Дыскусія вакол спадчыны Вялікага Княства Літоўскага

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Дыскусія пра Вялікае Княства Літоўскае — праблема ў навуковых і палітычных колах вакол спадчыны Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ), датычнасці да яго сучасных Беларусі і Літвы. Асноўнымі спрэчнымі момантамі з’яўляюцца нацыянальна-этнічны характар, пытанні генезісу і вытокаў дзяржавы, ролі балта-літоўскіх і беларуска-славянскіх зямель[1].

У рамках дыскусіі былі супрацьпастаўлены дзве канцэпцыі аб ВКЛ — адна разглядае яго як літоўскую дзяржаву, другая ж лічыць беларускай. Аднак усё большае прызнанне атрымлівае пункт гледжання тых, хто ўлічвае ролю і продкаў літоўцаў, і продкаў беларусаў, адпрэчваючы крайнія і аднабаковыя падыходы да праблемы[2].

Канцэпцыі[правіць | правіць зыходнік]

На дадзены момант у навуковых колах існуюць тры асноўныя канцэпцыі ўтварэння ВКЛ[3]:

  1. «Літоўская»: галоўная роля адведзена балцкім плямёнам аўкштайтаў і літвы (продкам сучасных літоўцаў), падкрэсліваецца балцкае паходжанне першага кіраўніка — Міндоўга[3].
  2. «Беларуская»[4]: галоўная роля адведзена славянскаму насельніцтву Русі (продкам сучасных беларусаў), у прыватнасці Панямоння, дзе зарадзілася дзяржава. ВКЛ разглядаецца як уласна беларуская дзяржава, якая сфармавалася пераважна на беларускай тэрыторыі і з пераважнай роляй беларускага элемента[3].
  3. Кампрамісная[3] (таксама «беларуска-літоўская», «літоўска-беларуская», «літоўска-руская»[2]): прызнаецца роля як продкаў літоўцаў, так і продкаў беларусаў. ВКЛ разглядаецца як шматнацыянальная дзяржава, якая склалася на балта-славянскай аснове.

Акрамя таго, вылучаюцца «вялікаруская» (ідэя пра мірнае ўваходжанне зямель Русі ў ВКЛ, падкрэсліваецца асаблівы статус праваслаўнай царквы і русінскай арыстакратыі[3]) і «польская» (мяркуецца, што Польшча таксама мае права на гістарычную спадчыну дзяржавы[4]) канцэпцыі.

Аргументацыя[правіць | правіць зыходнік]

Як адзначаюць прыхільнікі літоўскай канцэпцыі, калі ўсходнія славяне мелі моцную дзяржаўнасць (IX—XI стст.) — Кіеўскую Русь, сучасная Літва ўяўляла сабой шэраг асобных зямель на чале з «кунігасамі» (князямі). Дзяржава тут паўстала толькі ў XIII ст. і адразу ж ператварылася ў магутную палітычную і ваенную арганізацыю. Для паўднёвых і заходніх зямель Русі XII—XIII стст. былі перыядам феадальнай раздробненасці, міжусобных войн, якія саслаблялі славян. Усё гэта дапаўнялася набегамі мангола-татараў і крыжакоў. Тым самым, заходнія і паўднёвыя землі Русі, нягледзячы на больш высокі ўзровень развіцця, сталі лёгкай здабычай для балтаў[5]. У XII–XIII стст. літоўцы здзяйснялі напады на Пскоў, Ноўгарад, Полацк[6]:281.

Дзяржава ўяўляецца як вынік сацыяльна-палітычнага развіцця старажытналітоўскіх плямёнаў. Ключавым момантам у фарміраванні ВКЛ было падпарадкаванне літоўцамі жыхароў Русі. Такога пункту гледжання прытрымліваліся многія расійскія, у тым ліку і савецкія гісторыкі, а таксама большасць польскіх і літоўскіх навукоўцаў[1]. Часткай канцэпцыі з’яўляецца гіпотэза аб Літоўскім княстве, якое меркавана ўзнікла ў Аўкштайціі[7][8].

Прадстаўнікі беларускай канцэпцыі робяць упор на адсутнасць у гістарычных дакументах сведчанняў пра заваёвы. Разам з тым, станаўленне ВКЛ суправаджалася заваяваннем балцкіх зямель, у прыватнасці Дзяволтвы і Нальшан, знішчэннем і выгнаннем мясцовых феадалаў, што было ў інтарэсах феадалаў беларускіх зямель. Акрамя таго, заяўляецца пра памылковасць атаяснення летапіснай Літвы (ХІ—ХІІІ стст.) з усходняй часткай сучаснай Літвы (тагачаснай Аўкштайціяй). Гістарычныя сведчанні і тапаніміка паказваюць, што ў Сярэднія вякі пад Літвой разумелася тэрыторыя Верхняга Панямоння, якая знаходзілася паміж Полацкай, Турава-Пінскай і Новагародскай землямі і з’яўлялася разам з імі адной з гістарычных абласцей Беларусі[9] (варта разумець, што ў той перыяд край не быў славянскім, з’яўляючыся ўсходняй мяжой рассялення балтаў[10]). Тут «беларусы» ўступаюць у канфлікт з «літоўцамі», паколькі для апошніх яна займала тэрыторыю Жамойці, Аўкштайціі, Селы і Земгалы[11].

Ролю Міндоўга ў гісторыі беларуская канцэпцыя лічыць перабольшанай. Аддаецца большае значэнне дзейнасці Войшалка. Менавіта ім праведзена аб’яднанне Новагародскай, Пінскай, Нальшанскай, Дзяволтаўскай, Полацка-Віцебскай і летапісных Літоўскіх зямель у адзіную дзяржаву. Аднак калі далучэнне балцкіх тэрыторый было гвалтоўным, то далучэнне гарадоў Пінск, Полацк і Віцебск праходзіла добраахвотна. Падобным чынам да Вялікага Княства Літоўскага далучаліся і іншыя беларускія землі. Вырашальную аб’яднальную ролю ў пачатковы перыяд адыгрываў Навагрудак[12].

Адзначалася, што ўсходнеславянскія землі шмат у чым вызначалі культурнае і эканамічнае развіццё ВКЛ. Згодна з дадзеным пунктам гледжання, хоць кіруючая дынастыя і частка арыстакратаў мелі літоўскае паходжанне, але феадалы беларускіх і іншых зямель Русі таксама ўдзельнічалі ў кіраванні краінай[13]. Часам балтаў альбо не заўважаюць, альбо перамяншаюць іх ролю ў стварэнні ВКЛ[14].

Прыхільнікі трэцяй канцэпцыі стварэння Вялікага Княства Літоўскага на аснове адпаведнага канкрэтна-гістарычнага матэрыялу сцвярджаюць, што ў XIII—XIV стст. у стварэнні і развіцці краіны вырашальную ролю гулялі як заходнерускія, так і літоўскія феадалы. Аднак у XV—XVI стст. усталявалася панаванне эліты славянскага паходжання[12]. Астатнія пазіцыі крытыкуюцца за тое, што дзяржаўнасць не разглядаецца як палітычнае ўтварэнне, сукупнасць палітычных інстытутаў, а зводзіцца да тэрыторыі, мовы і іншых этнічных прыкмет[14].

Яго фарміраванне ўзводзіцца да ўзнікнення ў літоўцаў перадумоў дзяржаўнасці, імкненню беларускіх зямель пераадолець феадальную раздробленасць і кансалідавацца, знешніх пагрозам у асобе крыжакоў і татара-манголаў[15]. Паводле гэтага меркавання, адбылося аб’яднанне ваеннай моцы балтаў з культурнымі дасягненнямі ўсходніх славян. Адмаўляецца заваяванне літоўцамі беларусаў[16].

Часткай гэтых спрэчак стала пытанне аб паходжанні кіруючай дынастыі. Маюцца наступныя тэорыі:

  1. Вялікія князі літоўскія паходзяць з дынастыі полацкіх князёў Рагвалодавічаў. Заснавана на Васкрасенскім летапісе і Велікапольскай хроніцы. Паводле дадзенай версіі, літоўскія магнаты запрасілі на княжанне Давілу і Рынгольда (называўся бацькам Міндоўга, заснавальніка дзяржавы), нашчадкаў Рагвалода Полацкага[17].
  2. Прускае паходжанне. Заснавана на Велікапольскай хроніцы. Заяўляецца, што Міндоўг быў прускім каралём, які бег ад крыжакоў[17].
  3. Кіруючая дынастыя паходзіць з князёў старажытна-літоўскіх плямёнаў. Заснавана на этымалогіі імёнаў правіцелей літоўскімі даследчыкамі XX стагоддзя[18].
  4. Італьянскае (рымскае) паходжанне літоўскіх князёў. Базуецца на беларуска-літоўскіх летапісах[19]. Паводле легенды кіруючая дынастыя паходзіць ад рымляніна Палемона, сваяка Нерона, які бег ад жорсткага імператара. (гл. Легенда аб Палемоне)

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Гісторык Алесь Краўцэвіч пачатак спрэчак аб Вялікім Княстве Літоўскім звязаў з развіццём нацыянальных рухаў — літоўскага і беларускага[16].

Яго калега Вячаслаў Насевіч адзначыў, што гістарычная спадчына ВКЛ і стаўленне да яго адыграла ключавую ролю ў фарміраванні ідэнтычнасці беларусаў і літоўцаў. Многія з іх сталі ўспрымаць яго як дзяржаву сваіх продкаў. Сучасная літоўская нацыя і нацыянальная дзяржава былі пабудаваныя шмат у чым дзякуючы адчуванню гістарычнай пераемнасці. Вырашальную ролю, на думку даследчыка, адыграла сугучча назваў. У той жа час нацыянальнае будаванне беларусаў першапачаткова апынулася ў больш складаным становішчы, бо была праблема з вызначэннем сваёй нацыянальнай ідэнтычнасці, так як тэрмін «беларусы» амаль не нёс гісторыка-палітычных асацыяцый. У той жа час нельга было ўмацавацца за «Русь» і «рускі/руські», паколькі на дадзенай аснове ўжо трывала абгрунтаваліся расіяне. Больш за тое, з імі за старажытнарускую спадчыну змагаліся ўкраінскія нацыянальныя дзеячы[20]. Прывязка да ВКЛ адбылася з дапамогай тэрміна «ліцвіны». Так сябе называлі жыхары беларускіх зямель да таго, як замацавалася найменне «беларусы»[21]. Аднак слова мела значэнне палітоніма, якое абазначала ўсіх жыхароў ВКЛ (як літоўцаў, так і беларусаў)[22][23].

Сучасны этап дыскусіі, на думку гісторыка Алега Дзярновіча, стартаваў з публікацыі Мікалая Ермаловіча «Па слядах аднаго міфа: Ці было літоўскае заваяванне Беларусі?». Некаторы час праца цыркулявала ў падполлі ў абмежаваным коле беларускай інтэлігенцыі. У другой палове 80-х, калі кніга апублікаваная афіцыйна, яна выклікала абурэнне ў літоўскай акадэмічнай сферы. Да гэтага часу дамінавала пазіцыя, што Вялікае Княства Літоўскае зарадзілася з заваявання балтамі славян[16][24].

У 1990—1994 гадах дыскусіі паміж беларусамі і літоўцамі дасягнулі свайго піку. У чэрвені 1992 года ў Гервятах (Астравецкі раён) праведзены «круглы стол» з мэтай удакладніць некаторыя пытанні агульнай гісторыі двух народаў. Літва і Беларусь, якія атрымалі незалежнасць, сталі выпрацоўваць уласнае суб’ектнае бачанне мінулага. Навукоўцы палічылі патрэбным уступіць у дыялог, каб узгадніць асобныя моманты ў гісторыі ўзнікнення краіны. На гэтай сустрэчы ўпершыню агучана меркаванне пра ВКЛ як беларуска-літоўскую дзяржаву[16].

4 мая 2013 года ў Мінску адбылася публічная дыскусія аб праблеме бачання гісторыі ВКЛ. Ад беларускага боку ў мерапрыемстве ўдзельнічалі Алег Дзярновіч і Алесь Краўцэвіч, літоўскага — Русціс Камунтавічус і Дангірас Мачуліс. У ходзе сустрэчы гісторыкі спыніліся на тым пытанні, ці быў літоўскі захоп усходнеславянскіх зямель. Беларускія навукоўцы пазначылі сваё бачанне так: станаўленне ВКЛ адбылося ў ходзе аб’яднання балтаў, якія валодалі ваеннай моцай, з больш развітымі ў культурных адносінах усходнімі славянамі, якія мелі сваю дзяржаўнасць. Тым самым мела месца ўзаемавыгаднае партнёрства. Літоўскі бок крытыкаваў пазіцыю калег, бо сумняваўся ў мірным супрацоўніцтве, бо на іх думку літоўцы ў ваеннай справе пераважалі жыхароў беларускіх зямель, і з гэтага літоўскія даследчыкі лічылі лагічным выказаць здагадку пра заваяванне славян. Беларускія даследчыкі адзначылі, што ў пісьмовых крыніцах няма згадак пра заваяванне і нават пра ваенныя сутыкненні ў Панямонні[16][24].

На сённяшні дзень у Рэспубліцы Беларусь гістарычны наратыў сфарміраваны на аснове кампрамісу. Беларускія гісторыкі прызналі гэтую дзяржаву ў якасці важнага элемента фарміравання ўласнай дзяржаўнасці і культуры. Заклікі асобных палітыкаў лічыць яе першаасновай беларускай дзяржаўнасці ў гісторыкаў падтрымкі не атрымалі[25]. Літоўскі бок лічыць ВКЛ выключна сваім праектам, хоць прызнаецца факт страты элітай роднай мовы і перахода з паганства ў каталіцызм. Асобныя прадстаўнікі пагаджаюцца, што іх продкі супрацоўнічалі са славянамі, будуючы ВКЛ. Як адзначаў гісторык Русціс Камунтавічус, «беларусы прыносілі культуру, літоўцы больш ваявалі»[26].

Палітыка[правіць | правіць зыходнік]

Беларускія нацыянальна-арыентаваныя партыі (Беларускі народны фронт, Беларуская сацыял-дэмакратычная Грамада) і грамадскія арганізацыі («Талака», «Паходня»), створаныя ў канцы 1980-х, падтрымалі «беларускую» канцэпцыю станаўлення ВКЛ і спрабавалі выкарыстоўваць яе ў сваёй грамадска-палітычнай дзейнасці. Гэта тлумачылася тым, што лідары гэтых арганізацый былі гісторыкамі, археолагамі і філолагамі, якія самі мелі непасрэднае дачыненне да канструявання канцэпцыі[27].

У 2023 годзе ў Літве абвастрылася праблема вакол ліцвінства — плыні грамадскага меркавання, якая звязвае вытокі Беларусі з Вялікім Княствам Літоўскім[28] і адмаўляе ролю балтаў[29]. Выданне «Независимая газета» адзначыла, што ў сувязі з гэтым стаўленне да беларускай дыяспары пагоршылася. Спрэчка спачатку разгарэлася ў сацсетках, затым у яе ўключыліся літоўскія дэпутаты і Рада БНР. Старшыня парламенцкага камітэта па нацыянальнай бяспецы і абароне Лаўрынас Кашчунас абурыўся тым, што беларусы «прысвойваюць сабе гісторыю Літвы»[30].

Праціўнікі ліцвінства лічаць яго маргінальнай псеўданавуковай тэорыяй[31][32][33][34][35]. Беларуская палітычная актывістка Святлана Ціханоўская ахарактарызавала плынь як «маргінальную тэорыю», якая імкнецца штучна раз’яднаць літоўцаў і беларусаў, і заявіла, што беларусы паважаюць тэрытарыяльную цэласнасць і гістарычную спадчыну Літвы[36][37]. Ліцвінства таксама апісвалася сваімі крытыкамі, як форма фашызму, спалучаная з экспансіянісцкімі тэрытарыяльнымі прэтэнзіямі Беларусі да суседніх краін[38].

У сваю чаргу дзеючае кіраўніцтва Беларусі імкнулася пазбягаць палітызацыі гісторыі і крайніх ацэнак[39]. У 2022 годзе прэзідэнт Аляксандр Лукашэнка назваў Вялікае Княства Літоўскае «першай беларускай дзяржавай», якая сфармавалася «на аснове беларускага этнасу» як «абарончы саюз з з прыбалтыйскімі плямёнамі»[40], раскрытыкаваўшы суседнія краіны за адмаўленне ўкладу беларусаў у развіццё ВКЛ і Рэчы Паспалітай[39].

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ а б Дмитрачков 1999, p. 47.
  2. ↑ а б Дмитрачков 1999, p. 53.
  3. ↑ а б в г д Сумина 2013, p. 14.
  4. ↑ а б Сумина 2013, p. 15.
  5. ↑ Новик 2011, p. 64—65.
  6. ↑ Петкевич К. / Великое княжество Литовское, Университет им. Адама Мицкевича, Познань с. 280–303
  7. ↑ Viduramžių Lietuvos provincijos (viduramziu.lietuvos.net) (літ.)
  8. ↑ Пашуто В. Т. Образование Литовского государства. — М. : Изд-во АН СССР, 1959. — 531 с.: ил.
  9. ↑ Новик 2011, pp. 65–67.
  10. ↑ О. И. Дзернович «Литва» и «Русь» XIII-XVI вв. Как концепты белорусской историографии
  11. ↑ Новик 2011, p. 61.
  12. ↑ а б Новик 2011, p. 68.
  13. ↑ Дмитрачков 1999, pp. 52–53.
  14. ↑ а б Новик 2011, p. 66.
  15. ↑ Дмитрачков 1999, pp. 49–53.
  16. ↑ а б в г д Анастасия Хролович. Дисскусия в Минске: разное видение истории ВКЛ - проблема? // Delfi, 8 мая 2013
  17. ↑ а б С.А. Колтырин О происхождении правителей великого княжества литовского и русского : журнал. — Исторический формат, 2016. — № 3.
  18. ↑ Томас Баранаускас. Древние литовские имена
  19. ↑ Ivinskis Z. Palemonas // Lietuvių enciklopedija. — Boston, Massachusetts: Lietuvių enciklopedijos leidykla, 1953–1966. — Vol. 21. — P. 400—401.
  20. ↑ Вячеслав Носевич. Проблемы образования Великого княжества Литовского: обзор белорусской историографии // Lietuvos istorijos studijos. T. 22. 2008. P. 39–57.
  21. ↑ Насытко Евгений. Этнические границы беларусов в XIX — начале XX вв. // Деды: дайджест публикаций о беларуской истории. Выпуск 13. Минск, 2014. С. 201—212.
  22. ↑ Зайкоўскі Э., Чаквін І. Літвіны // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. — Мінск: 1997. Т. 4. С. 382.
  23. ↑ Насевіч В. Літвіны // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя ў 2 тамах. — Мінск: БелЭН, 2006. — Т. 2. — С. 206—208.
  24. ↑ а б Беларусь и Летува делят наследие ВКЛ // Секретные исследования : газета. — 2013. — №13.
  25. ↑ Тихомиров, А.В. Формирование исторического нарратива Великое княжества Литовского в белорусской исторической науке.
  26. ↑ Литовский историк о ВКЛ: “Белорусы приносили культуру, литовцы больше воевали”//Еврорадио,13 октября 2021
  27. ↑ Великое княжество литовское в исторической памяти современных белорусов
  28. ↑ Историк из Литвы: литовцам, полякам и белорусам нечего делить
  29. ↑ Литвины!. web.archive.org (12 красавіка 2016). Архівавана з першакрыніцы 12 красавіка 2016. Праверана 29 кастрычніка 2023.
  30. ↑ Дмитрий Тараторин. Белорусы спорят с литовцами за право отличаться от россиян // Независимая газета, 24 августа 2023
  31. ↑ Bakaitė, Jurga (27 December 2011). "LRT FAKTAI. Ar lietuviams reikia bijoti baltarusių nacionalinio atgimimo?" [літоўская]. Lithuanian National Radio and Television.
  32. ↑ "Greiti Pietūs": Algis Ramanauskas ir Tomas Baranauskas (літ.). YouTube. Žinių radijas (16 ліпеня 2015). Праверана 23 August 2021.
  33. ↑ B&R Pristato: Istorikai Inga ir Tomas Baranauskai. LICVINIZMAS 20191010. YouTube. Bačiulis ir Ramanauskas (11 кастрычніка 2019). Праверана 23 August 2021.
  34. ↑ Ar perrašinėjamos istorijos pasakų įkvėpta Baltarusija gali kėsintis į Rytų Lietuvą? (літ.). 15min.lt. Праверана 1 October 2014.
  35. ↑ Opinion: Why are our neighbours poaching our history?. Lithuania Tribune (17 ліпеня 2014).
  36. ↑ Gaučaitė-Znutienė, Modesta; Skėrytė, Jūratė (23 August 2023). "Cichanouskaja apie litvinizmo apraiškas: tai kuriama dirbtinai, norint sukiršinti lietuvius ir baltarusius". Lithuanian National Radio and Television, Baltic News Service (in Lithuanian).
  37. ↑ Valkauskas, Tomas (12 September 2023). "Litvinizmo baimė: ar Lietuva labiau pripratusi prie Lukašenkos, o ne demokratinės Baltarusijos?". Lithuanian National Radio and Television (in Lithuanian).
  38. ↑ Gudijos fašistai atidarė filialą Vilniuj (літ.). Alkas.lt (28 жніўня 2023).
  39. ↑ а б Марыя Дадалка. Лукашэнка: Старонкі айчыннай гісторыі ператварыліся ў інфармацыйнае поле бою // Звязда, 06.01.2022
  40. ↑ Лукашенко: именно на основе белорусского этноса было создано ВКЛ

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Дыскусія_вакол_спадчыны_Вялікага_Княства_Літоўскага&oldid=4708908"