Лужасна

Лужасна
Краіна	Беларусь
Вобласць	Віцебская
Раён	Віцебскі
Сельсавет	Мазалаўскі
Каардынаты	55°15′06″ пн. ш. 30°08′08″ у. д.HGЯO
Насельніцтва	▲1 850 чал. (2009);
Часавы пояс	UTC+3
Тэлефонны код	+375 212
Паштовыя індэксы	211311
Аўтамабільны код	2
	Лужасна на Вікісховішчы

Лу́жасна^[1] (трансліт.: Lužasna, руск.: Лужесно) — вёска ў Віцебскім раёне Віцебскай вобласці. Уваходзіць у склад Мазалаўскага сельсавета. Размешчана за 12 км ад Віцебска (ад цэнтра горада), за 2 км ад чыгуначнай станцыі Лужасна пры ўпадзенні ракі Лужаснянка ў Заходнюю Дзвіну.

Назва

Назва балцкага паходжання, ад назвы ракі Лужасны (цяпер Лужаснянка).

Корань Lūž- у літоўскім гідроніме Lūž-upis, ён звязаны з літоўскім lūžti «ламацца, ірвацца, гнуцца» і мае канфігурацыйнае значэнне^[2].

Адпачатная балцкая форма *Lūžā пастулюецца і для сожскага прытока ракі Лыза^[3].

У назве Лужасна корань пашыраны тыповым балцкім гідранімічным пашыральнікам -sn-, які таксама ў азёрнай назве Мядзесна недалёка ад Лужасны, у дняпроўскіх балцкіх гідронімах Апісна, Нерасна, Турасна, Дабасна^[4].

Гэты пашыральнік прысутны і ў літоўскім назва- і словаўтварэнні: upė «рака» — upėsnis «рачулка; месца, дзе цекла рэчка або дзе рэчка ўцякае ў возера»^[5].

Значэнне назвы Лужасна можна перадаць як «Звілістая (рака)» (рака, рэчышча якой «ламанае»).

Гісторыя

Археалагічныя помнікі паблізу вёскі (гарадзішча і селішча) сведчаць, што гэтая мясцовасць была заселена ў глыбокай старажытнасці. У XV—XVI стст. вёска вядома як велікакняжацкае ўладанне Вялікага Княства Літоўскага. У 1530 г. вёска — цэнтр воласці, належала памешчыку Віцебскага ваяводства Маладзеню. У Лужасне да Паўночнай вайны — праваслаўная царква Святога Мікалая, двор уладальніка. У вёсцы 100 жыхароў, у іх ліку 20 плытагонаў, 15 стругавых цесляроў. Падчас вайны пастоямі і праходамі войск, эпідэміяй Лужасна было спустошана, тут застаўся 1 селянін, а навокал, як пісаў відавочца, толькі магілы і сляды былых сядзіб, якія зараслі быльнягом. У 1717 г. Лужасна — каралеўшчына, дзе больш за 30 гаспадароў-сялян, якія мелі 1/8—1/3 службы. Яны плацілі 150 злотых чыншу, апрача гэтага аддавалі ўладальніку 90 салонак збожжа, 10 пудоў мёду, урадніку — 24 салонкі збожжа. Мелася карчма. У 1740 г. тут заснавана мукамольная вытворчасць.

Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай Лужасна ў складзе Расійскай імперыі. У 1815 г. тут пабудавана мураваная праваслаўная царква Узвіжання Крыжа Гасподня. У 1834 г. у вёсцы 374 рэвізскія сялянскія душы. У 1846 г. маёнтак, у склад якога ўваходзіла 17 вёсак, прыватная ўласнасць памешчыка маёра і кавалера Мікалая Енькі, які меў 696 сялян і 3188 дзесяцін зямлі. Сялянам належала 1187 дзесяцін зямлі. У вёсцы размяшчаўся збожжазапасны магазін. Штогод 14 верасня тут адбываўся кірмаш. У 1863 г. на мукамольнай вытворчасці ў Лужасне працавала 10 рабочых, выраблялася мукі на 27 тыс. руб.

У 1900 г. пры царкоўнапрыходскай школе, якая існавала з 1863 года, адкрыты інтэрнат на 30 месц. У 1903 г. ў Лужасне быў вятрак. У 1905 г. маёнтак (1 двор, 7 жыхароў) належаў Віцебскаму сельскагаспадарчаму таварыству, якое валодала 13 дзесяцінамі зямлі. Засценак (3 двары, 9 жыхароў) меў 39 дзесяцін зямлі. Цвінтар (3 двары, 9 жыхароў) належаў царкве, якая мела 38 дзесяцін зямлі. У 1909 г. у Лужасна адкрыта земляробчая школа.

У 1920 г. у маёнтку арганізавана сельскагаспадарчая арцель, у 1922 г. саўгас «Лужасна». Працавала кузня, сталярная майстэрня. З 20 жніўня 1924 г. вёска ў Бараўлянскім сельсавеце Лосвідскага, з 29 кастрычніка 1924 г. — Кузняцоўскага, з 26 сакавіка 1927 г. — Віцебскага раёна і акругі, з 20 лютага 1938 г. — Віцебскага раёна і вобласці. У 1928 г. на сукнавалцы працавала двое рабочых.

З ліпеня 1941 па чэрвень 1944 гг. вёска акупіравана нямецкімі войскамі, якія ў 1941—1943 гг. знішчылі тут многія сотні ваеннапалонных, партызан і мірных жыхароў. На фронце загінула 12 вяскоўцаў, у партызаназ 3. Пасля вайны вёска адбудавалася. Да 20 снежня 1960 г. вёска ў складзе Біцялёўскага сельсавета, пасля — у Мазалаўскім сельсавеце^[6], цэнтр вучэбна-доследнай гаспадаркі «Лужасна». 14 ліпеня 1967 г. з вёскай аб’яднаўся асфальтабетонны завод.

Славутасці

Свята-Увазнясенская царква (Свята-Пакроўская, Пакроўская) (1908)
Будынак былой Крыжаўзвіжанскай царквы (1815)
Будынак былой земляробчай школы (цяпер аграрны каледж) з флігелем. Пабудавана ў 2-й палове 19 стагоддзя ў стылі «мадэрн», рэканструявана ў 1905—1909 гг.
Могілкі былой вёскі Слабодка (першапачаткова — стараверскія).
Дэндрапарк. Закладзены ў 1974 годзе ў гонар 30-годдзя вызвалення БССР ад нямецкіх акупантаў.
Гарадзішча^[7] — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213В000290шыфр 213В000290
Селішча^[7] — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213В000291шыфр 213В000291
Памятны знак на месцы знішчэння савецкіх грамадзян. Усталяваны ў 1972 годзе, на паўночна-ўсходняй ускраіне Лужасна.

Установы адукацыі

Віцебскае кадэцкае вучылішча.
Аграрны каледж УА «Віцебская дзяржаўная акадэмія ветэрынарнай медыцыны» (Лужаснянскі дзяржаўны аграрны каледж імя Ф. А. Сурганава).
УА «Лужаснянская дзяржаўная агульнаадукацыйная базавая школа».

Крыніцы

↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7 (DJVU).
↑ A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 200.
↑ K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. C. 530.
↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 198.
↑ P. Skardžius. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1996. C. 291—292.
↑ Рашэнне выканкома Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 22 снежня 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1961, № 4 (924).
↑ ^а ^б Белорусская ССР: Краткая энциклопедия. В 5-ти т. т.1 / Ред. колл.: П. У. Бровка и др. — Мн.: Гл. ред. Белорус. Сов. Энциклопедии, 1979. — Т. 1. — 768 с. — 50 000 экз. (руск.)

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9).
Витебск: Энциклопедический справочник / Гл. редактор И. П. Шамякин. — Мн.: БелСЭ им. П. Бровки, 1988. — С. 225. — 408 с. — 60 000 экз. — ISBN 5-85700-004-1. (руск.)

[1] Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7 (DJVU).

[2] A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 200.

[3] K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. C. 530.

[4] В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 198.

[5] P. Skardžius. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1996. C. 291—292.

[6] Рашэнне выканкома Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 22 снежня 1960 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1961, № 4 (924).

[BSSR-7] а ^б Белорусская ССР: Краткая энциклопедия. В 5-ти т. т.1 / Ред. колл.: П. У. Бровка и др. — Мн.: Гл. ред. Белорус. Сов. Энциклопедии, 1979. — Т. 1. — 768 с. — 50 000 экз. (руск.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]