Яднота Літоўская

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Яднота Літоўская (польск.: Jednota Litewska) — евангелічна-рэфармацкая царква, якая існавала на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, а пасля падзелаў Рэчы Паспалітай — на тых тэрыторыях, якія ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі[1]. У 1918 годзе, пасля аднаўлення незалежнасці Польшчы, яна была ператворана ў Ядноту Віленскую (Jednota Wileńska).

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Галоўную сацыяльную базу кальвінізму складалі магнаты, а таксама шляхта і частка гараджан. Пачатак яму ў ВКЛ паклаў віленскі ваявода Мікалай Радзівіл Чорны, які ў 1553 годзе заснаваў у Берасці першы кальвінскі збор з друкарняй. У 1550-1570-я гг. кальвінізм прынялі Кішкі, Валовічы, Дарагастайскія, Хадкевічы, Саламярэцкія, Тышкевічы і іншыя магнацкія роды. У 1563 кальвінісцкая шляхта была ўраўнавана ў правах з каталіцкай і праваслаўнай[2].

Большасць збораў знаходзілася ва ўладаннях феадалаў і ўтрымлівалася за іх кошт. У буйных гандлёвых і рамесных цэнтрах, такіх як Вільня, Віцебск, Менск, Полацк і інш., значную ролю ў кіраванні суполак адыгрывалі гараджане. Пры зборах існавалі шпіталі, школы, друкарні, дзе выдавалася літаратура на польскай і беларускай мовах. Кальвіністамі былі асветнікі Сымон Будны, Васіль Цяпінскі (пазней перайшлі на пазіцыі антытрынітарызму)[2].

У 1560-я гг. склалася арганізацыйная структура евангелічна-рэфармацкай царквы. Кальвіністы ВКЛ утварылі асобную Літоўскую правінцыю, якая падзялялася на 6 дыстрыктаў. Вышэйшым органам былі сіноды (правінцыяльныя, а ў дыстрыктах партыкулярныя), у іх рабоце ўдзельнічалі духоўныя і свецкія асобы. Паміж сінодамі кіраўніцтва ажыццяўляў суперінтэндант. Цэнтр правінцыі знаходзіўся ў Вільні. Дыстрыкты кіраваліся сіньёрамі. На чале асобных збораў стаяла духавенства (пастары, прапаведнікі або міністры) і выбраныя са свецкіх асоб старэйшыны (сіньёры, прэсвітары), важную ролю адыгрывалі патроны суполак[2].

Прававой асновай быў падручнік дактрын і абрадаў для пратэстанцкіх міністраў «Agenda», які быў надрукаваны ў 1637 годзе ў Гданьску[3], і збор сінадальных пастаноў[1].

У перыяд контррэфармацыі большасць кальвіністаў перайшла ў каталіцтва, тыя, што засталіся, абмяжоўваліся ў правах[2].

Ваенныя ліхалецці XVII ст. негатыўна адбілася на сацыяльна-прававым стане пратэстантызму на беларускіх землях і моцна падарвалі матэрыяльна-эканамічную базу яго прыхільнікаў. Паводле падлікаў польскага даследчыка Т. Вояка, ваенныя падзеі сярэдзіны XVII ст. зменшылі колькасць пратэстанцкіх збораў у Польскім каралеўстве амаль у тры разы. У Княстве іх стала менш напалову[4][5]. Былі спустошаны і занядбаны кальвінісцкія зборы ў Віцебску, Полацку, Менску, Слуцку і іншых гарадах. Візітацыя ў 1667 г. кальвінісцкіх збораў Беларускага дыстрыкта яго кіраўніком Крыштафам Жарнаўцом паказала, што не мае добрага будынку збор у Менску, на мяжы закрыцця кальвінісцкая школа ў Койданаве і мясцовая пратэстанцкая шляхта вымушана аддаваць сваіх дзяцей вучыцца да езуітаў у Менск[6][5].

Змяншэнне колькасці пратэстантаў на беларускіх землях паскорана працягвалася да канца XVIII ст. Разам з тым евангелікі ВКЛ колькасна пераважалі над аднаверцамі Кароны і знаходзіліся ў значна лепшых умовах, бо антыпратэстанцкія соймавыя пастановы, якія агаворвалі грамадзянскі статус евангелікоў, на часам не распаўсюджваліся ВКЛ або рэалізоўваліся тут дастаткова своеасабліва. Так, у вырашэнні пытанняў аб вяртанні пратэстантам іх збораў у ВКЛ улічваліся такія аргументы, якія ніколі не маглі быць узяты пад увагу ў Кароне[7][5].

Да згасання рэфармацыйнага руху на беларускіх землях вяло і ўзмацненне жорсткасці ў другой палове XVII ст. курсу дзяржаўнай рэлігійнай палітыкі Рэчы Паспалітай на скасаванне верацярпімасці. Соймавыя канстытуцыі 1658 г. і 1668 г. абвяшчалі каталіцкае веравызнанне дзяржаўным у Рэчы Паспалітай. Забараняўся пераход з каталіцызму ў іншыя канфесіі, некатолікам нельга было займаць урадавыя пасады. Сойм 1673 года зачыніў дысідэнтам дарогу ў шляхецтва. Аднак адрозненні ВКЛ ад Кароны ў палітычным, парламентарным, культурным і рэлігійным планах[8] абумовілі на яго тэрыторыі больш спрыяльныя ўмовы для некатолікаў[5].

Становішча пратэстантаў у ВКЛ з другой паловы XVII ст. амаль да канца XVIII ст. мела сваю спецыфіку і адрозненне ад астатняй Рэчы Паспалітай. У 1696 г. у Літоўскай кальвінісцкай правінцыі дзейнічаў 51 збор, у той час як у Вялікапольскай і Малапольскай правінцыях, узятых разам, — каля 22 збораў[9][5]. Важную ролю адыгрываў і той факт, што на тэрыторыі Княства сетка каталіцкіх касцёлаў (асноўных прэтэндэнтаў на маёмасць, у тым ліку зямельныя ўладанні пратэстантаў, і на сферы іх уплыву) не была такой шчыльнай, як у Кароне[10][5].

Істотнае значэнне для кальвіністаў Літоўскай евангелісцкай правінцыі мелі апошнія прадстаўнікі біржанскай галіны роду Радзівілаў. Магнаты фінансавалі будаўніцтва збораў, школ, шпіталяў у Слоніме, Слуцку, Кейданах[11]. Пасля смерці Януша і Багуслава Радзівілаў функцыі абаронцы пратэстантаў Літвы, Жамойці, Белай Русі і Палесся (Слуцк, Копыль, Койданава, Навагрудак, Біржы, Заблудаў і інш.) перайшлі да дачкі Багуслава Караліны. Людвіка Караліна Радзівіл дапамагала наладжваць кантакты з уплывовымі ў ВКЛ і ў Рэчы Паспалітай асобамі пратэстанцкага веравызнання, з замежнымі прадстаўнікамі, фінансавала адкрыццё храмаў, школ, шпіталяў. Пасля смерці Людвікі Караліны, апякунства гэтымі землямі ўзяў на сябе другі муж Радзівілавай нойбургскі князь Карл Філіп. Ён, ужо як рэйнскі электар (паўднёвы захад Германіі), падтрымліваў уладанні жонкі, якія атрымалі назву «нойбургскія землі»[12][5].

Адной з вызначальных падзей у гісторыі рэлігійнага дысідэнцтва стала падпісанне ў 1660 г. Аліўскага міру, які прывёў да афармлення дысідэнцкага пытання як аб’екта міжнародных адносін. Заключаны паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй па выніках вайны 1655—1660 гг. гэты мір агаворваў прававы статус пратэстантаў Кароны і ВКЛ, а гарантам яго выканання абвяшчалася Прусія. Ратыфікацыя артыкулаў Аліўскай дамовы зафіксавала прававую, эканамічную і рэлігійную дыскрымінацыю пратэстантаў[5].

Этапнай падзеяй у жыцці пратэстантаў Літоўскай правінцыі стала Паўночная вайна. На гэты раз пратэстанты Кароны і Княства абаронцам іх правоў выступіў шведскі кароль Карл XII. Саюзная дамова, якую ён заключыў у 1704 г. са Станіславам Ляшчынскім, утрымлівала 18-ты артыкул, які гарантаваў пратэстантам свабоду богаслужэння. У 1705 г. Карл XII выдаў універсал «Слаўнейшай эліце Вялікага княства Літоўскага», у якім абяцаў задаволіць патрабаванні ўсіх канфесій узамен на дапамогу ў вайне. Але ваенныя падзеі толькі ўзмацнілі антышведскія і антыдысідэнцкія настроі ў грамадстве Рэчы Паспалітай[13]. Тым не менш пратэстанты ВКЛ не трацілі спадзяванняў атрымаць у барацьбе за свае правы моцную падтрымку з-за мяжы. Літоўскі рэфармацыйны сінод, на якім актыўную пазіцыю займалі прадстаўнікі беларускай пратэстанцкай шляхты у 1705 г. скардзіўся на прыгнёт за веру і прасіў дапамогі ў прускага манарха Фрыдрыха I[14]. Апошні бачыў перспектыву ў аднаўленні пастановы 1599 г., якая прадугледжвала сумесныя дзеянні праваслаўных і пратэстантаў супраць каталіцызму ў абодвух яго абрадах, рымскім і грэчаскім[15][5].

Надзвычай востра пытанне аб правах дысідэнтаў паўстала на «нямым сойме» 1717 г., дзе канфлікт караля з канфедэратамі вырашаўся за пасрэдніцтвам расійскага цара. У праекце пагаднення караля са шляхтай, так званым Варшаўскім трактаце, змяшчаўся артыкул аб значным абмежаванні рэлігійнай свабоды праваслаўных і пратэстантаў[16][5].

Соймавая канстытуцыя 1717 г. уразіла пратэстантаў ВКЛ. Яны накіравалі да Пятра I просьбу аб дапамозе ўсім дысідэнтам Княства, да якіх, як спецыяльна падкрэслівалася ў тым прашэнні, належалі і прадстаўнікі грэчаскай веры. Евангеліцкае духавенства прапаноўвала расійскаму манарху запатрабаваць ад польскага караля і вялікага князя літоўскага Аўгуста II аднавіць усе адабраныя ў дысідэнтаў і неунітаў правы і прывілеі[17][5].

Заручыўшыся падтрымкай суседніх дзяржаў і мясцовай уплывовай шляхты, пратэстанты спадзяваліся выправіць сітуацыю на сойме 1718 года, які праходзіў у Горадні. Супраць іх выступіў дастаткова моцны каталіцкі блок. У інструкцыях на гэты сойм паслы, напрыклад з Полацка, прывезлі пажаданні канчаткова пазбавіць пратэстантаў і праваслаўных грамадзянскіх правоў[18]. «Кожны тое бачыць і ведае, што ў дысідэнцкіх дзяржавах ніхто з католікоў як на вышэйшыя, так і на ніжэйшыя ўрадавыя пасады не дапускаецца, так і ў нашай каталіцкай краіне, згодна з канстытуцыяй аб ерытыках… дысідэнтаў на ганаровыя пасады не дапускаць…», — гаварылася ў той інструкцыі[19]. На сойме быў блакіраваны голас А. Пятроўскага — пасла-кальвініста з ВКЛ. Засталіся праігнараванымі выказванні яшчэ шасці пратэстантаў. Нягледзячы на падтрымку з боку прускага і англійскага рэзідэнтаў, забяспечыць сабе раўнапраўе пратэстантам на гэтым сойме не ўдалося. Прускі кароль Фрыдрых Вільгельм I прыняў гэты факт да ведама і перад наступным соймам 1720 года асабіста звярнуўся да памочніка польскага караля Аўгуста II, з патрабаваннем абвясціць раўнапраўе католікаў і пратэстантаў[5].

Кожная новая хваля каталіцкай рэакцыі, як правіла, актывізавала пратэстанцкія сілы. У 1720 г. прадстаўнікі Літоўскай кальвінісцкай правінцыі на афіцыйным узроўні звярнуліся да караля Аўгуста II з петыцыяй, дзе агаворвалася своеасаблівасць канфесійнай сітуацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім і яе адрозненне ад Кароннай. Яны нагадвалі аб раўнапраўі ўсіх хрысціянскіх вер, якое забяспечваў Статут ВКЛ 1588 года, патрабавалі не парушаць закон і не руйнаваць прававы парадак Княства[20][5].

Прадставіць свае крыўды вальнаму сойму 1724 года пратэстанты Літоўскай правінцыі дэлегіравалі навагрудскага падстолія Яна Ваўка Ланеўскага і гродненскага падчашага Яна Стрыенскага. Паслы прадставілі сойму дакумент з 49 параграфаў-патрабаванняў аб забеспячэнні прававой, эканамічнай і рэлігійнай роўнасці. «Забаранялася, — хаваць нябожчыкаў без дазволу мясцовага ксяндза, духавенства іх (кальвіністаў) не можа з хаты галавы высунуць, бо трапіць на знявагу або нават на небяспеку для жыцця… школы зачыняюць і не дазваляюць трымаць хатніх настаўнікаў, каб дзеці ішлі да іх (каталіцкіх) школ, а потым — да прыняцця каталіцызму; што нават на смертным ложы дысідэнтам спакою не даюць, з’яўляюцца езуіты, калі даведаюцца, што кальвініст або лютэранін памірае або цяжка хварэе, сілком даюць яму камунію і лічаць яго, такім чынам, за католіка…; нападаюць на бязвінных дысідэнтаў на дарогах і ў гарадах; не так даўно езуіты напалі на хату каменданта горада Слуцка, забралі адтуль двух дысідэнцкіх вучняў і завялі ў свой калегіум, там збілі…» — гаварылая ў гэтым дакуменце[21]. Але гэту петыцыю ўрад не ўдастоіў адказам[5].

У складзе Расійскай імперыі[правіць | правіць зыходнік]

Пасля далучэння зямель ВКЛ да Расійскай імперыі евангелічна-лютэранская і евангелічна-рэфармацкая цэрквы былі падначалены імператару і Генеральнай евангелічнай кансісторыі[ru] ў Санкт-Пецярбургу[2]. Кальвіністы аб’ядналіся вакол Віленскага евангелічна-рэфармацкага Сінода (да 1840 — Літоўскі)[2].

Дыстрыкты ўзначальвалі суперінтэнданты, галоўныя духоўныя кіраўнікі над міністрамі (пастарамі), якіх яны назначалі, наглядалі за паводзінамі духавенства і рэвізавалі зборы. Справаводства ў рэфармацкай царкве ў канцы XVIII — першай палове XIX ст. вялося ў асноўным на польскай мове[22].

Евангеліцка-рэфармацкая царква падпарадкоўвалася Літоўскаму евангеліцка-рэфармацкаму Сіноду (з 15 верасня 1840 г. ён быў перайменаваны ў Віленскі). На яго сходах, якія праходзілі раз у год, як правіла ў ліпені, збіраліся духоўныя і свецкія асобы з дваран-рэфарматаў. На працягу канца XVIII — першай паловы XIX ст. Сінод часцей за ўсё збіраўся ў Вільні. Паміж сходамі ўсе справы, акрамя судовых, вырашала Літоўская евангеліцка-рэфармацкая калегія ў Вільні. 24 чэрвеня 1831 г. быў зацверджаны штат Віленскай рэфармацкай калегіі з 17 асоб: свецкі прэзідэнт, віцэ-прэзідэнт духоўнага звання, тры духоўныя і тры свецкія куратары, генеральны сакратар, пратакаліст, рэгістратар, шэсць канцылярыстаў[22].

Віленскі Сінод меў маёнткі і прыгонных, якія прыносілі яму даход. У сувязі з тым, што гэтыя маёнткі павінны былі пасля ўказа 1842 г. перайсці ў веданне Міністэрства дзяржаўных маёмасцяў, Віленская калегія 30 красавіка 1845 г. звярнулася да міністра ўнутраных спраў Л. А. Пярова з прашэннем, у якім паведамляла, што калегія знаходзіцца ў цяжкім стане, бо не мае дастаткова сродкаў на ўтрыманне духавенства, богаўгодных устаноў і Слуцкай гімназіі[22].

Рэфармацкія вернікі былі ў асноўным дваранскага паходжання, але іх зборы былі беднымі, а колькасць прыхаджан невялікай. Так, у 1842 г. ва ўсёй Гродзенскай губерні было 287 рэфарматаў. 7 лістапада 1779 г., па дакладзе беларускага генерал-губернатара графа З. Р. Чарнышова, было выдзелена жалаванне духавенству рэфармацкага веравызнання ў г. Копысе у памеры 400 руб. у год. У 1810 г. у копыскім зборы было ўсяго 88 прыхаджан. Да збора была прыпісана в.Валасовічы з сялянамі, якую аддавалі ў арэнду за 400 руб. У 1846 г. у Слуцкім зборы было 75 прыхаджан і ў Загальскім — 61[22].

Пратэстанцкая канфесія ў беларуска-літоўскіх губернях была нешматлікай, не аказвала ўплыву на грамадскае і палітычнае жыццё тэрыторыіі таму не сутыкаласяні з якімі рэлігійнымі забаронамі з боку царскага ўрада[22].

У другой палове XIX — пачатку XX ст. пасяджэнні Сінода адбываліся толькі ў Вільні. На іх разглядаліся розныя пытанні: аб матэрыяльнымстане духавенства, назначэнні на пасады, адміністрацыйна-іерархічнай структуры і г.д[22].

Па дадзеных Віленскай евангеліцка-рэфармацкай калегіі, у 1865 г. у Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай губернях было 17 цэркваў і 821 прыхаджанін. Па губернях гэтыя лічбыразмяркоўваліся наступным чынам: у Віленскай губерні — адна царква і 209 прыхаджан, у Гродзенскай — 5 і 241, у Мінскай — 10 і 353, Магілёўскай — 1 і 68 адпаведна. У Віленскай губерні існавала толькі адна галоўная (або прыходская) царква, што знаходзілася ў Вільні. У Гродзенскай губерні іх было пяць: тры галоўныя (Расна Брэсцкага, Непакойчыцы Кобрынскага, Ізабеліна Ваўкавыскага паветаў), адна прыпісная (Заблудава Брэсцкага павета) і адзін малітоўны дом. У Мінскай губерні было чатыры галоўныя царквы (Слуцк, Капыль Слуцкага, Койданава Мінскага, Асташына Навагрудскага паветаў), тры прыпісныя (в. Сямёнавічы і Пціч Ігуменскага, Загальск Бабруйскага паветаў) і тры малітоўныя дамы. Адна галоўная царква існавала ў Магілёўскай губерні (Копысь)[22].

На пачатку XX ст. становішча некалькі змянілася. Што тычыцца Віленскай і Магілёўскай губерняў, то там, як і раней, заставалася па адной рэфармацкай царкве. А вось у Гродзенскай і Мінскай іх стала менш. У 1905 г. у Гродзенскай губерні дзейнічала тры царквы (дзве галоўныя — у Ізабеліна і Непакойчыцах і адна прыпісная — у Расне). У Мінскай губерні дзве галоўныя (у Слуцку і Койданаве), дзве прыпісныя (у Асташыне і Сямёнавічах) і адзін малітоўны дом (у в. Кукавічы Слуцкага павета)[22].

Духавенства[правіць | правіць зыходнік]

На Беларусі колькасць рэфармацкага духавенства была зусім мізэрнай. Так, у 1863 г. на ўсе чатыры губерні (акрамя Віцебскай) іх было 11 чалавек. У Віленскай губерні — адзін генерал-суперінтэндант (узначальваў Віленскі евангеліка-рэфармацкі Сінод) і два пастары, у Гродзенскай — адзін суперінтэндант (узначальваў Гродзенскі дыстрыкт), адзін віцэ-суперінтэндант, у Мінскай — адзін суперінтэндант (узначальваў Беларускі дыстрыкт), адзін віцэ-супер-інтэндант, два пастары, адзін лектар; у Магілёўскай — адзін лектар. У 1905 г. у гэтых чатырох губернях было толькі чатыры прадстаўнікі рэфармацкага духавенства (два ў Віленскай губерні — суперінтэндант і віцэ-суперінтэндант і па адным пастарыў Гродзенскай і Мінскай губернях)[22].

Іерархія[правіць | правіць зыходнік]

Іерархічная лесвіца рэфармацкага пасвячонага духавенства XIX — пачатку XX ст. выглядала наступным чынам[22]:

Генералы-суперінтэнданты[правіць | правіць зыходнік]

Генераламі-суперінтэндантамі з моманту заснавання гэтай пасады былі[23]:

Школьніцтва[правіць | правіць зыходнік]

Дзеці рэфармацкага дваранства праходзілі навучанне ў Кейданскай (зачынена ў 1824 г.) і Слуцкай гімназіях. Колькасць вучняў-пратэстантаў у апошняй у 1840 г. была 48 чал. (з 280 чал. агульнай колькасці), у 1850 г. — 55 (з 253), у 1860 г. — 58 чал. (з 411). 29 жніўня 1850 г. беларускі суперінтэндант Ваноўскі на пасяджэнні Віленскай калегіі адзначыў, што забарона прымаць у Слуцкую гімназію вучняў падатнага стану пазбавіла многіх выхаванцаў-рэфарматаў магчымасці набыць неабходныя веды аб правілах сваёй веры. Ён прасіў калегію аб дазваленні прымаць такіх вучняў у першыя тры класы гімназіі, не дапускаючы іх у вышэйшыя[22].

Сінод у канцы XVIII — першай палове XIX ст. мог накіроўваць вучняў, якія закончылі гімназію, на вучобу за мяжу: у Берлінскі, Франкфурцкі, Марбургскі, Гайдэльбергскі ўніверсітэты ў Германіі, Лейдэнскі і Франекерскі — у Галандыі, Эдынбургскі — у Шатландыі. Да 1844 г. існавалі тры стыпендыі Сінода ў Кёнігсбергскім універсітэце ў Прусіі. Яны былі заснаваны яшчэ ў канцы XVII ст. Людвікай Каралінай, маркграфіняй Брандэнбургскай з князёў Радзівілаў і складалі 3 тыс. талераў, забяспечаных маёнткамі ў Прусіі[22].

Тэрытарыяльная структура[правіць | правіць зыходнік]

У 1560-я гг. кальвінісцкая Літоўская правінцыя падзялялася на 6 дыстрыктаў[2]:

Буйнейшымі рэлігійнымі і культурна-асветнымі цэнтрамі беларуска-літоўскага кальвінізму былі Вільня і Кейданы, Каралявец (у суседняй Прусіі), Койданава і Слуцк[25][5].

У пачатку XIX ст. (1815)[26] евангеліцка-рэфармацкія зборы беларуска-літоўскіх губерняў уваходзілі ў дыстрыкты (акругі)[22]:

Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ а б Ewa Cherner. Słownik biograficzny duchownych ewangelicko-reformowanych: Jednota Litewska i Jednota Wileńska 1815-1939. — Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2017. — 451 с. — ISBN 978-83-7507-233-4.
  2. ↑ а б в г д е ё ж Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 117-118. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2.
  3. ↑ Дэвід Фрык. Цярпенне невыцерпнага: суіснаванне ў Вільні XVII стагоддзя // Палітычныя сфера, № 22-23 (2014—2015) — ISSN 1819-3625
  4. ↑ Wojak T. Szkice z dziejów reformacji w Polsce XVI i XVII w. — Warszawa: Wyd. Zwiastun, 1977. — 180 s — s. 141
  5. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р с т у ф Поляк Н. А.. Канфесійная сітуацыя на землях Беларусі ў канцы XVII — пачатку XVIII стст. на прыкладзе праваслаўных і пратэстантаў: прававыаспект. // Зборнік матэрыялаў міжнароднай навуковай канферэнцыі прысвечанай 75-ці годдзю доктара юрыдычных навук, прафесара Сокала Сцяпана Фёдаравіча 24-25.11.2017 г. Мінск-Гродна БІП — 2018—201 с. — С. 133—144
  6. ↑ Tworek S. Materiały do dziejów kalwinizmu w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII w. // Odrodzenie i reformacja w Polsce. — 1969. — T. XIV. — S. 199—215 — s. 200
  7. ↑ Kosman M. Litewska jednota ewangelicko-reformowana od połowy XVII do 1939 r. — Opole: Zakład Poligrafichny Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1986. — 146 s. — s. 34
  8. ↑ Rachuba A. Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569—1763. — Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2002. — 373 s. — s. 347
  9. ↑ Kosman M. Reformacja i kontrreformacja w Wielkim księnstwie Litewskim w świetle propagandy wyznaniowej. — Wrocław, Warszawa, Krakόw, Gdańsk: Wyd. Polskiej Akademii Nauk, 1973. — 273 s. — s. 251
  10. ↑ Litak S. Parafie w Rzeczypospolitej w XVI—XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-relegijne i edukacyjne. — Lublin: wyd. KUL, 2004. — 515 s. — s. 60
  11. ↑ Галоўны архіў старажытных актаў у Варшаве (AGAD), Архіў Радзівілаў, Фонд VIII, Акты, якія тычацца духавенства, Спр. 710., арк. 21
  12. ↑ Мацук А. У. Радзівілы і справа аб «нойбургскіх уладаннях» (1730-1740-я гг.) // Беларускі гістарычны часопіс. Сер. гуманітар. навук.-2005. — № 3. — С. 15-21. — с. 18
  13. ↑ Катлярчук А. Шведы ў гісторыі і культуры беларусаў. — Мн.: Энцыклапедыкс, 2002. — 272 с, — c. 106
  14. ↑ Археографический сборник документов, относящихся к истории СевероЗападной Руси. — Вильня: Изд. О. В. Щербицкого, 1870. — Т. 8. — 468 с. — с. 250
  15. ↑ Kosman M. Litewska jednota ewangelicko-reformowana od połowy XVII do 1939 r. — Opole: Zakład Poligrafichny Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1986. — 146 s — c. 6
  16. ↑ Расійскі дзяржаўны архіў старажытных актаў у Маскве (РДАСА). Фонд 12, Справы аб Польшчы і Літве, Воп. 1., Спр. 55., арк. 1 зв.
  17. ↑ Фонд 79, Адносіны Расіі з Польшчай, . Воп. 5., Спр. 28., арк. 1 зв.
  18. ↑ Белоруссия в эпоху феодализма: Сб. док. и материалов: В 3 т.-Мн.: Изд. Академии наук, 1960. — Т. 2. — 559 с. — с. 364
  19. ↑ Łukaszewicz J. Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwe. — Poznań: Druk. Orędownika na Garbarach, 1842. — T.1-2. — 414 s. — s. 332
  20. ↑ Галоўны архіў старажытных актаў у Варшаве (AGAD), Архіў Радзівілаў, Фонд VIII, Акты, якія тычацца духавенства, Спр. 710. , арк. 18
  21. ↑ Łukaszewicz J. Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwe. — Poznań: Druk. Orędownika na Garbarach, 1842. — T.1-2. — 414 s. — s. 356
  22. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п Канфесіі на Беларусі (к. XVIII — ХХ ст.) / В. В. Грыгор’ева, У. М. Завальнюк, У. І. Навіцкі, А. М. Філатава; Навук. рэд. У. І. Навіцкі.. — Мн.: ВП «Экаперспектыва», 1998. — 340 с. — ISBN 985-6102-17-0.
  23. ↑ Cherner E., Słownik biograficzny duchownych ewangelicko-reformowanych…, s. 398.
  24. ↑ а б в г д е Грыцкевіч А. П. Дзейнасць Віленскага сінода рэфармацкіх абшчынаў у ВКЛ // Беларусіка «440 год рэфармацыі ў Беларусі»: Матэрыялы міжнар. навук. канф. — Мн.: Навука і тэхніка, 1995. — Вып. 4 — С. 357—366 — с. 359.
  25. ↑ Augustyniak U. Testamenty ewangelików reformowanych w WKL. — Warszawa: Semper, 1992. — 249 s — s. 230.
  26. ↑ а б в г д Cherner E., Słownik biograficzny duchownych ewangelicko-reformowanych…, s. 393.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Яднота_Літоўская&oldid=4613308"