Верхні замак (Віцебск)

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Верхні замак на чарцяжы горда Віцебска 1664 года

Верхні замак, мясц.: Горны замак — дзядзінец старажытнага Віцебска. Размяшчаўся на левым беразе ракі Віцьба пры ўпадзенні яе ў Заходнюю Дзвіну. Тэрыторыя замка з захаду абмяжоўвалася Заходняй Дзвіной, з поўначы Віцьбай, на поўдні і ўсходзе Ніжнім замкам.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Першапачатковыя ўмацаванні[правіць | правіць зыходнік]

Ва ўсходняй частцы замка знаходзілася Замкавая гара (Ламіха, зрылі ў канцы XIX стагоддзя), плошчай каля 1 га і вышынёй 15 метраў. Мяркуецца, што на ёй знаходзілася першае пасяленне, заснаванае балтамі ў першай палове I тысячагоддзя нашай эры. У другой палове I тысячагоддзя там пасяліліся славяне-крывічы, а ў X стагоддзі ўтварыўся дзяцінец Віцебска. Пры ўпадзенні Віцьбы ў Дзвіну, на так званым Дзвінскім узвышшы (раён сучаснага Тэатра імя Якуба Коласа, існавала другое паселішча, якое ў XII-XIII стст. увайшло ў склад дзядзінца. Паміж гэтымі паселішчамі існаваў роў, які быў амаль засыпаны ў XII-XIII стст. У XII стагоддзі тэрыторыя дзяцінца была абнесена земляным валам: з боку Віцьбы шырынёй у падставы не менш як 36 метраў і вышынёй 8 метраў, з паўднёвага боку шырынёй 16-20 м і вышынёй 5-6. з боку Заходняй Дзвіны паверхню вала была пакрыта метровым пластом шчыльнай гліны, які меў абарончую функцыю.

Замак XIV стагоддзя[правіць | правіць зыходнік]

З XIV стагоддзя замак стаў называцца Верхнім (Вышнім). У тым жа стагоддзі князь Альгерд умацаваў замак каменнымі сценамі і вежамі. Сцены мелі вышыню каля 7,5 метраў, а таўшчыню - 3 метра. Па версе ішлі прамавугольныя зубцы. Вежы былі квадратныя і мелі ў аснове ад 8,5 да 10,5 метраў. У замку знаходзілася царква Архангела Міхаіла.

У 1396 Верхні замак быў пашкоджаны падчас аблогі Вітаўтам.

У другой палове XVI ст. віцебскія замкі былі нанова адбудаваныя з дрэва і зямлі на каменных асновах: на рэштках сцен і вежаў XIV стагоддзя.

У яры паміж Замкавай гарой і Дзвінскім узвышшам, на месцы сучаснай вуліцы Пушкіна, з XVI стагоддзя існавала сажалка. Яе, мяркуема, вырылі жыхары горада, каб выкарыстоўваць у якасці крыніцы вады пры працяглых аблогах. Сажалка існавала да канца XIX стагоддзя, калі была засыпана.

Замак XVII стагоддзя[правіць | правіць зыходнік]

У 1614 годзе горад Верхні замак згарэў разам з Ніжнім і аднаўляўся на працягу некалькіх гадоў. У 1626 годзе згарэў зноў разам з Задзвіннем. З інвентароў горада 1638, 1639 і 1641 гг. вынікае, што Верхні замак быў моцна пашкоджаны. На тэрыторыі замка знаходзіліся 52 хаты, якія належалі панам ваяводства, заможным мяшчанам, пушкарам, кату, старцу Сорыцкай воласці і інш. У цэйхгауза Верхняга замка захоўвалася ваенная амуніцыя.

Падчас аблогі рускімі войскамі ў 1654 г. замкі пашкоджаны і аднаўляліся з дрэва па загадзе цара Аляксея Міхайлавіча. Пасля заканчэння аднаўленчых работ замкі былі нанесены на Чарцёж горада Віцебска 1664, які адправілі цару.

У Верхнім замку сярэдзіны XVII стагоддзя было 7 вежаў:

Цёмная — з варотамі, якія злучалі Верхні і Ніжні замак. У плане была прамавугольная і мела памеры 11х8, 9 м. Сцены былі ссечаны ў адно бервяно, вышынёй 48 вянкоў, і мелі 3 гарматныя і мушкетныя байніцы. Завяршаліся Цёмныя вароты шатровым дашчаным дахам.

Шарамецеў круглік — 8-гранная чатырох'ярусная драўляная вежа з 6-граннай дахам. Названая ў гонар рускага баярына і ваяводы В. П. Шарамецева, які ўзяў Віцебск аблогай у 1654 годзе. Знаходзілася на месцы паўночна-ўсходняга вугла будынка былога акруговага суда (цяпер — мастацкі музей).

Раскат — драўляная прамавугольная сечаная вежа на рэштках старой каменнай вежы.

Веставая — малая вежа на старым каменным «бычку». Памер у аснове 4,6 х 7, 5 м. Дах дашчаны шатровай формы. На даху знаходзілася трапа з веставым званом вагой 9 пудоў 30 фунтаў (~ 159 кг). Гэтая вежа знаходзілася на самым высокім месцы Замкавай гары, на абрыве Віцьбы.

Танкава — прамавугольная вежа з трыма баямі і двума перакрыццямі. Памер у аснове каля 6,4 х6, 4 м.

Бабарыкін круглік (Падзвінская) — 8-гранная драўляная вежа з трыма перакрыццямі. Вышыня да абломаў 12,8 м. Названая ў гонар віцебскага ваяводы 1658-61 гг. Н. М. Бабарыкіна.

Храпавіцкая — драўляная двух'ярусная прамавугольная вежа з асновай 7,5 х 7, 5 м.

Сцены былі сечаныя, заснаваныя на рэштках старых каменных сцен. Дах мелі двухсхільны.

Двор ваяводы

Унутры замка, акрамя царквы, знаходзіўся двор ваяводы, будынак прыказу, дом Горскага, турма, калодзеж.

28 верасня 1708 года падчас гарадскога пажару, учыненых войскамі Пятра I, віцебскія замкі моцна пацярпелі. У пажарах 1752 і 1757 гг. рэшткі замкаў цалкам згарэлі. Больш замкі не аднаўляліся.

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Ткачёв М. А. Замки Белорусии — Мн.: Полымя, 1987. — 222 с., ил. — 10 000 экз.
  • Сементовский А. М. Белорусские древности. Санкт-Петербург, 1890

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]