няздольныя лётаць. Прыкладна праз 18 дзён пух цалкам змяняецца першым, гнездавым апярэннем, а праз 25-30 дзён маладыя птушкі падымаюцца ў паветра, хоць спачатку лётаюць мала і неахвотна. Ва ўзросце 6-ці тыдняў птушкі ўжо самастойна палююць, пасля чаго адпраўляюцца на зімоўку[10]. Пік восеньскай міграцыі прыпадае на канец жніўня — верасень[7].

Харчаванне

[правіць | правіць зыходнік]
Бойка за здабычу

Палюе галоўным чынам на дробных птушак — вераб'ёў (Passeridae), жаваранкаў (Alaudidae), ластавак (Hirundinidae), кулікоў (Charadrii)[11], варакушак (Luscinia svecica), плісак (Motacillidae), чачотак (Carduelis flammea), драздоў (Turdidae)[12]. У меншай ступені сілкуецца грызунамі, яшчаркамі, невялікімі змеямі, насякомымі. На пралёце вядомыя выпадкі палявання на буйных стракоз[11]. Падчас палявання лётае нізка над зямлёй, выглядаючы здабычу ў паветры, на зямлі альбо сярод низкорастущей расліннасці. Па-за сезона размнажэння часам палюе парамі або сумесна з дробнымі ястрабы, пры гэтым адна птушка ляціць на малой вышыні, а іншая на 10-20 м вышэй яе[2][9].

Сістэматыка і падвіды

[правіць | правіць зыходнік]

Сістэматычнае становішча дзербніка да канца не вызначана, сваімі памерамі і афарбоўкай ён прыкметна вылучаецца сярод іншых сокалаў. Раней вылучаліся здагадкі, што яго найбольш блізкім сваяком можа быць від, які жыве ў трапічнай Афрыцы — Falco chicquera, які карыстаецца падобнымі спосабамі палявання. Пазнейшыя даследаванні, аднак, не пацвердзілі гэтую версію. У рэчаіснасці, эвалюцыйнае аддзяленне дербника ад астатніх сокалаў пачалося, па меншай меры, у раннім плейстацэне каля 5 млн гадоў таму. Параўнанне дадзеных паслядоўнасці ДНК сведчыць пра тое, што гэта магло адбыцца ў выніку старажытнай радыяцыі сокалаў з Еўропы ў Паўночную Амерыку, разам з продкамі Falco sparverius, Falco femoralis і іншых блізкіх да іх формаў[13][14][15].

Навучанне птушкі

Генетычныя асаблівасці ў асноўных папуляцый ва ўсходнім і заходнім паўшар'ях кажуць пра тое, што гэтыя дзве групы ўжо працяглы час развіваюцца незалежна адна ад адной. Некаторыя арнітолагі нават прапануюць разглядаць іх як асобныя віды[16].

У абедзвюх частках свету асаблівасці афарбоўкі строга вынікаюць з экалагічнага правіла Глогера  (руск.) (бел., якое абвяшчае, што віды жывёл, якія жывуць у халодных і вільготных раёнах, маюць больш інтэнсіўную пігментацыю цела (часцей за ўсё чорную або цёмна-карычневую), чым насельнікі цёплых і сухіх абласцей. Напрыклад, падвід F. c. suckleyi, які жыве ў дажджавым лесе ўмеранага пояса мае вельмі цёмны, амаль чорны верх і тоўстыя чорныя плямы на грудзях, у той час як падвід F. c. pallidus, распаўсюджаны ў засушлівых раёнах Сярэдняй Азіі валодае вельмі светлым, бледна-шызым з вохрыстымі крайкамі верхам і бялявым брухам з вузкімі чырванаватымі стракацінамі.

Еўразійскія падвіды (часам вылучаюць у асобны від Falco aeasalon).

  • F. c. aeasalon Tunstall, 1771. Паўночная Еўразія ад Брытанскіх астравоў на ўсход да даліны Енісея. Уключае Скандынавію. Пералётная птушка, за выключэннем папуляцыі ў Вялікабрытаніі.
  • F. c. subaesalon C. L. Brehm, 1827. Ісландыя і Фарэрскія астравы. Часткова пералётная папуляцыя.
  • F. c. pallidus (Sushkin, 1900). Азіяцкая зона стэпаў ад Арала да Алтайскіх гор. Пералётная птушка.
  • F. c. insignis (Clark, 1907). Сібір на ўсход ад Енісея і на захад ад даліны Калыму. Пералётны падвід.
  • F. c. lymani Bangs, 1913. Горныя раёны ўсходняга Казахстана і прылеглыя тэрыторыі.
  • F. c. pacificus (Stegmann, 1929). Расійскі Далёкі Усход і востраў Сахалін.

Амерыканскія падвіды

  • F. c. columbarius Linnaeus, 1758. Паўночныя раёны Паўночнай Амерыкі на ўсход ад Скалістых гор, за выключэннем Вялікіх раўнін. Пералётны падвід.
  • F. c. richardsoni Ridgway, 1871. Вялікія раўніны. Аселы падвід.
  • F. c. suckleyi Ridgway, 1873. Ціхаакіянскае ўзбярэжжа Паўночнай Амерыкі ад паўднёвай Аляскі да паўночнага Вашынгтона. Аселы падвід.

Значэнне ў жыцці чалавека і ахова

[правіць | правіць зыходнік]
Самка дзербніка на паштовай марцы Беларусі. 2022
Самец дзербніка на паштовай марцы Беларусі. 2022

У старажытнасці дзербнік шанаваўся сярод палюючых з сокалам  (укр.) (бел. як спецыяліст па паляванню на жаўрукоў.

Цяпер з-за невысокай колькасць мае патрэбу ў ахове. Занесены ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь[1].


Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б Красная книга Беларуси. Дербник(недаступная спасылка) (руск.)
  2. ↑ а б в Е. А. Назаренко, С. А. Бессонов. Falco columbarius Linnaeus, 1758 - Дербник(недаступная спасылка). Позвоночные животные России: обзор. Институт РАН им. А. Н. Северцова  (руск.) (бел.. Архівавана з першакрыніцы 24 верасня 2015. Праверана 21 студзеня 2017.
  3. ↑ а б в г James Ferguson-Lees, David A. Christie. Raptors of the World. — Princeton: Princeton University Press, 2006. — С. 300. — 320 с. — ISBN 0-691-12684-4.
  4. ↑ а б И. Карякин. Дербник (Falco columbarius)(недаступная спасылка). Природа Южной Сибири и её защитники. Видовые очерки.. Сервер общественных экологических организаций Южной Сибири. Архівавана з першакрыніцы 3 верасня 2007. Праверана 22 октября 2008.
  5. ↑ Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, & Peter J. Grant. Птицы Европы = Birds of Europe. — Paperback. — Princeton: Princeton University Press, 2000. — С. 98. — 400 с. — ISBN 978-0-691-05054-6.
  6. ↑ а б Л. С. Степанян. Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий. — Москва: Академкнига, 2003. — 808 с. — ISBN 5-94628-093-7.
  7. ↑ а б Josep Del Hoyo, Jose Cabot, Jordi Sargatal. Handbook of the Birds of the World. — Barcelona: Lynx Edicions, 1994. — Т. 2. New World Vultures to Guineafowl. — 638 с. — ISBN 8487334156.
  8. ↑ А. С. Боголюбов, О. В. Жданова, М. В. Кравченко. Дербник — Falco columbarius // Определитель птиц и птичьих гнёзд средней полосы России. — Экосистема, 2006.
  9. ↑ а б в г Г. Дементьев, Н. Гладков. Птицы Советского Союза. — Советская наука, 1951. — Т. 1.
  10. ↑ а б в Graham Garett Grove.. Falco columbarius(недаступная спасылка). Animal Diversity Web. University of Michigan museum of Zoology. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 24 октября 2008.
  11. ↑ а б John M. Cooper. Merlin (Falco columbarius) preys on flying dragonflies // British Columbia Birds. — 1996. — Т. 6. — С. 15. Архівавана з першакрыніцы 14 сакавіка 2005.
  12. ↑ А. В. Кречмар. Биология птиц. Птицы Западного Таймыра. — М.; Л.: Издательство АН СССР, 1966. — С. 185-312.
  13. ↑ Helbig, A.J.; Seibold, I.; Bednarek, W.; Brüning, H.; Gaucher, P.; Ristow, D.; Scharlau, W.; Schmidl, D. & Wink, Michael (1994): Phylogenetic relationships among falcon species (genus Falco) according to DNA sequence variation of the cytochrome b gene. In: Meyburg, B.-U. & Chancellor, R.D. (eds.): Raptor conservation today: 593—599.
  14. ↑ Wink, Michael; Seibold, I.; Lotfikhah, F. & Bednarek, W. (1998): Molecular systematics of holarctic raptors (Order Falconiformes). In: Chancellor, R.D., Meyburg, B.-U. & Ferrero, J.J. (eds.): Holarctic Birds of Prey: 29-48. Adenex & WWGBP. PDF fulltext
  15. ↑ Griffiths, Carole S. (1999): Phylogeny of the Falconidae inferred from molecular and morphological data. Архівавана 16 сакавіка 2007. Auk 116(1): 116—130.
  16. ↑ Michael Wink, I. Seibold, F. Lotfikhah & W. Bednarek (1998): Molecular systematics of holarctic raptors (Order Falconiformes). In: Chancellor, R.D., Meyburg, B.-U. & Ferrero, J.J. (eds.): Holarctic Birds of Prey: 29-48. Adenex & WWGBP.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Фесенко Г. В., Бокотей А. А. Птахи фауни України (польовий визначник). — К., 2002. — 416 с. — ISBN 966-7710-22-Х.
  • Зубаровський В. М.  (укр.) (бел. Фауна України  (руск.) (бел. Т. 5. Птахи. Вип. 2. Хижі птахи. — К.: Наук. думка, 1977. — 322 с.

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Зубр еўрапейскі Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам.
III катэгорыя (VU) 
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Дзербнік&oldid=4851468"